حرم حضرت فاطمه معصومه (س) قم

کارناوال این بار به حرم حضرت فاطمه معصومه (س) قم رفته است تا شما را با دومین جاذبه محبوب مذهبی ایران آشنا کند. حرمی زیبا که بیشتر بخش‌های آن در دوره صفویه و قاجاریه ساخته شده است. آشنایی با حرم حضرت معصومه در این مطلب به شما کمک خواهد کرد تا هنگام بازدید از این مکان مذهبی چیزی را از قلم نیندازید و هم‌چنین تصویر نقشه حرم حضرت معصومه نیز یاری‌تان خواهد کرد تا گشت دقیق‌تری در این مکان داشته باشید.

چرا بازدید از حرم حضرت معصومه (س) ؟

• مهم‌ترین جاذبه گردشگری شهر قم محسوب می‌شود.
• شکوهمندترین و مهم‌ترین زیارتگاه ایران بعد از حرم امام رضا (ع) است و به عنوان دومین مقصد گردشگری مذهبی در ایران شناخته می‌شود.
• حرم حضرت معصومه محل دفن چند تن از مشاهیر مهم تاریخ ایران از جمله شاه عباس دوم، پروین اعتصامی و ... است.
• یکی از مهم‌ترین و تاریخ‌سازترین مدارس قدیمی ایران، مدرسه فیضیه قم در این مجموعه قرار دارد.
• تزیینات، کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های بسیار نفیسی از گذشته در این حرم وجود دارد که بسیار دیدنی هستند. 
• موزه حرم حضرت معصومه (س) به شما این امکان را می‌دهد تا از نفیس‌ترین قرآن‌های خطی، قالیچه‌های ابریشمی و... دیدن کنید.

آشنایی با حرم حضرت معصومه (س)

حرم حضرت معصومه (س) دومین زیارتگاه مهم مذهبی بین ایرانیان است و سالانه میلیون‌ها نفر از این مکان دیدن می‌کنند. حرم حضرت معصومه جدا از اهمیت مذهبی که بین گردشگران به ویژه مسلمانان شیعه دارد از لحاظ تاریخی نیز حائز اهمیت است و بی‌شک یکی از جاذبه‌های تاریخی مهم شهر قم نیز محسوب می‌شود. این حرم مجموعه‌ای بزرگ شامل چند ورودی و صحن، کتابخانه، موزه، شبستان و رواق است که بخش‌های زیادی از آن را با کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری و آینه‌کاری‌های باشکوه مزین کرده‌اند. همچنین، این مکان مذهبی محل دفن چندین تن از مشاهیر ایران مانند بانوی شاعر ایرانی پروین اعتصامی، شاه عباس دوم صفوی و... است و همین امر موجب شده تا طیف گوناگونی از گردشگران از این مکان دیدن کنند. همچنین خوب است بدانید حرم حضرت معصومه (س) در تاریخ 25 دی ماه سال 1310 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.

بخش‌ های مختلف حرم حضرت معصومه (س)

در این قسمت می‌خوانید که امروزه حرم حضرت معصومه به چه بخش‌هایی تقسیم شده و نام هر کدام چیست؟

1- صحن‌ های حرم حضرت معصومه (س)

• صحن عتیق یا صحن امام هادی (ع) | محل قرارگیری مرقد حضرت معصومه (س) و ایوان طلا

این صحن قدیمی‌ترین بخش حرم حضرت معصومه محسوب می‌شود که مسجد بالاسر، شبستان حضرت زهرا (س) و مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) در آن قرار دارند. در این صحن شما هم‌چنین می‌توانید از ایوان طلا نیز دیدن کنید. این ایوان در قسمت جنوبی صحن عتیق واقع و از داخل با خشت‌های خام طلایی‌رنگ پوشیده شده است؛ هم‌چنین در آن  تزئیناتی مانند مقرنس‌کاری، گچ‌بری و آینه‌کاری به چشم می‌خورد که با طلا آراسته شده‌اند. 

• صحن امام رضا (صحن جدید یا صحن اتابکی)

صحن امام رضا در دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار و به کوشش میرزاعلی اصغرخان اتابک (صدراعظم ایران) در طول 8 سال ساخته شد. این صحن ایوان‌های متعددی دارد که زیباترین و مشهورترین آن‌ها ایوان آینه است که با آینه‌کاری‌های هنرمندانه، انواع تزیینات کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری و تعدادی کتیبه با خطوط کوفی، نسخ و ثلث تزئین شده است. 

