مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان یکی از آثار ثبت جهانی شده ایران است که گردشگران زیادی را به سوی خود می‌کشاند. در مطلب پیش‌رو به معرفی این جاذبه می‌پردازیم؛ نگاهی به تاریخچه مسجد جامع اصفهان داریم، ویژگی‌های این بنا را بررسی می‌کنیم و به معماری مسجد جامع اصفهان می‌پردازیم. همچنین در آخر به شما می‌گوییم این مسجد کجاست و چگونه می‌توانید از آن بازدید کنید.

چرا مسجد جامع اصفهان ؟

• یکی از آثار ثبت جهانی شده اصفهان است.
• در دل بافت قدیمی شهر و بازار اصفهان قرار دارد.
• از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بناهای مذهبی ایران است.
• کتیبه‌های ارزشمند و جالب توجهی در خود دارد.
• زیباترین محراب گچ‌بری شده دوره ایلخانی را در این مسجد خواهید دید.

آشنایی با مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان مسجدی تاریخی در بافت قدیمی اصفهان و در انتهای بازار بزرگ است که با نام‌های مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه اصفهان نیز خوانده می‌شود. این مسجد در طول چندین قرن شکل گرفته و هر یک از قسمت‌های آن، تغییر و تکامل هنر معماری در دوران مختلف پس از اسلام در ایران را نشان می‌دهند. از این مسجد با عنوان قدیمی‌ترین بنای اصفهان هم یاد می‌کنند و روایت‌های زیادی درباره تاریخچه آن وجود دارد. بد نیست بدانید اهمیت مسجد جامع برای شناخت سلجوقیان و معماری و هنرشان مانند اهمیت میدان نقش جهان برای برسی معماری و هنر دوران صفوی است و به همین دلیل کارشناسان مطالعات زیادی را در این بنا انجام داده‌اند. 

ثبت ملی و جهانی مسجد جامع اصفهان

نام مسجد جامع اصفهان از تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ۹۵ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. این بنا در سال 2012 (1390 خورشیدی) با شماره 1397 در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است و به همین خاطر یکی از مهم‌ترین دیدنی ها و تفریحات اصفهان محسوب می‌شود.

تاریخچه مسجد جامع اصفهان

 مسجد جامع اصفهان در طول 12 قرن یافته و به شکل کنونی خود رسیده است. این مسجد مرکزی برای فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی در دوران آل‌بویه، سلجوقی، ایلخانان و تیموریان بود و در گذر زمان تغییرات زیادی در آن به وجود آمده است:

ساخت مسجد اولیه

گفته می‌شود که تاریخ ساخت مسجد جامع با ایجاد شهر اصفهان برابری می‌کند و ایجاد مسجد اولیه را به سال 156 هجری قمری نسبت می‌دهند. مسجد در آن دوران به سبک خراسانی و احتمالا بر روی بقایای یک آتشکده ساخته شد و مصالحش خشت خام بود.

می گویند ساخت مسجد جامع اصفهان، یکی شدن روستاهای منطقه‌ای به نام سپاهان را در پی داشت و هسته اولیه شهر اصفهان این‌گونه شکل گرفت. اولین میدان، بازارها و به مرور زمان محلات و بناهای عمومی، همه و همه در کنار این مسجد ساخته شدند و مردم بیشتری برای سکونت به اطراف آن آمدند. زندگی، کار و عبادت مردم در نزدیکی هم انجام می‌شد؛ آنها در روز چند نوبت برای ادای نماز به مسجد می‌رفتند و برای دسترسی آسان‌تر، خانه و کار خود را به نزدیکی آن آورده بودند. 

سرگذشت مسجد جامع اصفهان در دوره عباسیان تا سلجوقیان

معتصم عباسی (هشتمین خلیفه عباسی) در سال ۲۲۶ هجری قمری دستور تخریب مسجد را صادر کرد و پس از خریدن املاک اطراف مسجد، بنایی بزرگ‌تر به وسعت حدود 1 هکتار با همان شیوه خراسانی ساخته شد. در حفاری‌های شمال شرقی مسجد، بقایایی از روستای یاوان به دست آمده است؛ روستایی که گفته می‌شود مسجد بر روی املاک خریداری شده از ساکنان آن ساخته شده است.

این مسجد علاوه بر صحن و شبستان، کتابخانه‌ای با بیش از 170000 جلد کتاب داشت و کلاس‌های درس هم در آن تشکیل می‌شد. دیوارها از کاهگل و سرخ بودند و دیوار خشتی بلند و قطوری دورتادور مسجد قرار داشت.

استقرار آل‌بویه در اصفهان، توسعه و آبادانی را به ارمغان آورد و تاثیراتی هم بر مسجد جامع داشت که اضافه شدن ستون‌های آجری با نقش و نگار از جمله آنها بود. در سال ۴۴۲ هجری قمری، طغرل سلجوقی بر اصفهان مسلط شد. می‌گویند وقتی طغرل سلجوقی اصفهان را به محاصره خود درآورد، شدت سرما به حدی بود که مردم برای زنده ماندن، با ستون‌های چوبی مسجد آتش برپا کردند. پس از طغرل، آلپ ارسلان و ملکشاه و وزیر با تدبیرش، خواجه نظام‌الملک طوسی تغییرات زیادی در اصفهان به وجود آوردند. 

به این ترتیب قرن پنجم-ششم هجری قمری با بیشترین تحول برای مسجد جامع اصفهان همراه بود. کم‌کم تغییراتی به سبک رازی در معماری مسجد داده شد که یکی از آنها تبدیل شبستان به ایوان بود. گنبد نظام‌الملک در این زمان ساخته شد و ساخت گنبد تاج‌الملک نیز صورت گرفت. ایوان‌ها در 4 سو و یکی پس از دیگری شکل گرفتند و مسجد جامع اصفهان از مسجد شبستانی به مسجدی به سبک چهارایوانی تغییر یافت.

