برج های خرقان | شاهکار آجرکاری ایرانی

به قزوین می‌رویم شهری که در گذشته‌های دور مدتی پایتخت ایران بوده است و در گشت‌مان از این شهر از برج های دوگانه خرقان دیدن ‌می‌کنیم. در مطلب پیش رو به شما خواهیم گفت برج های خرقان کجاست و معماری برج های خرقان چه سبکی است. با ما همراه باشید تا با دیدن عکس های برج خرقان و خواندن اطلاعات آن با این اثر تاریخی بیشتر آشنا شوید.

چرا برج های خرقان؟

• برج‌های خرقان یکی از جاذبه‌های گردشگری استان قزوین، پایتخت خوشنویسی ایران، به شمار می‌رود. 
• نخستین نمونه گنبدهای نار (پیازی و نیم‌کره) و گنبدهای دو پوسته گسسته (میان‌تهی) قرن 5 هجری قمری است.
• از شاهکارهای معماری در زمینه تزیینات آجرکاری محسوب می‌شود.
• این اثر تاریخی یکی از برج‌های به‌جای‌مانده از دوره سلجوقیان و دارای منحصربه‌فردترین نقاشی‌های به یادگار مانده از آن دوران است.
• این سازه کاربری دفاعی نداشته و آرامگاه دو ترک‌تبار بوده است.
• برج‌های خرقان در نزدیکی روستای حصار ولیعصر با قدمتی هزار ساله قرار دارند.

برج های خرقان | شاهکار معماری عصر سلجوقی

برج‌های دوگانه خرقان که با نام قارقان نیز آن را می‌شناختند یکی از آثار تاریخی قزوین است که در کنار قبرستان روستای حصار ولی‌عصر با قدمتی 1000 ساله، از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج استان قزوین، قرار دارد. این دو برج که نماد تاریخی منطقه خرقان نیز محسوب می‌شوند در فاصله تقریبی 30 متری از هم قرار گرفته‌اند و بر اساس کتیبه‌های موجود با فاصله زمانی 26 سال از یکدیگر ساخته شده‌اند و برج شرقی زودتر از برج غربی ساخته شده است. اگرچه ساخت برج‌ها در سال‌های مختلف صورت گرفته اما در معماری از بسیاری جهات به ویژه در نقشه و تزیینات مشابه یکدیگرند که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد. این سازه دارای بیشترین آجرکاری و نشانی از هنر معماران آن دوران بوده است و از معدود بناهای اسلامی است که علت ساخت آن و سازندگانش در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

ثبت ملی: این بنا در ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۹۵ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.

تاریخچه برج های خرقان

تحقیق درباره برج‌های خرقان برای اولین بار در سال 1964 انجام شد و پس از آن در مقاله‌ای به نام "سه آرامگاه برجی از دوران سلجوقی" از دیوید استروناخ و کایلر یانگ در سال 1966 معرفی شدند. در کتاب "سرزمین قزوین" از ورجاوند نیز وی تعریف دیگری از این برج‌ها ارائه داده است. اینکه چرا این دو برج در این مکان قرار دارند و نام سازنده آن‌ها در هاله‌ای از ابهام قرار دارد اما بر اساس کتیبه‌های موجود سازنده آن را شخصی به نام زنجانی می‌دانند که نامش بر روی آن‌ها حک شده است. این فرضیه وجود دارد که خرقان در زمان سلجوقیان چراگاه دام‌های قبایل ترک بوده و روسای قبایل در این برج‌ها دفن شده‌اند. تا اوایل دهه ۱۳۴۰ و با توجه به نوشته‌هایی که بر روی ضریح‌های چوبی بود این مقبره‌ها را امامزاده می‌دانستند اما پس از مدتی مشخص شد که مقبره‌ها متعلق به دو ترک سلجوقی به نام‌های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصر ایلتای تی‏تکین» است. این اثر در تاریخ ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۳۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معماری

برج شرقی (برج قدیمی)

در سال 460 هجری قمری این برج با ارتفاع 12.45 متر و پلان 8 ضلعی ساخته شده است و در کنار هر ضلع یک نیم ستون قرار دارد که 7 نیم ستون با قطر 95 سانتی‌متر و دو نیم ستون دیگر که در آن پله‌های مارپیچی تعبیه شده‌اند، 140 سانتی‌متر قطر دارند. پوشش این برج از اولین نمونه‌های پوشش دوپوش با انحنای بیضوی است، تا قبل از زلزله سال 1381 بخش اندکی از پوشش خارجی گنبدباقی‌مانده بود و در حال حاضر گنبدهای داخلی آن سالم‌اند. تزیینات اضلاع این بنا از زیر ساقه گنبد آغاز می‌شوند؛ تزییناتی که در نوع خود بی‌نظیر و خاص‌اند. شیوه این تزیینات متفاوت اما حالت و فرم کلی آن‌ها یکسان است. نقاشی‌های این برج از مهم‌ترین تزیینات این سازه محسوب می‌شوند که از نقوش دیواری منحصربه‌فرد دوران سلجوقی است. طاووس نر با چتری به شکل بادبزن و درخت انار با دو پرنده برخی از عناصر به‌کاررفته در این نقاشی‌ها است. از تزیینات سطح داخلی گنبد می‌توان به نقوش تزیینی با تلفیقی از خط کوفی که در کادرهایی با رنگ سبز و آبی ایجاد شده‌اند اشاره داشت.

