مسجد کوتوبیا مراکش | بزرگ ترین و قدیمی ترین مسجد شهر

بعضی از سرزمین ها سرگذشتی به درازای تاریخ بشر دارند؛ جاهایی که انسان از زمان های دور در آن ها سکنی گزید و آرام آرام شهرهای سرسبز و آبادی را پدید آورد. وقتی به چنین سرزمین هایی سفر می کنیم در جای جای شان می توانیم رد پای گذشتگان را ببینیم، گویا در حال خواندن کتابی تاریخی و شیرین هستیم. مراکش یا همان مغرب هم یکی از همین کشورهاست؛ مقصدی که در شمال غربی آفریقا قرار دارد و دیدنی های تاریخی جذابی را در خود پنهان کرده است. با این که بخت با مراکش یار نبود و جنگ های متعددی به خود دید؛ اما باز هم دیدنی های فوق العاده ای دارد. اگر اهل مطالعه کتاب های تاریخی باشید حتما می دانید که همیشه از این کشور به عنوان یکی از پررونق ترین و زیباترین سرزمین های دنیا یاد می شده است. کارناوال امروز به سوی مراکش خواهد رفت تا یکی از شاهکارهای معماری این دیار را به شما عزیزان معرفی کند.

از مسجدی بسیار زیبا و کهن دیدن خواهیم کرد، عبادتگاهی که آن را با نام کوتوبیا می شناسند و به راستی در سفر به مراکش نباید تماشای آن را از دست داد. نیایشگاه کوتوبیا مناره بلندی دارد که می توان ساعت ها به آن خیره شد و زیبایی هایش را نگریست. مقصد امروزمان، هم محوطه دلفریبی دارد و هم پیشینه و معماری فوق العاده ای. پس همراه ما بمانید تا بیشتر درباره این بنای باشکوه بدانیم.

چرا مسجد کوتوبیا؟

• بزرگترین مسجد شهر مراکش است.
• از معروف ترین مساجد مراکش به شمار می آید.
• معماری جذابی دارد.
• از قدیمی ترین عبادتگاه های مراکش به شمار می آید.

مسجد کوتوبیا | Koutoubia Mosque

همان طور که می دانید کشور مراکش در شمال آفریقا قرار دارد و یکی از مهم ترین شهرهای توریستی آن نیز شهر مراکش است. این عبادتگاه باشکوه و مشهور نیز در شهر مراکش قرار گرفته است. کوتوبیا بزرگترین مسجد شهر مراکش است و با نام های مختلفی شناخته می شود؛ از مشهورترین نام های آن می توان به کوتوبیه، جامع الکتوبیه، کوتوبین و مسجد کتابفروشان اشاره کرد. 

پنجره های قوس دار، سرامیک های تزیین شده، محوطه وسیع و مناره سر به فلک کشیده کوتوبیا در همان نگاه نخست شما را غرق در حیرت خواهد کرد. این روزها کوتوبیا را بیشتر با مناره بلندش می شناسند که چون یک قلعه در گوشه ای از مسجد قرار گرفته است. این مناره حدود 77 متر ارتفاع دارد و می گویند از بالای آن محله های اطراف به راحتی دیده می شود.

بد نیست بدانید که دو بنای دیگر در دنیا وجود دارند که مناره هایی شبیه به مسجد کوتوبیا دارند؛ یکی برج جیرالدا (Giralda) که در شهر سویل اسپانیا واقع شده است و دیگری برج حسن (Hassan Tower) که آن هم در مراکش قرار دارد. البته ناگفته نماند که برخی معتقدند که پیش از ساخت این بنا، مسجد دیگری در همین جا وجود داشت که ویران شد و به جایش این عبادتگاه را ساختند. در بخش تاریخچه بیشتر به پیشینه ساخت و سازندگان این بنا خواهیم پرداخت.