با مرگ ملکشاه در سال ۴۸۵ قمری، بازار اختلافات سیاسی و مناقشات مذهبی داغ شد و اصفهان از رونق افتاد. اسماعیلیان در ربیع‌الاول ۵۱۵ هجری قمری به خاطر خشم از اقدامات حکومت بر علیه آنها، مسجد جامع را به آتش کشیدند و آموزشگاه‌ها، صومعه‌ها، مخازن و کتابخانه بزرگ مسجد از میان رفتند. در همان سال تجدید بنای مسجد آغاز شد و ایوان‌هایی چهارگانه، شبستان‌ها و چهلستون‌هایی به سبک رازی شکل گرفتند.

سرگذشت مسجد جامع در دوران ایلخانان تا قاجار

در سال ۵۹۰ با انقراض سلجوقیان، خوارزمشاهیان حکومت را به دست گرفتند و در سال 663 هجری قمری مغولان ویرانگر از راه رسیدند. مسجد جامع اصفهان در دوره ایلخانان، صاحب زیباترین محراب گچ‌بری عصر ایلخانی شد و به جای شبستان ستون‌دار، فضایی یک‌دست و بدون ستون به وجود آمد. این مسجد در دوران تیموری (قرن نهم هجری) هم تغییراتی به خود دید که از آن جمله ایجاد شبستان جدید و شکل‌گیری راهروها بود. در سال ۸۷۴ هجری قمری آق‌قویونلوها به اصفهان رسیدند و تغییرات زیادی در آن به وجود آوردند. برخی معتقدند در این دوره مسجد جامع بیشترین تغییرات را داشت. در عصر صفوی ایجاد نورگیرها تحولی در روشنایی مسجد ایجاد کرد و کاشی‌ها، لوح‌ها و کتیبه‌هایی با خط ثلث و نستعلیق به ضلع‌های شرقی، غربی و جنوبی اضافه شد. در دوره قاجار این بنا مورد بی‌توجهی قرار گرفت؛ اما بازسازی‌های محدودی را در آن انجام دادند. سکوهای آجری برای ادای نمازهای مغرب و عشا در تابستان هم در این دوره ساخته شدند.

پهلوی تا امروز

در سال 1333 خورشیدی، آسمان 20 روز پیوسته بارید و سقف بسیاری از خانه‌ها فرو ریخت؛ مردم به مساجد پناه بردند و عده‌ای ساکن شبستان‌های مسجد جامع اصفهان شدند. خوشبختانه دوره پهلوی با ثبت ملی مسجد جامع همراه بود و هر ساله قسمتی از بودجه دولتی به نگهداری و بازسازی آن تعلق گرفت. در این دوره توجه زیادی به مسجد شد و مرمت‌های چشمگیری در آن انجام دادند. پس از انقلاب اسلامی ایران، یک سال در مرمت مسجد وقفه افتاد و کار دوباره از سر گرفته شد. در اسفند ماه سال ۱۳۶۳ بمبی از هواپیمای بمب‌افکن عراقی به مسجد برخورد کرد و خرابی‌هایی را در آن به بار آورد. تا به امروز مسجد جامع اصفهان بر اساس اندیشه‌های مختلف و شیوه زندگی مردم تغییرات زیادی به خود دیده؛ اما با وجود همه فرازونشیب‌ها هنوز هم سرپا ایستاده و زیبایی‌هایش را به نمایش گذاشته است.

معماری مسجد جامع اصفهان

سبک های مختلف معماری

سبک‌های معماری مختلفی در مسجد جامع اصفهان به کار گرفته شده است و ویژگی‌های متنوعی در آن دیده می‌شود. در ابتدا این بنا از نوع مسجد شبستانی بود که برای ساختش از سبک مسجد عربی یا خراسانی بهره گرفته بودند؛ اما در قرن پنجم هجری به مسجدی چهارایوانی تغییر یافت که طرح آن به «مسجد ایرانی» مشهور شد. اصل مهم در معماری چهارایوانی، فضاهای داخلی است؛ فضاهایی همچون فضای روبروی محراب و گنبدخانه. جالب است بدانید که بعد از این اتفاق مساجد جامع ایران به صورت چهارایوانی ساخته شدند و بناهای قدیمی هم بر اساس این سبک تغییر پیدا کردند. کشورهای مسلمان‌نشین خارج از ایران هم از این سبک معماری بی‌نصیب نماندند و آن را به کار گفتند. این گونه شد که مسجد جامع اصفهان الگویی جدید در تاریخ معماری ایران و جهان اسلام را به وجود آورد و الگوی ساخت و تغییر بسیاری از مساجد شد.

استفاده از اسکلت باربر گنبد

یکی از چیزهایی که برای نخستین بار در مسجد جامع اصفهان از آن استفاده کردند، اسکلت باربر گنبد است که با عنوان گنبد ترکینه شناخته می‌شود. برای توضیح این شیوه باید بدانید که پلان گنبدها از چهارضلعی به هشت‌ضلعی، سپس به شانزده‌ضلعی و در نهایت به سی‌ودوضلعی تغییر یافت و در نهایت به دایره تبدیل شد. گنبد ترکینه بر روی استوانه گنبد سوار می‌شود و با استفاده از یک پوسته پوششی، داخل و خارج آن را می‌پوشانند تا ترک‌ها (اضلاع) و اسکلت باربر نمایان نشود. 

