گنبد جبلیه کرمان | موزه سنگ کرمان

گنبد جبلیه کرمان یکی از جاذبه های تاریخی ایران است که اسرار زیادی را در خود دارد. در این مطلب این سازه را به شما معرفی می کنیم، عکس های گنبد جبلیه کرمان را به شما نشان می دهیم، نگاهی به ویژگی های خاص آن داریم و در نهایت اطلاعات بازدید از گنبد جبلیه کرمان را در اختیارتان قرار می دهیم. همراه مان باشید.

چرا گنبد جبلیه کرمان؟

• از جاذبه های شاخص کرمان است و به نوعی نماد این شهر محسوب می شود.
• بنایی مرموز و اسرار آمیز به شمار می رود و همین موضوع بر جذابیتش می افزاید.
• از نظر تاریخی و فرهنگی برای مردم شهر اهمیت دارد و در محوطه اطراف آن گاهی مراسم نوروزی و ... برگزار می شود و کرمانی ها را دور هم جمع می کند.
• این بنا موزه سنگ را در خود دارد و کتیبه های ارزشمندی در آن نگهداری می شود.

آشنایی با گنبد جبلیه کرمان

در شرق کرمان بنایی هشت ضلعی با گنبدی آجری توجه هر تازه واردی را به خود جلب می کند؛ سازه ای سنگی که نامش گنبد جبلیه است و با نام های گنبد گبری و گنبد زیگ و گنبد گنج هم شناخته می شود. این بنای سنگی از سال 1383، موزه سنگ کرمان را نیز در خود دارد و در فضای اطراف آن پارک جبلیه ایجاد شده است. از ویژگی های مهم این بنا، سنگی بودن آن است و احتمالا برای همین جبل‌ سنگی یا جبل‌ سنگ نیز خوانده می شود. مشخص نبودن تاریخچه و کاربری بنا نیز باعث شده تا آن را سازه ای مرموز بدانند که معلوم نیست به چه دلیلی و در چه زمانی سر از این محل درآورده است.

این اثر از از ۲۹ آذر۱۳۱۶ با شماره 296 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

تاریخچه گنبد جبلیه

هنوز تاریخ دقیقی برای زمان ساخت گنبد جبلیه در دست نیست ولی نام این اثر برای اولین بار در تذکرة‌الاولیاء یا مزارات کرمان محرابی کرمانی آمده که تالیف آن به ۹۲۵ تا ۹۳۹ هجری قمری باز می گردد. برخی از پژوهشگران اروپایی معتقدند این بنا در زمان سلجوقیان ساخته شده است. عده ای دیگر اما این بنا را متعلق به دوره پیش از اسلام می دانند و بیان می کنند که «جبلی» شکل تحریف شده کلمه «گبری» است و در نتیجه تبدیل «گ» به «ج» و تغییرات دیگر به این شکل درآمده است. آنها بر این اساس که به این بنا، گنبد گبر نیز می گویند، آن را از بناهای زرتشتی و گبری و متعلق به دوره پیش از اسلام می دانند. از سوی دیگر سبک و سیاق ساخت بنا آن قدرها هم شبیه آتشکده ها نیست و به همین دلیل برخی دیگر بر این باورند که یا این بنا به اواخر دوره ساسانی تعلق دارد و در اوایل اسلام تعمیر شده و یا اینکه در همان اوایل دوره اسلامی با الهام از معماری ساسانی ساخته شده است. هر چند شواهدی از تعمیر بنا در دوره‌های مختلف وجود دارد که یکی از آنها به دستور محمد بن الیاس در دوره سلجوقی بوده است. 

در اینجا بد نیست اشاره ای هم به نوشته یک ژنرال، نویسنده و جغرافیدان انگلیسی به نام سر پرسی سایکس بکنیم. او در حدود سال ۱۹۰۰ میلادی، کنسولگری انگلیس در کرمان را به راه انداخت و در مورد آن روزهای این بنا این گونه نوشته است:

از قبرستان که رد می‌شوید یک ساختمان هشت ضلعی سنگی خواهید دید که گنبدی به شکل دو هلال بر آن قرار گرفته و قطر داخل آن ۱۸ فوت و هر طرفی نیز ۱۸ فوت و نوک آن آجری و منتهی‌الیه آن دایره‌ای ست. این محل را جبلیه می‌نامند و تنها ساختمان سنگی کرمان همین گنبد جبلیه است.

کاربرد گنبد جبلیه

هنوز مشخص نیست که این بنا به چه دلیل در اینجا ساخته شده است؛ اما چنین احتمالاتی را مطرح می کنند:

• آتشکده
• مقبره یکی از زرتشتیان که مورد توجه پیروان زرتشت بوده و در سیل کرمان در سال ۱۳۳۳ خورشیدی تخریب شده است.
• مزار سید محمد تباشیری 
• مزار دانیال حکیم مشهور به پیر مراد
• پرستشگاهی بودایی (استوپا) که در زمان مغولان ساخته شده است.

معماری گنبد جبلیه

با توجه به آنچه که در منابع مختلف ذکر شده است ارتفاع بنا به 18 تا 20 متر می رسد. در هشت ضلع ساختمان، هشت در وجود داشته که هفت تا از آنها، برای استحکام بنا و جلوگیری از تخریب، با سنگ مسدود شده اند و رفت و آمد فقط از یک در صورت می گیرد. بدنه سازه با سنگ و گنبد با آجر ساخته شده است و در ساخت بخش بیرونی دیوارها از سنگ لاشه و گچ استفاده کرده اند. نکته جالبی که در مورد این بنا وجود دارد این است که می گویند در ساخت گنبد جبلیه از خاکستر، تخم مرغ و شیر شتر به جای آب استفاده کرده اند و همین باعث شده تا استحکامش افزایش یابد. 