اغلب گردشگرانی که برای نخستین بار از مسجد کوتوبیا دیدن می کنند با این سوال مواجه می شوند که کوتوبیا چه معنایی دارد؟ زیرا این نام برای یک عبادتگاه کمی عجیب به نظر می رسد، به همین خاطر پیش از این که بیشتر با مسجد کوتوبیا آشنا شویم، نگاهی به چرایی نامگذاریش می اندازیم. ریشه این کلمه از کوتوبیین (Kutubiyyin یا koutoubiyyin) گرفته شده است. این کلمه در زبان عربی به صورت تقریبی مترادف بائع كتب در نظر گرفته می شود این کلمه به معنای کتابفروش (bookseller) است. علت این نام به بازاری برمی گردد که در فاصله 200 متری این مسجد قرار دارد. این بازار مشهور و دیدنی با نام جامع الفنا شناخته می شود و روزانه هم افراد بسیاری برای خرید کالاهای مورد نیازشان به آن مراجعه می کنند. گویا در زمان ساخت مسجد کوتوبیا در بازار جامع الفنا کتاب می فروختند. گفته می شود که در آن زمان بیش از 100 فروشنده کتاب در این مکان فعالیت می کردند.

با همه این تفاسیر اگر مسجد کوتوبیا را برای بازدید انتخاب کنید، هم می توانید با تاریخ و سبک معماری مردم مراکش آشنا شوید و هم در میان بازار و محوطه نیایشگاه بگردید و هوایی عوض کنید.

تاریخچه مسجد کوتوبیا

شهر مراکش در سال 1147 میلادی پس از مرگ علی ابن یوسف حاکم مرابطون (1) (Almoravid)، به دست موحدون (2) افتاد.  موحدون دوست نداشتند که هیچ بنای مذهبی که توسط مرابطون ساخته شده بود، سالم باقی بماند زیرا حاکمان جدید پادشاهان قبلی را مرتد می دانستند. عبد المومن (Abd-al-Mu'min) کسی بود که حالا صاحب این قلمرو شده بود. او تصمیم به ساخت مسجد کوتوبیا گرفت. او می خواست این مسجد را در زمین کاخ سابق علی ابن یوسف، یعنی جنوب غربی شهر بنا کند.

مسجد کوتوبیا در بین سال های 1147 تا 1154 میلادی ساخته و در سال 1157 میلادی تکمیل شد، این مسجد در واقع عبادتگاهی بود که بعدها تغییر کرد و به شکل امروزی در آمد. مدتی بعد ابو يوسف يعقوب المنصور‎ حاکم موحدون بنا را بازسازی کرد و از زمان ساخت تا بازسازی های آن همه در دوران سلطنت همین فرد رخ داد. در طی این زمان متوجه شدند که محراب مسجد رو به قبله نیست. به همین خاطر جهت محراب را تغییر دادند. از این پس به خاطر تغییر محراب کوتوبیا را مسجد دوم خواندند؛ اما حقیقت این است که همه چیز مسجد از جمله معماری، ابعاد قسمت های مختلف و مواد مورد استفاده یکسان بودند. نکته قابل توجه این است که در مناره هیچ تغییری داده نشد و هنوز شکل ابتدایی خود را دارد. مهم ترین تغییری که در بنا دادند جهت قبله بود که در ابتدا 5 درجه بود و پس از بازسازی 10 درجه شد.

باید در نظر داشته باشید که ساخت این بنا و تغییراتش در زمان عبد المومن رخ داد و زمان زیادی طول نکشید. نخستین نمازی که در این عبادتگاه برپا شد هم به سال 1158 میلادی بازمی گردد، در حقیقت ساخت مسجدی که امروزه می بینیم بین سال های 1184 تا 1199 میلادی طول کشید. حالا اثری از بنای نخست مسجد نیست و هر آنچه مشاهده می کنید حاصل بازسازی و دوباره سازی هاییست که بیان کردیم.

همان طور که بیان کردیم بازسازی کامل و استفاده از لفظ مسجد دوم به دلیل جایگزین کردن بنایی بهتر نبود و تنها مشکل همان جهت قبله بود. و معماران هم سعی کردند تا سبک معماری بنا که مراکشی اندلسی (Moroccan-Andalusian) بود را حفظ کنند. لازم است ذکر کنیم که به مرور تغییرهای بیشتری در ساختمان این مسجد دادند به صورتی که امروزه قسمت های کمی از بنای اولیه باقی مانده است.

پاورقی

1- مرابطون حکومتی اسلامی بودند که میان سال‌های ۱۰۵۶ - ۱۰۶۰ میلادی بر شمال آفریقا و بخشی از اندلس فرمانروایی کردند.

2- موحدون دودمانی از بربرها بودند که طی سال‌های ۱۱۳۰ تا ۱۲۶۹ میلادی بر مناطقی از شمال آفریقا حکمرانی می کردند.