مصالح اصلی و تزیینات

آجر ماده اصلی به کار رفته در ساخت مسجد است؛ اما گفته می‌شود تکمیل بنای اصلی مسجد با خشت خام صورت گرفته است. استفاده از آجرها در مسجد به جز ساخت‌وساز و تزیین، هدف دیگری هم داشته و آن جهت نشان دادن فشارها بوده است. در طاق‌های قدیمی مسجد جامع، ساختار آجری به خوبی جهت فشارهای مختلف را نمایش می‌دهد. استفاده از ستون‌های آجری دوبخشی، سه‌بخشی و چهاربخشی، طاق‌های چشمه‌ای، ایوان‌های چهارگانه، سردرهای دوگانه، تزیینات مختلف و روش‌های ابداعی جدید از ویژگی‌های مهم این مسجد هستند. به عنوان مثال ۴۷ طاق در این مجموعه ساخته شده است که از ۵۰ روش مختلف برای تزیین‌شان بهره برده‌اند.

بخش های مختلف مسجد جامع اصفهان

مجموعه مسجد جامع اصفهان بسیار وسیع است و فضاهای زیادی را در بر می‌گیرد. در اینجا سری به بخش‌های مختلف این مسجد می‌زنیم و دیدنی‌های مهمش را به شما معرفی می‌کنیم:

صحن اصلی

صحن اصلی مسجد در حدود 420 مترمربع مساحت دارد و 4 ایوان در چهار طرف، غرفه‌های دوطبقه و دو حوض مربع شکل و چندضلعی در آن دیده می‌شود. از جمله دیدنی‌های مهم این بخش می‌توان به این موارد اشاره کرد:

الواح مقدس

به هنگام ورود به مسجد، دو لوح مربعی در دو طرف و در فاصله کمی از زمین دیده می‌شوند که قدمت‌شان به سال ۹۳۵ هجری قمری مصادف با دوران شاه طهماسب اول باز می‌گردد. مردم این الواح را مقدس می‌دانند و به هنگام ورود به مسجد، برای تبرک، دست خود را بر آنها می‌کشند.

بنای حوض

بر روی حوض مربعی صحن، بنایی با چهار ستون و یک پلکان کوتاه دیده می‌شود که نظرات مختلفی درباره آن وجود دارد. برخی بر این باروند که در دوران سلطنت شاه محمد خدابنده صفوی، این بنا ساخته شد تا پوششی برای انجام امور مذهبی در تابستان باشد و مسافران «بیت‌الله‌الحرام» نیز در اطراف این بنا، به تمرین اعمال حج بپردازند.

بر اساس روایتی دیگر، در دوران آل‌بویه به هنگام ازدحام بیش از حد شاگردان صاحب بن عباد -ادیب، نویسنده، شاعر و وزیر شیعه‌- در مسجد صدای اشخاص از ایوان جنوبی تا آخر مسجد نمی‌رسید، به همین دلیل یک نفر با ایستادن روی این بنا، اشخاص دیگر را صدا می‌زد.

ضلع شمالی مسجد جامع اصفهان

ایوان شمالی | صفه درویش

در قرن ششم هجری بخشی از ستون‌ها و دهانه شبستان شمالی مسجد را تخریب کردند و ایوانی را به جای آن ساختند؛ ایوانی به نام صفه درویش که پیش از سال ۵۱۵ هجری قمری به عنوان آخرین ایوان در دوره سلجوقی ساخته شد. این ایوان تزییناتی از گل بوته و خطوط کوفی دارد و تزئینات آجری و کتیبه‌ گچ‌بری آن متعلق به اواخر قرن یازدهم هجری و دوره شاه سلیمان صفوی هستند. دلیل نامگذاری این ایوان به دوران صفوی باز می‌گردد؛ فردی به نام درویش محمد -جد مادری علامه مجلسی- در روزهای تابستان در این ایوان به تدریس حدیث مشغول بود. این ایوان کم عرض‌ترین، عمیق‌ترین و بزرگ‌ترین ایوان مسجد است و به طاق کشیده و عمیق آن، «طاق آهنگ» می‌گویند.

این ایوان ظاهری ساده دارد؛ اما تزئینات آجری و گچی در داخل آن دیده می‌شود. دو کتیبه گچ‌بری به خط ثلث موسوم به کتیبه‌های محسن امامی نیز در این ایوان هستند که یکی از آنها در بالا و دیگری در پایین قرار دارد. یکی از کتیبه‌ها در مورد اهل بیت و اهل سنت است و دیگری به آداب شرعی و اخلاقی و فضیلت مسجد پرداخته است. کتیبه‌های گچ‌بری شده بر زمینه قرمز و به خط کوفی نیز دیگر کتیبه‌های این بخش هستند که به آداب شرعی، اخلاقی و فضیلت‌های نماز اشاره دارند.

ستون‌های صفه درویش، مزین به خط کوفی بنایی و آجرکاری هستند. این ایوان از پنج طرف با شبستان‌های دیگر ارتباط دارد و بخش زیادی از دیواره‌های آن به دیوار خشتی و قدیمی مسجد چسبیده است. شاه‌نشینی در انتهای این ایوان وجود دارد که پنجره‌های مشبک مرمری در آن دیده می‌شود و مقرنس گچی از تزیینات آن است.

چهلستون ها

دو طرف ایوان، چهلستون‌هایی از سده ششم قرار دارد که طاق‌های آجری چهلستون شرقی از نظر معماری از قسمت‌های جالب مسجد جامع به شمار می‌رود. در شمال ایوان و چهلستون‌های آن، به چهلستون دیگری برمی‌خوریم که دقیقا در انتهای ضلع شمالی قرار دارد.

گنبد تاج الملک 

گنبد تاج‌الملک، گنبدی دوپوسته است و به دستور وزیر ملکشاه سلجوقی و در سال ۴۸۱ هجری قمری به سبک رازی ساخته شده و در ابتدا خارج از مسجد بوده است. گفته می‌شود ملکشاه سلجوقی پیش از ادای نماز جمعه به زیر این گنبد می‌رفت و تشریفات را در آنجا انجام می‌داد. برخی بر این باورند که زیر این گنبد، کتابخانه، سایه‌بان یا آب‌نما بوده و برخی دیگر آن را مکان بارعام می‌دانند. از سوی دیگر چون دو طرف این اثر باز است و محرابی هم در آن دیده نمی‌شود، عده‌ای کاربری مقبره را به آن نسبت داده‌اند.