برج غربی (برج جدید)

26 سال پس از ساخت برج شرقی در سال 486 هجری قمری برج غربی در فاصله تقریبی 30 متری از برج شرقی و با ارتفاع 12.95 متر ساخته شده است. در این برج با رعایت تناسب ارتفاع آن نسبت به برج شرقی حدود 55 سانتی متر افزایش یافته و به یک گنبد ختم می‌شود. قطر 7 ستون  95 سانتی‌متر و ستونی که راه‌پله‌های مارپیچی در آن قرار دارند 133 سانتی‌متر است، در بالای این ستون پنجره‌‏ای مستطیل شکل با قوس جناغی در پوشش خارجی گنبد قرار دارد که نور راه‌پله را تامین می‌کند. این برج تزیینات آجری دارد و دیوارهای داخلی آن با آجر چینی ساده پوشیده شده‌اند، فضای داخلی آن پوشش گچی و نقاشی دیواری ندارد و در حاشیه گنبد نقوش هندسی که زیر آن‌ها کتیبه‌ای قرآنی به خط کوفی است به چشم می‌خورد. اندازه ضریح داخل این برج اندازه‌ای مشابه با برج قدیمی دارد و بدون تزیینات است، در حاشیه بالای آن نیز نام دوازده امام با خط نسخ حکاکی شده ‌است.

نکات کلی معماری برج‌ها

در هر دو برج کتیبه‌های آجری به چشم می‌خورد، درباره تاریخ ساخت بنا و خطوط قرآنی موجود در آن اختلاف‌نظری وجود ندارد اما درباره علت و نام سازنده سازه ابهام وجود دارد. ضریح مقبره‌های این برج‌ها دارای منبت کاری زیبایی است  و آجرکاری آن را برگرفته از معماری دوره سامانی و آل‌بویه می‌دانند. در قرن‌های چهارم و پنجم بیشتر برج‌های شمال ایران را با نقشه دایره می‌ساختند؛ در ساخت این سازه از نقشه 8 ضلعی استفاده شده که نشان از ذوق و مهارت هنرمندان آن دوران دارد. در این سازه حداقل سی نقش مختلف مانند حصیری، جناغی، خفته‌راسته، گره مربع سرمه‌دان، مربع پای باریک و چهارترنجی وجود دارد که نشانی از یک سنت کهن مربوط به طرح‌نگاره‌ها است که ابتدا در دوره ساسانی روی گچ و سپس در کارهای آجری مورد استفاده قرار می‌گرفت.  

در بیرون بنا آجرهای تزیینی به‌کاررفته که منظره‌ای زیبا و چشم‌گیر به برج داده است. از ویژگی‌های بارز این برج می‌توان به داشتن نخستین نمونه گنبدهای نار (پیازی و نیم‌کره) و گنبدهای دو پوسته گسسته (میان‌تهی) گره‌چینی اشاره داشت. نقوش هندسی آجرکاری دوره سلجوقی، در این بنا منحصربه‌فرد و با شیوه‌ای تازه به‌کاررفته است، این شیوه آجرکاری در ساخت بناهای دیگری چون گنبد سرخ مراغه نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

معمار برج کیست؟

در سردر ورودی برج‌ها و در کتیبه‌هایی که در بالای ساقه گنبد قرار دارد در مورد معمار و سال ساخت اطلاعاتی نوشته شده است. در کتیبه دو خطی برج شرقی (قدیم) نام محمد بن مکی زنجانی و در کتیبه برج غربی (جدید) نام ابوالمعالی بن مکی زنجانی دیده می‌شود.

مرمت

در سال 1347 بر اثر سیلاب این بنا آسیب دید که روستائیان محلی آن را به شکل ابتدایی مرمت کردند. این سازه در سال‌های ۱۳۵۳، ۱۳۶۹، ۱۳۷۰ و ۱۳۷۳–۱۳۷۱ مرمت شدند؛ در سال 1381 که زلزله شدید بوئین زهرا به وقوع پیوست آسیب جدی به این دو برج وارد شد.

اطلاعات تکمیلی

متاسفانه در سال‌های اخیر به نگهداری و مرمت برج توجه چندانی نشده است. ذکر این نکته ضروری است که مرمت این سازه نیازمند بودجه کافی، مصالح مرغوب، زمان مناسب، افراد متخصص و حوصله و دقت کافی برای انجام آن است تا زیبایی و ارزش تاریخی آن حفظ شود. 

سخن آخر

سازه‌های کهن بخش مهمی از تاریخ را شامل می‌شوند؛ برج‌های خرقان از آثار منحصربه‌فردی است که دیدن آن را در سفر به شهر خوشنویسی ایران به شما توصیه می‌کنیم. از تجربه‌های سفر خود به ما بگویید و عکس‌های خود از این سفر را با ما و دوستان کارناوالی به اشتراک بگذارید.