معماری مسجد کوتوبیا

مسجد کوتوبیا از سنگ قرمز، ماسه و آجر ساخته شده و یکی از دلایل زیبایی و جلوه گریش نیز همین موضوع است. البته چندی پیش از گچ نیز در ساخت بنا استفاده کردند. آجر بیشتر در ستون ها و دیوارها به کار رفته است و از ماسه نیز برای دیوارهای خارجی استفاده کرده اند.

در ساخت این مسجد تلاش شده که همه چیز در عین سادگی، زیبا و دلنشین باشد به همین خاطر شاهدیم که دیوارها تزیینات کمی دارند و از رنگ های مختلفی در تزیین آن ها استفاده نشده است و معماران هنرشان را در قوس پنجره ها نمایان کردند.

چهار ورودی برای مسجد کوتوبیا تعبیه کرده اند تا مشکلی از نظر ورود و خروج جمعیت وجود نداشته باشد. همین که پا به حیاط مسجد بگذارید می توانید اوج زیبایی بنا را متوجه شوید.

مسجد کوتوبیا دارای شش اتاق است که به طور متوالی در کنار هم ساخته شده اند. این گونه ساختن اتاق ها و بخش های مختلف مسجد دلیل خاصی داشت. می گویند که از بالای مسجد حرمسرای پادشاه مشخص می شد و کسی دوست نداشت که از بالای مسجد داخل حرامسرا دیده شود به همین خاطر بنا را یک طبقه اما وسیع ساختند، سبک این مسجد بی شباهت به خانه های قدیمی ایرانی ها نیست، به این معنا که اتاق هایی متوالی را دور تا دور یک حیاط می ساختند و حیاط در مرکز قرار می گرفت.

گفته می شود که موذنی که به بالای مناره می رفت نیز باید نابینا می بود تا حرمسرا را نبیند، البته این گفته منبع موثقی ندارد. به طور کلی حریم خصوصی برای مردم مراکش اهمیت خاصی دارد و درست بودن این موضوع بعید به نظر نمی رسد. جالب این که امروزه برای نقشه گوگل هم محدودیت هایی قایل شده اند تا همه نتوانند همه قسمت های مراکش را رصد کنند.

امروزه قسمت های کمی از مسجد باقی مانده که هیچ گونه تغییر در آن ها داده نشده باشد؛ اما اگر ریزبین باشید تزیینات و جذابیت هایی را خواهید دید که به راستی خیره کننده هستند. در ادامه به داخل مسجد می رویم و بیشتر از قسمت های مختلفش برای تان خواهیم گفت.

قسمت های مختلف مسجد کوتوبیا

 در این بخش قصد داریم تا یکی یکی به همه جای مسجد باشکوه و معروف کوتوبیا سر بزنیم و از گوشه و کنارش برای تان بگوییم. 

1- حیاط مسجد کوتوبیا

این عبادتگاه حیاطی دوست داشتنی دارد؛ کوچک اما پر از آرامش. عرض حیاط 45 متر است و در میانش یک حوض برای وضو به چشم می خورد. هنگام اذان جمعیت فوج فوج از چهار در ورودی داخل مسجد می شوند. یکی از درها مستقیم رو به حیاط باز می شود و برای ورود به عبادتگاه ابتدا باید وارد حیاط شده و سپس داخل شوید.

این حیاط را ساختند تا مکانی باشد برای وضو گرفتن و ورود به مسجد؛ اما پیشنهاد می کنیم کمی در آن درنگ کرده و اطراف را بنگرید. منار زیبای مسجد از اینجا بسیار دیدنیست و عطر گل ها و درختچه های باغچه هوش از سرتان خواهد برد.

2- اتاق ها

قبل تر اشاره کردیم که مسجد کوتوبیا 6 اتاق دارد که هر یک از آن ها با یک ورودی به یکدیگر متصل می شوند. یکی از اتاق ها مخصوص دعاست، شکل اتاق شبیه حرف "T" انگلیسی ساخته شده و از اتاق های بزرگ بنا به شمار می آید. اتاق دعا در سمت جنوب مسجد قرار دارد.