بر اساس بازبودن دو سمت گنبد، فرضیه کتابخانه رد می‌شود و به دلیل هزینه بالای ساخت، نمی‌توان آن را سایبان یا آب‌نما هم در نظر گرفت. این گنبد از گنبد نظام الملک (دیگر گنبد مسجد) کوچک‌تر است؛ اما ظرافت و تناسب بهتری در آن به چشم می‌خورد. آجرها و تزیینات هندسی و نقوش زیبای گنبد تاج‌الملک ارزش و اعتبار خاصی به آن بخشیده‌اند. این گنبد همانند گنبد نظام‌الملک از چهارضلعی به هشت‌ضلعی و شانزده‌ضلعی رسیده و بر روی استوانه‌ای سوار شده است.

کتیبه این گنبد به خط کوفی است و آیه ۵۴ سوره اعراف، نام بانی اثر، ابوالغَنائم مرزبان بن خسرو فیروز شیرازی (ملقب به تاج‌الملک) و سال ساخت، ۴۸۱ ه‍.ق به چشم می‌خورد. در زاویه‌های داخلی گنبد تاج‌الملک عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» و آیاتی از سوره اسراء به خط کوفی ساده بر آجر برجسته نقش بسته است و کتیبه‌ای دیگر به همین شکل در ضلع جنوبی گنبد عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» و آیاتی از سوره آل‌عمران را بر خود دارد.  

صفه حکیم

ایوان کوچکی مربوط به دوران سلجوقیان در بخش شمالی و سمت راست مسجد به چشم می‌خورد که به صفه حکیم شهرت دارد. دیواری روبروی این ایوان واقع شده که مزین به گچ‌بری و مقرنس‌کاری است. 

سنگاب شاه صفی

سنگاب به ظرف سنگی بزرگی گفته می‌شود که در گذشته در حیاط مساجد وجود داشته و برای وضو گرفتن یا آشامیدن، آن را پر از آب می‌کردند. در ضلع شمالی مسجد جامع اصفهان هم سنگابی قرار دارد که قدمت آن به دوران شاه صفی باز می‌گردد و قبلا در کناره مقبره علامه مجلسی در همین مسجد قرار داشته است. جنس این سنگاب از سنگ پارسی است و روی آن جملات، اشعار و صلوات بر ۱۴ معصوم به زبان فارسی و عربی و به خط ثلث و نستعلیق دیده می‌شود. البته قسمتی از این سنگاب شکسته و پیدا نشده است.

گنبد خسروی

در شمال شرقی بنا و در کنار قدیمی‌ترین سردر مسجد، گنبد دیگری وجود دارد که اطلاعات درستی در مورد کاربرد و سال ساخت آن در دست نیست؛ اما بر اساس سبک ساخت، آن را متعلق به دوران صفوی می‌دانند. این گنبد، به اندازه دیگر گنبدهای بنا اهمیت ندارد و اثری از آن در نوشته های تاریخی و سفرنامه‌ها هم دیده نمی شود. راه پله‌ای در قسمت شمالی این گنبد هست که به پشت بام راه دارد. 

غسالخانه

ساختمانی در شمال غربی مسجد وجود دارد که غسالخانه‌ای برای غسل و کفن اموات بوده است.

سنگ شاخص

در قسمت شرقی ایوان، ساعتی آفتابی از سنگی مستطیل‌ شکل موجود است که در روزهای آفتابی وسیله‌ای برای سنجش زمان بوده و برای آگاهی از وقت شرعی برای اقامه نماز از آن استفاده می‌کردند.

ضلع جنوبی مسجد جامع اصفهان

ساختمان‌‌های اصلی در جنوب مجموعه، به سبک عربی هستند و از خشت خام در ساخت آنها استفاده شده است. در کنار این بناها، مسجدی زیباتر با تزئیناتی آجری و گچی وجود دارد که ساخت آن به دوران سلجوقی باز می‌گردد. نکته جالب در مورد این بخش از مسجد جامع در مورد یکی از شبستان‌هاست که احتمالا کتابخانه خواجه نظام‌الملک بوده؛ اما پس از تخریب در بمباران شهر اصفهان مجددا ساخته شده است. حال به سراغ بخش‌های مختلف در این ضلع از مجموعه می‌رویم:

ایوان جنوبی | صفه صاحب

ایوان ضلع جنوبی مسجد جامع اصفهان در اوایل قرن ششم هجری قمری و به سبک معماری سلجوقیان با مقرنس‌های درشت احداث شد؛ اما در قرن نهم هجری قمری، حسن‌بیک آق‌قویونلو دستور نوسازی آن را داد و ایوانی دیگر بنا کرد. کاشی‌کاری‌های معرق و دیگر تزئینات، زیبایی خاصی به این ایوان بخشیده‌اند.

این ایوان به نام صفه صاحب هم شناخته می‌شود و به نام صاحب بن عباد -ادیب، نویسنده، شاعر و وزیر شیعه‌ دربار رکن‌الدوله دیلمی- اشاره دارد که این ایوان محل تدریسش بود. در شبستان‌ها و صحن اصلی مسجد، محل‌هایی به نام دکه وجود دارد که برای اعلان مراحل نماز و استقرار مکبر از آنها استفاده می‌شده است. یکی از دکه‌ها در حدفاصل صفه صاحب و گنبد نظام‌الملک و دیگری در وسط صحن قرار دارد.

