دریاچه ارومیه | بزرگترین دریاچه داخلی ایران

می خواهیم سری به دریاچه ارومیه بزنیم؛ جاذبه‌ای در شمال غربی ایران که فراز و نشیب‌های بسیاری را پشت سر گذاشته است. در مورد ویژگی‌های این دریاچه برای‌تان می‌گوییم، تفریحات دریاچه ارومیه را نام می‌بریم و نگاهی به آخرین وضعیت دریاچه ارومیه داریم. همراه ما باشید.

چرا دریاچه ارومیه؟

• دریاچه ارومیه از مشهورترین جاذبه‌های طبیعی ایران است
• این دریاچه به عنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران و دومین دریاچه آب شور جهان شناخته می‌شود.
• مقصدی جذاب برای پرنده‌نگری است و در فصل مهاجرتِ پرندگان می‌توانید گونه‌های مختلفی از آنها را در این دریاچه ببینید.

آشنایی با دریاچه ارومیه | بزرگترین دریاچه داخلی ایران

در شمال غربی کشورمان، دریاچه ای به نام ارومیه قرار دارد که در میان دو استان آذربایجان غربی و استان آذربایجان شرقی واقع شده است. این دریاچه به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران نیز شناخته می‌شود و پیش از آنکه خشکسالی گریبان گیرش شود، دومین دریاچه بزرگ آب‌شور دنیا بود.

از اواسط دهه 80، این دریاچه شروع به خشک شدن کرد و حدود 88 درصد از مساحت خود را از دست داد. خشکسالی، احداث بزرگراه بر روی دریاچه، و استفاده بی‌رویه از منابعِ آبِ حوزه آبریزِ دریاچه، از عوامل موثر در خشک شدن آن بودند که البته تاثیر عوامل انسانی بسیار بیشتر از عوامل طبیعی بوده است. بارندگی‌های پاییز ۱۳۹۴ موجب آبگیری بیش از ۷۰۰ کیلومترمربع از نواحی خشک شده در جنوب دریاچه شد و جانی دوباره به آن بخشید. در همین سال وسعت این دریاچه به حدود 6 هزار کیلومترمربع رسید و همین وسعت، نامِ دریاچه ارومیه را در رده بیست و پنجمین دریاچه بزرگ دنیا از نظر مساحت قرار داد. 

دریاچه ارومیه 140 کیلومتر طول 55 کیلومتر عرض دارد و حداکثر عمق آن به 16 متر می رسد. بسیاری از شما تصاویری را از دریاچه ارومیه دیده‌اید که به رنگ سرخ و نارنجی است و خبری از آب نیلگون در آن دیده نمی‌شود. این تغییر رنگ بر اثر فعالیت موجودات میکروسکوپی در داخل دریاچه رخ می‌دهد. این موجودات با کم شدن آب دریاچه و افزایش غلظت نمک، حضور پر رنگ‌تری از خود نشان می‌دهند تا جایی که تاثیر چشمگیری بر روی رنگ آب می‌گذارند.

ثبت ملی و جهانی دریاچه ارومیه

به سبب وجود گونه‌های منحصربه‌فرد گیاهی و جانوری، نام دریاچه ارومیه در سال ۱۳۵۲ در فهرست پارک‌های ملی ایران به ثبت رسید. وسعت این پارک ملی ۴۶۲۶۰۰ هکتار تخمین زده شد و در حدود سال 1354 - 1355 به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره، نامش در فهرست جهانی ثبت شد. ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره، مناطق حفاظت‌شده طبیعی-زیستیِ بین‌المللی هستند که برای جلوگیری از تغییرات برگشت‌ناپذیر و بهره‌برداریِ ناپایدار از منابع طبیعی، در عین نیاز به بهره‌برداری از طبیعت (باتوجه به رشد روزافزون جمعیت) شکل گرفته و به یکی از تقسیم‌بندی‌های مهم در امور حفاظتی جهان تبدیل شده‌اند. 

دیدنی ها و تفریحات دریاچه ارومیه

قایق سواری و تماشای جزیره ها: در گذشته یکی از تفریحات جالب توجه دریاچه ارومیه، قایق‌سواری و سر زدن به جزایر مختلف آن بود؛ اما با خشکسالی به وجود آمده در دریاچه، این تفریح کم‌کم رنگ باخت؛ اما با توجه به آبگیری دریاچه در سال 98 این تفریح دوباره جان گرفته و می‌توانید سوار بر قایق شوید و گوشه‌گوشه این دریاچه زیبا را کشف کنید. دریاچه ارومیه، 102 جزیره کوچک و بزرگ را در آغوش خود دارد که هر یک از آنها، ویژگی‌های متفاوتی دارند؛ برخی به نسبت بزرگ هستند و برخی وسعت بسیار کمی دارند. در برخی از آنها حیوانات و گیاهان خاصی دیده می شود و برخی دیگر کاملا فاقد حیات هستند. کوچکترینِ این جزایر، مشت عثمان است و دیگر جزایر مهم آن عبارتند از: جزیره کبودان (قویون داغی)، جزیره اشک، جزیره اسپیر، جزیره آرزو و جزایر نه‌گانه (محل تخم گذاری پرندگان).