اتاق بعدی که اهمیت زیادی دارد، جاییست که برای نماز از آن استفاده می کنند، این اتاق با سقف بلند و ستون هایش به وضوح قابل تشخیص است. در این اتاق 100 ستون به چشم می خورد. محراب نیز در همین اتاق واقع شده و برای زیبا کردنش از معرق استفاده کرده اند. از این اتاق می توانید مستقیم وارد حیاط مسجد شوید. در سالن نماز این مسجد حدود 25000 نمازگزار می توانند در کنار هم به نیایش بپردازند. توصیه می شود افرادی که قصد نماز خواندن ندارند مزاحم نمازگزاران نشوند؛ اما اغلب مشکلی پیش نمی آید زیرا این سالن بزرگ است و بازدیدکننده ها می توانند به آرامی در کنار نمازگزاران به تماشای مسجد بپردازند.

همه روزه پنج نوبت نماز در مسجد کوتوبیا برگزار می شود که اگر علاقه مند باشید شما هم می توانید نمازتان را در همین قسمت به جا بیاورید.

3- شبستان ها

قسمت مهم دیگر مسجد شبستان هایش است. شبستان به قسمتی از مساجد گفته می شود که سقف دارد و ستون هایش به صورت یک شکل و موازی با هم ساخته شده اند. مهم ترین شبستان این مسجد به دیوار قبله منتهی می شود. دیوار قبله جاییست که آن را به عنوان قبله مسجد نشانه گذاری کرده اند. این شبستان زیبا در جنوب و انتهای اتاق نماز ساخته شده است.

سه شبستان دیگر نیز درست عمود بر اتاق شمالی مسجد وجود دارند که به عنوان شبستان های مرکزی (The central naves) شناخته می شوند. جالب است بدانید که گذشته از این شبستان ها مسجد کوتوبیا 7 شبستان کوچکتر نیز دارد که موازی با هم هستند. به طور کلی می توان گفت که 17 شبستان کوچک و بزرگ در مسجد کوتوبیا به چشم می خورند که اغلب شبیه به هم هستند. در آخر بد نیست بدانید که گذشته از شبستان هایی که تا اینجا بر شمردیم چهار شبستان دیگر نیز وجود دارد که بین اتاق دعا و مسجد هستند.

4- منار مسجد کوتوبیا

منار مسجد کوتوبیا پس از اتاق دعا و سالن نماز مهم ترین قسمت مسجد است. این منار توسط معماری به نام یایش (Ya'ish) اهل شهر مالاگا (Málaga) طراحی و ساخته شد. بد نیست بدانید که امروزه مالاگا در جنوب کشور اسپانیا قرار دارد. نام وی در کنده کاری هایی که روی منار وجود دارد، دیده می شود.

وقتی با دقت بیشتری به منار این عبادتگاه بنگرید متوجه خواهید شد که این بخش از مسجد حاصل دستان توانمند انسان هایی خلاق بوده است. برخی منابع ارتفاع منار را 70 متر و بعضی دیگر 77 متر بیان کرده اند، این اختلاف به این دلیل است که برخی اتاق موذن را جزو ارتفاع حساب می کنند و برخی دیگر خیر و حتا بعضی ها ارتفاع اتاق موذن را 8 متر می دانند. در هر صورت بی تردید با مناری مرتفع رو به رو هستیم که بالاترین قسمت آن مکان قرار گیری موذن است. برای رفتن به بالای منار حتما باید از پله های داخلی آن بالا بروید که متاسفانه این کار برای بازدیدکننده ها ممکن نیست. پایه مناره مربع شکل است که از هر طرف اضلاعش 12.8 متر هستند. وقتی ابعاد منار را تصور کنید متوجه خواهید شد که چقدر بزرگ است. این مناره از 29 کیلومتر دورتر از مسجد نیز دیده می شود. البته نا گفته نماند که ساخت ساختمان های بلند و حتا درخت های نخل سر به فلک کشیده در اطراف این مسجد ممنوع است و مسوولان در تلاشند که ابهت و شکوه مناره را حفظ کنند.

در مناره مسجد کوتوبیا مانند بسیاری دیگر از مناره های مساجد یک الگوی خاص را به کار برده اند و آن را تکرار کردند. سبک ساخت این منار مشهور همان طوریست که موحدون منارهای شان را می ساختند. جالب است بدانید که در ابتدا منار با ماسه سنگ و گچی به رنگ صورتی پوشیده شده بود سپس در سال 1990 مسوولان بنا تصمیم گرفتند که پوشش ماسه سنگی و گچی مناره را بردارند تا سنگ اصلی آن به چشم بیاید. 