بیشتر تغییرات این ایوان به دوره صفوی بازمی‌گردد که از جمله آنها می‌توان به تعمیرات دوره شاه عباس و اضافه شدن چهار لوح بزرگ و سیزده لوح کوچک برای تزیین دور طاق و داخل هلال ایوان در زمان شاه طهماسب اشاره کرد. در مقرنس‌های صفه صاحب، عبارت‌هایی شامل اسامی خداوند به خط بنایی بر زمینه شطرنجی آجری نقش بسته است و یک صفحه کاشی‌کاری شده در دیوار جنوبی آن خودنمایی می‌کند که قرینه الواح شاه طهماسب و اسماعیل صفوی است.

سنگاب ایوان صاحب

همانند ضلع شمالی، در ضلع جنوبی مسجد هم سنگابی وجود دارد. روی لبه این سنگاب طرحی از پنج جام‌گاه دیده می‌شود و سطح خارجی آن در بالا مزین به صلوات بر چهارده معصوم (ع) به خط ثلث و نقش‌های کنگره‌دار کوچک است و در پایین نقش‌های کنگره‌دار بزرگ دارد.

کتیبه موجود بر بدنه سنگاب این عبارات را نمایش می‌دهد:

وقف شرعی نمود توفیق... استاد امین ولد اسمعیل... فی ۱۱۰۲

مناره های مسجد جامع اصفهان

بر اساس شواهد و مطالعات، مناره‌های اطراف ایوان جنوبی، خیلی قدیمی نیستند و احتمالا در دوره اوزون حسن آق قویونلو ساخته شده‌اند. ارتفاع این مناره‌ها به 35 متر می رسد. در کتیبه اوزون حسن در همین بخش آمده است که اوزون حسن آق‌قویونلو در سال ۸۸۰ هجری قمری اقداماتی را برای تعمیر و ترمیم مسجد جامع اصفهان انجام داد که ساخت دو مناره به ارتفاع ۳۵ متر با استفاده از سنگ مرمر در ایوان از جمله آنها بود. این کتیبه مثلثی شکل به خط ثلث نگاشته شده و دارای زمینه‌ای لاجوردی است.

گنبد خواجه نظام الملک

خواجه نظام‌الملک -وزیر سلجوقی- در دوران حکمرانی ملکشاه در اصفهان، با تخریب شبستان جنوبی مسجد جامع، گنبدی عظیم به سبک رازی ساخت که این روزها با نام گنبد خواجه نظام‌الملک شناخته می‌شود. این بنا در ابتدا به صورت کاملا آزاد بنا شد و هیچ فضای سرپوشیده‌ای در اطراف آن قرار نداشت و بناهایی که امروزه دیده می‌شوند، بعدا اضافه شدند. گنبدی با قاعده مربع که در بالاتر به هشت‌ضلعی و در نهایت به دایره تبدیل می‌شود. گنبد بر هشت ستون با تزیینات گچ‌بری استوار است. ابعاد این گنبد نسبت به جمعیت آن زمان و میزان اهمیت اصفهان کوچک بوده و احتمال می رود که برای اعیان و اشراف آن را ساخته باشند.

کتیبه‌ای به خط کوفی در این بخش قرار دارد که نام ملکشاه سلجوقی و خواجه نظام‌الملک و اجراکننده این بنا، ابی الفتح احمد بن محمد خازن را نشان می‌دهد. کتیبه‌ای به خط ثلث هم در این بخش دیده می شود. همچنین در ضلع شمالی گنبدخانه هم سوره‌های انشراح و دهر با استفاده از گچ‌بری، حکاکی شده‌اند. 

شبستان صفوی

در انتهای قسمت جنوب غربی مسجد، به شبستان صفوی می‌رسیم که بر روی محراب مرمرین آن اشعاری به چشم می خورند.

فضای این شبستان به دو قسمت تقسیم شده‌ است:

• قسمت شرقی با ستون‌های بسیار به صورت مربعی و شطرنجی و ۲۸ چشمه در سقف
• قسمت غربی با ۶ طاق و ۷ چشمه باریک روی طاق‌ها 

تصویری از این بخش در دست نیست. اگر عکسی از این مکان دارید آن را برای ما بفرستید. عکس را اینجا آپلود کنید.

چهلستون ها

در دو طرف گنبد بخش جنوبی، دو چهلستون قرار دارد که ساخت‌شان به قرن ششم ه‍.ق و زمان ملکشاه سلجوقی باز می‌گردد. 

در چهلستون شرقی جای چند چراغ گچی روی ستون‌ها وجود دارد که مربوط به دوران سلجوقی هستند و کنار یکی از آنها چنین نوشته شده است:

بهتر بود بنزد فقیران ز باغ و راغ در کنج مسجدی که بسوزند چون چراغ

چهلستون غربی، محرابی مرمری و مزین به عبارت «قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم انا مدینه العلم و علی بابها» دارد.

چهلستون دیگری از دوران شاه عباس در جنوب غربی مسجد وجود دارد که با نام «چهلستون شاه عباسی» شناخته می‌شود و طاق‌ها و ستون‌هایش سبک سلجوقی دارند. همچنین محرابی مرمرین در این چهلستون دیده می‌شود که در دو طرف آن عباراتی به خط ثلث و به صورت برجسته نقش شده است.

محراب های بخش جنوبی

سردرهای بخش جنوبی

سردر باب الدشت: سردی در قسمت جنوب غربی مسجد و در انتهای راهرویی به جامانده از دوران سلجوقیان که بر کتیه موجود در آن، آیه ۱ تا ۳ سوره جمعه دیده می‌شود و دو کتیبه دیگر، حاوی آیه ۱۲۷ سوره بقره هم در این مکان وجود دارد.