دسترسی به قایق‌ها

برای دسترسی به امکانات قایق سواری به بندرشرفخانه در مسیر سلماس به تبریز بروید.

بازدید از منطقه کاظم داشی: در ساحل غربی دریاچه، منطقه‌ای به نام کاظم داشی قرار دارد که تا پیش از خشک شدن دریاچه به صورت یک شبه جزیره دیده می‌شد؛ اما با کم شدن آب دریاچه به بخشی از ساحل تبدیل شد و تنها قسمتی از آن در آب قرار گرفت. در فصل رویش شقایق‌های وحشی، این منطقه به دیدنی‌ترین شکل خود در می‌آید و سوژه عکس برای هنرمندان عکاس می‌شود. 

تماشای غروب و عکاسی: برای ثبت تصاویر بهتر، مقالات صفحه آموزش عکاسی را بخوانید.

گِل بازی | درمان با دریاچه ارومیه: خواص آب دریاچه ارومیه باعث شده تا گِل و لای کف آن، برای درمان انواع بیماری‌های رماتیسمی، پوستی، اختلال سوخت و ساز بدن، بیماری‌های زنان و... مناسب باشد. غلظت بالای نمک دریاچه، نیز باعث می‌شود تا شناور ماندن روی آب آن تمدد اعصاب را برای فرد، به ارمغان بیاورد. بیماری‌های كلاژن پوستی و مفصلی نیز با لجن و نمک دریاچه‌هایی شبیه دریاچه ارومیه قابل درمان هستند و از دیگر خواص درمانی نمک دریاچه ارومیه نیز می‌توان به درمان بیماری‌های تنفسی مثل آسم و برونشیت و انواع سینوزیت‌ها اشاره کرد. پس معطل نکنید و به یاد خاطرات کودکی‌تان کمی گِل‌بازی کنید تا هم لحظات شادی را برای خود بیافرینید و هم از خواص درمانی فوق‌العاده این دریاچه استفاده کنید. البته برای استفاده از این خواص دست به کارهای خطرناک نزنید و خیلی از ساحل دریاچه دور نشوید.

کریستال‌های نمکی: جذابیت منحصربه‌فرد دیگری که در دریاچه ارومیه وجود دارد، کریستال‌های نمکینی است که گاه به صورت تپه‌های سفید رنگ در اطراف دریاچه دیده می‌شوند و چهره‌ای برفین به جزایر آن می‌بخشند.

امکانات دریاچه ارومیه

اگر بخت با دریاچه یار باشد و خشکسالی امان دهد، امکانات زیر را می توانید در اطراف آن بیابید:

• قایق‌های موتوری و پدالی برای گشت و گذار در دریاچه
• مجتمع‌های گردشگری
• رستوران و کافه 
• آلاچیق 

بهترین فصل سفر به دریاچه ارومیه

بهترین فصل بازدید از دریاچه، بهار و تابستان است. 

بهار و تابستان: آب و هوای معتدل، بازار سفر به دریاچه ارومیه را داغ می‌کند.

پاییز و زمستان: با سرد شدن هوا، دمای هوا به میزان قابل توجهی در منطقه کاهش می‌یابد.

دریاچه ارومیه زیستگاه بسیاری از جانداران و گیاهان

دریاچه ارومیه از دو محیط آبی و خشکی تشکیل شده و هر یک از این نقاط تعدادی جاندار را در خود جای داده و زیستگاهی را برای آنها فراهم کرده‌اند. این دریاچه، زیستگاه زمستانی گروه‌های بزرگی از مرغان آبزی همچون اردک‌ها و مرغان دراز پاست و هر ساله تعداد زیادی از فلامینگوها و پلیکان‌های سفید را میزبانی می‌کند. شوری بیش از حد دریاچه از زیست هرگونه ماهی در آن جلوگیری می‌کند؛ اما تنها جاندار آبزی آن سخت‌پوست آرتمیاست که یکی از منابع اصلی تغذیه پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو محسوب می‌شود که امروزه در پی خشکسالی‌ها، دیگر اثری از آن دیده نمی‌شود. 