در ارتفاع های گوناگونی از مناره پنجره هایی ساخته اند که هر یک با نرده های زیبای شان جلوه گری می کنند. بالاترین بخش مناره گنبد مخروطی آن است که با مس و طلا تزیینش کرده اند. استفاده از طلا و مس برای زیبا کردن بناها به نوعی جزوی از سبک سنتی مردم مراکش به شمار می آید. درباره نقش و نگارهای طلایی این مناره افسانه های متعددی بیان کرده اند برای مثال برخی می گویند که آن ها قسمتی از جواهرهای همسر پادشاه بوده اند یا نماد پرچم رسول اکرم هستند یا موضوعاتی از این دست؛ اما افراد زیادی عقیده دارند که همسر یعقوب المنصور در ماه مبارک رمضان بخشی از طلاهایش را به مسجد بخشید تا آن ها را ذوب کرده و در مناره استفاده کنند. یعقوب المنصور سومین خلیفه دودمان موحدون بود و از مهم ترین خلیفه های این سلسله به شمار می آمد. انگیزه همسر وی را هم جلوگیری از رخ دادن حوادث ناگوار می دانند زیرا منار به آسمان و ستاره ها نزدیک بود و همسر پادشاه تصور می کرد که ستاره ها بر سرنوشتش تاثیرگذار هستند. این روایت معروف ترین داستان هاییست که درباره منار مسجد کوتوبیا می گویند.

پیشنهاد می کنیم که وقتی برای دیدن این مناره به سوی مسجد کوتوبیا می روید دوربین تان را فراموش نکنید زیرا این مناره بسیار جذاب است و درخت های نخل در کنارش بسیار کوچک به نظر می رسند.

قوانین و نکات مربوط به مسجد کوتوبیا

در اینجا نکته هایی را با هم مرور می کنیم که دانستن شان پیش از بازدید از مسجد کوتوبیا ضروریست:

• ممکن است از ورود غیرمسلمانان به مسجد جلوگیری شود. 
• برای ورود به مسجد باید پوشش اسلامی داشته باشید زیرا بومیان این سوال را مطرح می کنند که چگونه یک مسلمان می تواند پوشش اسلامی نداشته باشد، بنابراین از ورود افرادی که پوشش خوبی ندارند جلوگیری می شود.
• بازدیدکننده ها باید این نکته را به یاد داشته باشند که مسجد مکانی برای عبادت است نه فقط یک جاذبه گردشگری به همین خاطر باید احترام نمازگزاران را نگه داشت. 
• اگر کسی سعی کند به دور از دید نگهبان ها وارد مسجد شود بی تردید دستگیر خواهد شد.
• این نیایشگاه بهترین و بزرگترین مسجد مراکش است و مسلمانان زیادی برای عبادت به آن مراجعه می کنند، اگر قصد عبادت ندارید لطفا از بیرون مسجد را ببینید.
• اطراف این مسجد مکان خوبی برای پیاده روی است، پس کفش مناسب بپوشید و پول نقد هم همراه ببرید شاید گذرتان به بازار اطراف افتاد.
• می توانید در کافه های اطراف مسجد بنشینید و از فضا لذت ببرید. پیشنهاد می کنیم که هنگام غروب خورشید را برای این کار انتخاب کنید.

دیدنی های اطراف

• کویر مراکش | Desert Morocco: فاصله 400 متر
• بازار جامع الفنا | Jemaa el-Fnaa: فاصله 200 متر

مسجد کوتوبیا مراکش را در ویدیو ببینید

توصیه کارناوال

مسجد کوتوبیا یکی از مهم ترین عبادتگاه های موجود در مراکش است. توصیه می کنیم که در زمان بازدید از این عبادتگاه به آداب و سنت های بومیان این دیار احترام بگذارید و پوشش مناسبی داشته باشید. داشتن چادر لازم نیست؛ اما پیشنهاد می کنیم لباس بلند و پوشیده همراه داشته باشید.

بازاری که در نزدیکی این مسجد واقع شده طرفداران بسیاری دارد به همین خاطر توصیه می کنیم که زمانی را هم به گشت و گذار در بازار و پرسه زدن در کوچه های زیبای محله اختصاص دهید، ما در آینده این بازار را به صورت اختصاصی معرفی خواهیم کرد. اما بدانید که بازاری محلیست که اجناس متنوعی در آن عرضه می شود.