سردر جنوبی: یک درِ قدیمی در غرب گنبد خواجه نظام‌الملک که بر روی دو لنگه آن عبارت «قال الله تبارک و تعالی و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا» و آیه ۱۸ سوره جن بر روی زمینه لاجوردی و به خط ثلث نقش بسته است.

ضلع غربی مسجد جامع اصفهان

ایوان غربی | صفه استاد

در قرن ششم هجری قمری، سلجوقیان با تخریب ستون‌‌های دوره عباسی در غرب مجموعه، ایوانی را ساختند. این ایوان ساده بود تا اینکه در ابتدای قرن دوازدهم ه‍.ق و مصادف با دوران شاه سلطان حسین، داخل و خارج آن با نقوش، خطوط و کتیبه‌هایی مزین شد. در بالای این ایوان گلدسته‌ای برای اذان نیز به چشم می‌خورد که در نقطه وسط طاق قرار دارد.

این ایوان را یکی از استادان معماری به سبک رازی ساخت و شاگردش دست به ساخت ایوان شرقی زد. به همین دلیل ایوان غربی در میان مردم با عنوان صفه استاد و ایوان شرقی به ایوان شاگرد شهرت دارد. سنگابی هم در مقابل این ایوان قرار دارد که اندازه آن نسبت به سایر سنگاب‌های مسجد جامع کوچک‌تر است.

شاخص ظهر دیواری

دو کاشی لعاب‌دار فیروزه‌ای بین آجرهای کناره ایوان غربی قرار دارد که زمان شرعی نماز ظهر را مشخص می سازد

محراب الجایتو

در شمال ایوان استاد (ایوان غربی)، محرابی وجود دارد که زیباترین محراب در دوره ایلخانان بوده است. گچ‌بری و نقوش گیاهی و هندسی زیبایی در این محراب به کار رفته و بر اساس کتیبه موجود در آن، ساختش در ۷۱۰ ه‍.ق صورت گرفته است. در سمت راست محراب، منبری دیده می‌شود که اطلاعاتی در مورد سال ساختش در دست نیست؛ اما به عنوان زیباترین منبر منبت‌کاری شده در مسجد شناخته می‌شود.

کتیبه‌های موجود در محراب الجایتو از این قرارند: کتیبه نام سلطان محمد خدابنده که برای احترام در بالاترین قسمت است و سه کتیبه حاوی آیات قرآنی، احادیث و اخبار که اطلاعاتی از ساخت محراب، محمد خدابنده و وزیرش محمد ساوی را در خود دارند.

شبستان الجایتو

در زمان ساخت محراب الجایتو، فضایی در مقابل آن قرار داشت که متعلق به قرن سوم هجری بود. این فضا 50 سال بعد تخریب و دوباره بدون ستون ایجاد شد. این شبستان با نام الجایتو شناخته می‌شود و ساخت آن را به ۸۵۱ ه‍.ق و دوران قطب‌الدین شاه محمود مظفری نسبت می‌دهند.

این شبستان گچ‌بری‌هایی شامل گل، بوته و چندین کتیبه دارد. در یکی از کتیبه های این قسمت، نام الجایتو، وزیر دانشمندش و تاریخ ساخت اثر به سال ۷۱۰ ه‍.ق به چشم می‌خورد. شبستان بزرگی مربوط به دوره سلطان محمد پسر بایسنقر تیموری نیز در این بخش است که بر اساس کتیبه‌ها ساخت آن به قرن هشتم ه‍.ق باز می‌گردد. مرمرهای شفاف و درخشان طاق شبستان از دیدنی‌های این بخش هستند که روشنایی خاصی به فضا داده‌اند.

ورودی اصلی شبستان در مقابل محراب قرار دارد و به حوضخانه الجایتو می‌رسد. بر دو لنگه در عبارت‌هایی به چشم می‌خورد که به نام واقف این در اشاره دارد و سال نگارش آن 851 هجری قمری است.

بیت الشتاء عماد | شبستان زمستانی

سلطان محمد بن بایسنقر بن شاهرخ در زمان حکومت بر اصفهان در دوره تیموری، دستور ساخت شبستان زمستانی یا بیت الشتاء را صادر کرد که در فصل زمستان مورد استفاده قرار گیرد. این بنا در پشت ایوان استاد و کنار شبستان الجایتو، به سبک رازی بنا شد. در این بنا از طاق متقاطع استفاده کردند که مانع از ورود و خروج حرارت می‌شد و فضا را در تابستان خنک و در زمستان گرم نگه می‌داشت. این طاق‌های متقاطع، موجب به وجود آمدن پشت بام‌های مسطحی شدند و امکان برپایی نماز صبح بر روی آنها به وجود آمد.

از ویژگی‌های جالب این فضا، استفاده از سنگ مرمر برای روشنایی بیشتر فضا و دریافت نور خورشید است و ستون‌های بسیار قطور، قوس‌های مغولی و سقف‌های خیمه‌ای از ویژگی‌های این بنا به شمار می‌روند. تزیین خاصی در این شبستان به کار نرفته است؛ اما معماری خاصش باعث شده تا اهمیت زیادی در شبستان‌های ایران داشته باشد.

مقبره مجلسی

در گوشه شمال غربی مجموعه بقعه‌ای وجود دارد که آرامگاه ابدی آخوند محمد تقی مجلسی و فرزندش محمدباقر مجلسی و چند نفر دیگر است. این بقعه تزییناتی به صورت نقاشی، ازاره‌های کاشی و آیینه‌کاری دارد و بر روی آینه‌کاری‌ها، دو تابلوی نقاشی خودنمایی می‌کند. این مکان در شب‌های جمعه و ایام سوگواری همچون یک زیارتگاه از مردم میزبانی می کند.

درِ مجلسی

دَرِ نزدیک به مقبره مذکور، به درِ مجلسی شهرت دارد و بخش‌هایی از آیات ۳۶ و ۳۷ سوره نور بر روی آن نقش بسته است. کتیبه‌ای نیز در این بخش به چشم می‌خورد که به تعمیر و بازسازی مقبره اشاره دارد.