 در حوزه اکولوژیکیِ دریاچه ارومیه 546 گونه گیاهی به ثبت رسیده است. در این دریاچه ۶۲ گونه باکتری و آرکئوباکتر،27 گونه پستاندار، 212 تا 226 گونه پرنده، ۵ گونه نرم‌تنان دو کفه‌ای، ۴۲ گونه قارچ‌های میکروسکوپی، 41 گونه خزنده ،7 گونه دوزیست و 26 گونه ماهی در این دریاچه و جزایر آن زیست می‌کنند و علاوه بر این، دست کم فسیلِ ۴۷ گونه نیز در آن یافته شده است. 

نامگذاری دریاچه ارومیه

ارومیه نامی است که به سبب نزدیکی دریاچه به شهر ارومیه، مرکز استان آذربایجان‌غربی، بر آن گذاشته شده است. نام باستانی این دریاچه، چیچست است که به معنای درخشنده است و احتمالا به دلیل وجود املاح معدنی که در سواحل به صورت کریستال دیده می شود، این نام را برای آن برگزیده اند. در دوران میانه، حدود سال های 10 خورشیدی تا 885 خورشیدی،  این دریاچه کبودا یا کبودان نامیده می شد. در دهه ۱۹۳۰ میلادی و مصادف با سلطنت رضاشاه نام دریاچه به افتخار این شاه، به رضاییه تغییر یافت اما پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ باز هم به نام پیشین خود، دریاچه ارومیه نامگذاری شد.

امروزه، ساکنان پیرامون دریاچه، آن را به چندین نام می شناسند:

• فارسی زبانان با نام دریاچه ارومیه
• آذری زبانان با نام اورمو گولو (Urmu gölü)
• و ارمنی ها با نام کپوتان (Կապուտան ծով)

آب دریاچه از کجا می آید؟

دریاچه ارومیه به عنوان بزرگ‌ترین آبگیر دائمی در آسیای غربی شناخته می‌شود و حوزه آبریز آن ۵۱٬۸۷۶ کیلومتر مربع است که معادل بیش از ۳٪ مساحت کل کشور ایران را تشکیل می‌دهد.

 ۶۰ رودخانه شامل ۲۱ رودخانه دایمی یا فصلی  و ۳۹ رودخانه دوره‌ای، به این دریاچه می‌ریزند که زرینه‌رود و آجی‌چایی ورودی‌های اصلی به آن هستند و تعدادی از دیگر رودخانه‌های آن عبارتند از: سیمینه‌رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، نازلو، زولا و ...

علاوه بر رودخانه‌ها، چشمه‌های درون دریاچه و بارش مستقیم برف و باران نیز یکی دیگر از منابع تامین آب دریاچه ارومیه هستند.

دریاچه ارومیه در تاریخ

یکی از نخستین نشانه هایی که در آن به وجود دریاچه ارومیه اشاره شده است در کتیبه سده نهم پیش از میلاد مسیح در شلمنسر سوم (سلطنت بین ۸۵۸–۸۲۴ قبل از میلاد) بوده که دو نام در محل دریاچه ارومیه در آن به چشم می خورد: پرسواه (به معنی ایرانیان یا پارسیان) و ماتای (یا میتانی‌ها). البته هنوز مشخص نیست که این نام‌ها به منطقه یا قبیله ای اشاره داشته و یا از پیوندی که بین گروهی از نام‌های مردم با شاهان وجود داشته، صحبت می کند.

در زمان حکوت مَنّائیان، این دریاچه مرکز پادشاهی آنها بود و محل زندگی آنها احتمالا در تپه حسنلو در جنوب دریاچه بوده‌ است. منائیان یا مانناها قومی بودند که اقدام به تشکیل حکومتی در جلگه جنوبی دریاچه ارومیه کردند و بیش از یک قرن بر این منطقه تسلط داشتند. منائیان توسط گروهی که متیان نام داشتند از میان برداشته شدند. متیان، مردمان ایرانی مختلفی بودند که با عنوان سکاها، سرمتی‌ها یا کیمری شناخته می‌شدند. در این دوره نام دریاچه نیز متیان بود و هنوز معلوم نیست که این مردم، نام‌شان را از دریاچه گرفته‌اند و یا اینکه دریاچه به واسطه حضور آنها به این نام خوانده شده اما کاملا مشخص است که نام لاتین دریاچه از همین نام گرفته شده است.

در 500 سال گذشته نواحی اطراف دریاچه محل سکونت مردمان ایرانی شامل آذربایجانی ها بوده و حضور دریاچه چهره ای خاص را در سکونتگاه آنان ایجاد کرده است.