به صورت کلی می توان چند بخش را برای ساختار این بنا در نظر گفت:

بخش پایینی

بخش پایینی در واقع همان قسمت هشت ضلعی است که دیوارهای ضخیمی دارد. در هر ضلع این سازه یک طاق نمای بزرگ قوسدار دیده می شود و برای کاهش بار بنا در داخل قوس ها، از نُغُول استفاده شده است؛ لوحی تزیینی با شکل مربع یا مستطیل که در بالای سردرها و حاشیه زیر گنبد به کار می رود. در طرفین طاق نماها نیز دو نغول به چشم می خورد که بالای هم قرار گرفته اند؛ نغول پایینی دارای قوس جناغی است و نغول بالایی شکلی شبیه به مستطیل دارد.

بخش میانی

از بالای قسمت پایینی تا زیر گنبد را بخش میانی بنا تشکیل می دهد. این بخش پس از یک حلقه به عرض 1.5 متر، بر یک قاعده شانزده ضلعی شکل داده شده است و قطری کمتر از قطر اصلی بنا دارد. طاقن ماهای با قوس تیز، نمای این بخش هستند که درست در بالای نورگیرهای مستطیل شکل قسمت اول ایجاد شده اند. در وسط اضلاع نیز، به صورت یک در میان، هشت نورگیر تعبیه شده است.

بخش بالایی

در بخش بالایی گنبد جبلیه شاهد عقب نشینی نمای بنا به عرض یک متر از قسمت دوم هستیم که باعث شده پاگرد یا حلقه ای به وجود آید. این حلقه، سازه را با ۳۲ ضلع و ۲۴ نغول مستطیلی در بر گرفته است.

گنبد

گنبد تک‌ پوش یا یک لایه این بنا از آجر سفید و به قطر 12 متر ساخته شده است. ارتفاع ساقه سنگی گنبد به 8 متر می رسد و در وسط آن یک نورگیر وجود دارد. بر اساس شواهد، قرار بوده این گنبد دو پوش یا دو لایه باشد؛ اما این اتفاق بنا به دو احتمال رخ نداده است؛ یا پوش بیرونی تخریب و یا اینکه روند ساخت نیمه کاره رها شده است. 

فضای داخلی

داخل بنا بسیار ساده است و تزیینات خاصی ندارد و فقط در قسمت بالایی، برای تبدیل هشت ضلعی به دایره ساقه گنبد، از شانزده طاق نما یا قوس تیزدار استفاده کرده اند. در اینجا هم نغول ها دیده می شوند و تقریبا تنها تزیین این بنا به شمار می روند. گویا در داخل گنبد گچبری هایی نیز وجود داشته که آن ها نیز تخریب شده اند.  

موزه سنگ کرمان

موزه سنگ کرمان مجموعه ای از بیش از 100 قطعه سنگ حجاری شده است که به دوره های مختلف تاریخی تعلق دارند. این موزه در ابتدا با عنوان «گنجینه جبلیه (کتیبه‌های تاریخی)» شناخته می شد. از جمله آثار مهم این موزه می توان به این موارد اشاره کرد:

• سنگ مقبره خواجه اتابک مربوط به دوران سلجوقی
• کتیبه مسجد آبدر اشکان رابر که به سنگ هزار ساله رابر شهرت دارد و یکی از قدیمی ترین کتیبه های موجود در موزه است. این کتیبه به بنای یادبود یک مسجد در ارتفاعات شمال شهر رابر کرمان تعلق داشته و بر روی قطعه سنگی طبیعی و به خط کوفی نقش شده است. 
• کوچکترین سنگ قبر کشف شده در استان کرمان که در سال ۱۳۷۷ توسط یک کشاورز کشف شد. این سنگ ۲۶ در ۲۲ سانتیمتری کتیبه ای با دو بخشِ است: نوار حاشیه شامل آیات قرآنی و بخشی از سوره آل عمران و نوشتار وسط شامل نام متوفی و سال وفات. 
• سنگ قبر میرزا آقاخان، پسر میرزا احمد علی خان وزیری نویسنده تاریخ کرمان
• وقف نامه آتشکده روستای قناتغستان کرمان که قدمتش به سال ۱۲۸۲ هجری قمری باز می گردد و بعد از تخریب آتشکده بر جای مانده است.

سخن آخر

آیا تا به حال به کرمان سفر کرده اید؟

آیا نام گنبد جبلیه را شنیده بودید؟ نظرتان در مورد این اثر چیست؟ آیا داستان های محلی را درباره این بنا شنیده اید؟

آیا آن چنان که باید به این بنا توجه می شود؟  موزه ای در این بنا وجود دارد، چگونه است؟

نظرات و تجربه های خود را با ما به اشتراک بگذارید.

شما می توانید با عضویت در سایت کارناوال، تصاویر و نوشته های تان را در مورد سفر با دیگر دوستان به اشتراک بگذارید و آنها را در لحظات شیرین گشت و گذارتان شریک کنید:

ورود به صفحه کارناوالی شـــــــــــــو