مسجد مصلی

مسجد مصلی، فضایی سر باز است که برای ادای نماز از آن استفاده می‌شود و ورود و خروج از آن از طریق راهروی جنوبی ایوان غربی میسر است. درگذشته این فضا، دارای دیوارهای آجری و طاق‌های بلند و یک محراب بوده اما امروزه به شبستانی زمستانی تبدیل شده و حالت اولیه خود را از دست داده است.

گاوچاه

به چاه‌های بسیار عمیق، اصطلاحا گاوچاه می‌گویند. گاوچاه مسجد جامع اصفهان، در غرب مسجد و در میان شبستان الجایتو، بیت‌الشتاء و وضوخانه قرار دارد. قدمت این گاوچاه به دوران صفوی می‌رسد و دارای نقاشی دیواری ارزشمندی است. این نقاشی روی دو طاق این بخش دیده می‌شود و از آنجا که هیچ تناسبی با دیگر نقاشی‌های داخل مسجد ندارد، توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند. طراحی این نقاشی به صورت سنتی بوده اما سبک اروپایی دارد. بر اساس تاریخ ثبت شده در زیر اثر، آن را به سال ۱۱۹۹ ه‍.ق نسبت می دهند.

تصویری از این بخش ها در دست نیست. اگر عکسی از این مکان دارید آن را برای ما بفرستید. عکس را اینجا آپلود کنید.

ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان

دروازه ورودی

ورودی فعلی مسجد در این قسمت است که تزییناتی از دوره قاجار دارد و نام فتحعلی شاه بر سردر آن خودنمایی می‌کند. برخی سال ساخت این دروازه ورودی را با شک و تردید به قرن 8 نسبت می‌دهند؛ اما در اینکه در سال 1218 هجری قمری توسط محمدحسین خان صدر مرمت شده است، شکی نیست. 

ایوان شاگرد | صفه سنگ تراشان

ایوان شرق مسجد ویژگی‌های معماری سلجوقی و سبک رازی را هم در نمای بیرونی و هم در تزیینات داخلی دارد و به ایوان شاگرد و صفه سنگ‌تراشان شهرت دارد. زیباترین بخش این ایوان سقف مقرنس‌کاری شده آن است که قدمت آن به دوران سلجوقی بازمی‌گردد؛ اما در زمان صفویه بازسازی شده است. کتیبه‌های کاشی‌کاری شده داخل ایوان حکایت از تحولات ایجاد شده در دوران شاه سلیمان صفوی و شاه سلطان حسین صفوی دارد و به فضیلت‌های مسجد و آداب شرعی نیز اشاره می‌کنند.

در حفاری‌های ایوان شرقی ستون‌هایی از دوره عباسی کشف شد که بر روی چاه ساخته شده بودند و این احتمال مطرح شد که پیش از ساخت ستون‌ها و ایوان، چاهی در این مکان بوده و برای افزایش مقاومت، روی آن را با مصالح پر کرده‌اند.

محراب ایوان شاگرد از مرمر است و آیه ۵۴ سوره مائده بر اطراف آن خودنمایی می‌کند. صلوات و درود بر چهارده‌معصوم به خط کوفی، دیگر تزیینات محراب هستند که بخشی از آن مفقود شده و تنها شش لوح باقی مانده است. در جنوب دالان ورودی ایوان شاگرد هم محرابی وجود دارد که سال ساخت آن مشخص نیست؛ اما ویژگی های محراب الجایتو را دارد. بر هلال این محراب چنین عبارتی حک شده است: «سبحان‌الله والحمدلله ولااله‌الاالله.» بر روی ستون های این محراب عبارات «الملک لله» و «الکلم الله» دیده می‌شود و اطراف آن سوره فاتحه را نوشته اند. بد نیست بدانید با وجود اهمیت سوره فاتحه نزد مسلمانان، تنها در 3 محراب از 21 محراب در دروه ایلخانی، این سوره حک شده است. 

ایوان شاگرد هم مانند همه ایوان‌های مسجد، شاه‌نشینی دارد که مزین به کاشی‌کاری، خطوط ثلث و مقرنس‌های آجری است و کتیبه‌های ارزشمندی را در خود جای داده است. بخش شرقی ایوان شاگرد به دیوار خشتی به جامانده از قرن سوم می‌رسد و در شمال آن صفه، مدرسه عمر و شبستان 18 ستونی آل مظفر قرار دارد.

صفه و مدرسه عمر

بین ایوان سلجوقی و شبستان 18 ستونی آل‌مظفر قرار، بنایی به جامانده از  قرن ششم-هفتم ه‍.ق و دوران آل‌مظفر وجود دارد که ساخت آن را بر اساس کتیبه موجود، به دوران سلطنت قطب‌الدین شاه محمود نسبت می‌دهند. این بنا صفه عمر یا مدرسه مظفری است که کاشی‌کاری مقرنس آن جزو اولین نمونه‌های کاشی‌کاری داخل مساجد محسوب میشود. در اطراف صفه، کتیبه‌هایی از دوران حکومت اشرف افغان هم به چشم می‌خورد که آنها را جزو جدیدترین آثار به‌جامانده در مسجد جامع اصفهان به حساب میآورند. دو دالان دوطبقه سرپوشیده در دو طرف صفه قرار دارند که عده ای دالان شرقی را به دوره ساسانی نسبت میدهند و معتقدند به جای مسجد، در این مکان آتشکده برپا بوده است و برخی آن را متعلق به دوره منصور دوانیقی از خلفای عباسی میدانند. نکته جالب درباره صفه عمر به دوران تسلط افغانها بر ایران مربوط میشود. در این دوره صفه عمر به فرمان اشرف افغان به برپایی نماز اهل تسنن، سربازان افغان و نزدیکان اشرف اختصاص یافت. پس از این اقدام برای جلوگیری از ختلاف آن‌ها با اهل تشیع، دری را به سمت بازار بازکردند که هنوز هم موجود است. کتیبه‌های اشرف افغان نیز از دیدنیهای صفه عمر هستند که از سال ۱۱۳۹ ه‍.ق در این مکان وجود دارند و به خط ثلث و نستعلیق نگاشته شدهاند.