آخرین وضعیت دریاچه ارومیه

با وجود بارش های ابتدای سال 98 حال و روز امروز دریاچه ارومیه شاید کمی خوب باشد اما هنوز هم خطراتی جدی آن را تهدید می کند که ممکن است برای همیشه ما را از وجود این دریاچه محروم سازند. به یاد داشته باشیم که نبود دریاچه منجر به اختلال در زندگی بسیاری از انسان‌های ساکن در منطقه خواهد شد و مشکلات حادی را به وجود خواهد آورد. 

حوزه آبریزِ این دریاچه با داشتن دشت‌ها یکی از مناطق ارزشمند برای فعالیت های کشاورزی و دامداری در ایران به‌شمار می‌رود و اهیمت بسیار زیادی برای ساکنان منطقه دارد. در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه، هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی می شود و بسیاری از آلودگی‌ها شامل فلزات سمی سنگین مورد استفاده در صنعت، و مواد سمی مورد استفاده در کشاورزی که به آب‌های سطحی و زیر سطحیِ مرتبط با دریاچه نفوذ کرده‌اند به ریه های مردم می روند و موجب بیماری های تنفسی می شوند. به سبب اهمیت موضوع خشک شدن دریاچه ارومیه طرح های بسیاری برای مقابله با آن ارائه شد که البته بیشتر آنها در حد حرف ماند.

17 سایت بحرانی، شامل خودِ دریاچه و بعضی زیستگاه های خشکی مهم و تالاب های اطراف دریاچه وجود دارد که باید با اولویت زیاد و به عنوان مهم ترین نواحی جهت مدیریت حفاظتی و حمایتی مطرح گردند. نکته مهم دیگر درباره  این دریاچه حضور دو نوع از پستانداران در معرض نابودی به نام گوزن زرد ایرانی و قوچ و میش ارمنی است که اهمیت حفاظت از این دریاچه را چندین برابر می کنند. 

گونه های در معرض تهدید پرندگان ثبت شده در حوزه اکولوژیکیِ دریاچه ارومیه شامل: با کلان کوچک، اردک بلوطی، غاز پیشانی سفید کوچک، خروس کولی دشتی، عروس غاز، میش مرغ، اردک مرمری، متای پاسرخ، اردک سرسفید و دلیجه کوچک هستند که آن ها نیز نیازمند اقدامات جدی برای حفاظت هستند.

پروژه‌های جاه‌طلبانه توسعه اقتصادی-آبی از یک سو و ساخت بزرگراه ۱۵ کیلومتری بر روی دریاچه با دریچه کوچک ۱/۲ کیلومتری از سوی دیگر، دست در دست هم داده اند تا دریاچه ارومیه را به نابودی بکشانند. جالب است بدانید که تا سال ۲۰۱۲ بیش از 200 سد بر روی رودخانه های حوزه آبریز دریاچه در مرحله آماده بهره برداری، یا پایان مراحل طراحی بودند و این خود می تواند فاجعه ای برای این زیستگاه مهم باشد.

وضعیت دریاچه ارومیه در سال 99

با وجود خبرهای تلخ پاندمی کرونا در بهار 99، طبیعت با بارش های فراوان و لغو شدن تمام سفرها جانی تازه گرفت و  افزایش ۵۸ سانتی‌متری تراز دریاچه ارومیه نیز در همین دوران رخ داد. حجم آب موجود در دریاچه ارومیه به 4 میلیارد و ۷۰ میلیون مترمکعب رسیده است و تراز آبی دریاچه ارومیه در بهترین وضعیت طی 10 سال گذشته قرار دارد.

در ویدیوی زیر، روند خشک شدن این دریاچه را از سال ۶٣ تا ٩۶ مشاهده می کنید که با استفاده از تصاویر گوگل ارث ثبت شده است.

تصاویر ماهواره‌ای از دریاچه ارومیه در بازه‌های زمانی مختلف

سخن آخر

دریاچه ارومیه یکی از کم نظیر ترین جاذبه های طبیعی ایران است که نامش بارها و بارها در مجامع بین المللی مطرح شده است. در برنامه ریزی های تان حتما وقتی را برای بازدید از این جاذبه اختصاص دهید.

اگر تا به حال به این منطقه سفر کرده اید، تجربیات خود را با سایر دوستان کارناوالی به اشتراک بگذارید.

از دریاچه های دیگر ایران نیز برایمان بگویید و اگر دریاچه خاصی را سراغ دارید آن را به ما معرفی کنید.

منتظر دیدگاه های شما هستیم...