در سقف صفه عمر به تزییناتی بر میخوریم که در دو شمسه کار شده‌اند؛ در دوسوی شمسه عبارات یکسانی دیده میشود اما کتیبه آن متنی متفاوت دارد. در اینجا 8 مربع را میبینیم که لاجوردی هستند و در هر کدام به خط بنایی این عبارت نوشته شده است: « الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین.» کتیبه خلفای راشدین هم از کتیبههای مهم صفه عمر است که به سال ۱۱۳۹ ه‍.ق تعلق دارد.

صفه عمر، محرابی هم دارد که کتیبه آن سال 778 هجری قمری را نشان میدهد و آیات ۱۸ و ۱۹ سوره توبه را بر خود دارد.  آیه ۱۲۷ سوره بقره و آیه ۱۲۸ آن نیز از دیگر آیات حک شده بر کتیبههای محراب هستند.  

مدرسه عمر در کنار صفه عمر، در سالهای ۷۵۷-۷۷۸ ه‍.ق و در دو طبقه احداث شده است. حجره‌هایی در شرق و غرب این مدرسه دیده میشود و ایوان، گنبدخانه و محراب در جنوب آن قرار گرفتهاند. از تزیینات این مدرسه میتوان به کاشی‌کاری‌ها و خط ثلث اشاره کرد که بر زیبایی اش افزودهاند.

شبستان های ضلع شرقی

شبستان شمالی ایوان شرقی

در شمال ایوان شرقی به شبستانی از قرن هشتم هجری قمری می رسیم که 18 ستون استوانه‌ای و طاق‌های آجری دارد. بر اساس مطالعات انجام شده این بنا هم همانند قسمت‌های دیگر در دوران عباسی شکل گرفته و نکته جالب در مورد این بخش، کشف آثاری از دوران پیش از اسلام و قبری در کف آن است.

شبستان جنوبی ایوان شرقی

معماری شبستان جنوبی ایوان شرقی، نشانههای دوره صفوی را دارد. بر اساس بررسیها این قسمت در دوره عباسی فضایی سرپوشیده و دارای ستونهای استوانه ای بوده است. در دوره صفوی برای ساخت محل اجتماعات، شش دهانه از این قسمت را از میان بردند و طاقها و چشمههای بزرگ‌تری را به جای شان نشاندند.

سنگاب سقاخانه عزیزالله

سنگابی در ضلع شرقی دیده می‌شود که متعلق به سقاخانه‌ای ساخته شده در سال ۱۰۹۳ هجری قمری بوده است. این سقاخانه تا قرن ۱۴ هجری قمری روبه‌روی ورودی شرقی و مقابل بازار قرار داشت. بر روی سنگاب مشخصات واقف، آقا ذوالفقار ولد آقانصیر، به خط نستعلیق نقش بسته است.

کتیبه های شاه طهماسب

از دیدنیهای مهم بخش شرقی، مجموعه‌ای از لوحهای سنگی است که به کتیبههای شاه طهماسب شهرت دارند و در دالان ورودی شرقی واقع شده‌اند:

لوح سنگی جنوبی: داستان اهدای قسمتی از چوپان‌بیگی و دارالسلطنه اصفهان توسط شاه طهماسب به هنگام پیروزی بر ازبک‌ها

لوح سنگ‌های شمالی:  تخفیف مالیاتی شاه طهماسب اول به مردم  در سال ۹۷۱ هجری قمری

دو لوح سنگی در نزدیکی سطح زمین: صلوات بر چهارده‌معصوم، آیت‌الکرسی و اشعاری در مورد حضرت علی

دیدنی های اطراف

بازار اصفهان | در چند قدمی

میدان کهنه | 280 متر

عصارخانه جماله | 350 متر

رستوران قدیمی بریانی حاج محمود شفاعت | 240 متر

مسجد هارونیه | 500 متر

نظر گردشگران خارجی در مورد مسجد جامع اصفهان

در اینجا نظرات گردشگران خارجی بعد از بازدید از این جاذبه را در سایت تریپ ادوایزر میخوانیم:

گردشگری از هنگ کنگ | تاریخ بازدید فروردین 98

یکی از مسجد جامعهای ایران

یکی از مسجد جامعهایی که بسیار بزرگ است و نقاشیهای زیبایی دارد. اینجا آن قدر بزرگ است که برخی برای قدم زدن انتخابش میکنند.

گردشگر هلندی | تاریخ بازدید اردیبهشت 98

مسجد خیلی قدیمی

تابلوهای راهنما برای رسیدن به این مسجد کافی نیستند. ما از میدان امام وارد بازار شدیم و به سمت شمال غرب رفتیم. از مردم محلی بخواهید تا شما را برای رسیدن به این مسجد راهنمایی کنند. در اینجا نشانههایی از قرون مختلف گذشته وجود دارد.

گردشگر آلمانی | تاریخ بازدید اسفند 97

اگر مجبور باشید در اصفهان یک مسجد را انتخاب کنید، همین است

به نظر من این مسجد جالب ترین مسجد اصفهان است. من از زیبایی و تمام جزئیات موجود شگفت زده شدم. البته وقت زیادی از ما گرفته شد تا آن را پیدا کنیم اما ارزشش را داشت. ما از طریق بازار به این مسجد رسیدیم.