از دیگر صحن‌های مشهور حرم می‌توان به صحن موزه و صحن صاحب الزمان اشاره کرد. 

3- گنبد اصلی حرم حضرت معصومه (س)

طبق روایات تاریخی، اولین به اصطلاح گنبد بارگاه حضرت معصومه (س)، سایبان حصیری بود که موسی بن خزرج -شخصی که میزبان حضرت معصومه در زمان ورود ایشان به قم بود- روی آرامگاه ایشان قرار دادند. همچنین روایتی وجود دارد که بیان می‌کند در سال 256 هجری قمری، حضرت زینب -دختر امام جواد (ع)- اولین گنبد را بر مزار ایشان بنا می‌کنند. سپس سال‌ها بعد، فردی به نام «میرابوالفضل عراقی» (وزیر طغرل کبیر در دوره سلجوقیان) گنبد مرتفعی بر آرامگاه مقدس آن حضرت می‌سازد و آن را با کاشی‌های رنگی آراسته می‌کند. در دوره صفویان، «شاه بیگی بیگم» -همسر شاه اسماعیل- همین گنبد را با کاشی‌های معرق‌کاری شده تزیین می‌کند و دستور می‌دهد ایوانی بزرگ با دو مناره اطراف آن بسازند (ایوان طلای امروزی). تغییرات بعدی گنبد در دوره قاجار و زمان سلطنت فتحعلی شاه انجام می‌شود. در این دوره وی دستور می‌دهد تا روی گنبد را با خشت‌های طلایی بپوشانند و تزیین کنند. این گنبد تا سال 1379 شمسی پابرجا می‌ماند و یک سال بعد جهت جلوگیری از تخریب آن، تعمیرات اساسی زیادی روی آن صورت می‌گیرد. در نهایت پرده‌برداری از گنبد جدید در سال 1384 به دست آیت الله بهجت انجام می‌شود.

4- ضریح بارگاه مقدس حرم حضرت معصومه (س)

گفته می‌شود دستور ساخت اولین ضریح حرم حضرت معصومه (س) را شاه طهماسب صفوی صادر کرده است. وی دستور داد تا در چهار طرف قبر ایشان ضریحی با آجر و کاشی‌های رنگی بسازند. او همچنین دستور داد در چهار طرف این ضریح، منافذی ایجاد کنند تا هم، قبر ایشان دیده شود هم زائران بتوانند نذورات خود را داخل آن بریزند. البته بعدها به فرمان شاه طهماسب، ضریح دیگری از جنس فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین نصب شد. هرچند این ضریح در زمان شاه عباس اول دوباره تعویض شد و دیگر تا دوره قاجار تغییری در آن صورت نگرفت. در این زمان، به دستور فتحعلی شاه همان ضریح را با نقره پوشاندند که در گذر زمان آسیب دید و چند سال بعد مجددا مرمت شد. در سال 1368 خورشیدی برای زیباسازی ضریح، مقداری ظریف‌کاری روی آن انجام دادند و در ادامه در سال 1380 خورشیدی اصلاحات نهایی روی ضریح صورت گرفت. ضریح فعلی مرقد حضرت معصومه (س)، از نقره 100 درصد خالصِ خریداری شده از بانک مرکزی جمهوری اسلامی، ساخته شده و بیشتر قلم‌زنی و فلزکاری‌های آن توسط استادکاران و هنرمندان اصفهانی صورت گرفته است. البته جالب است بدانید ضریح سابق، فرسوده شده و پس از تعویض، تحویل خزانه بانک مرکزی داده شده است. 

5- مرقد حضرت معصومه (س)

مقبره حضرت معصومه (س) در صحن عتیق و داخل مسجد بالاسر قرار دارد. می توان زیباترین و قدیمی‌ترین کاشی‌کاری‌های موجود در حرم را در قسمت مرقد حضرت معصومه (س) مشاهده کرد که حوالی سال 605 هجری قمری به دست هنرمند کاشی‌کار، محمدبن ابی طاهر کاشی قمی بر در و دیوار مرقد نقش بست.

5- مدارس، مساجد و موزه حرم حضرت معصومه (س)

• مسجد اعظم | مسجد آیت الله طباطبایی بروجردی

مسجد اعظم قم که به نام مسجد آیت الله طباطبایی بروجردی نیز شناخته می‌شود، دقیقا در کنار آرامگاه حضرت معصومه (س) قرار گرفته است. این مسجد در دهه 30 خورشیدی با کوشش سید حسین طباطبایی بروجردی از مراجع شیعه، ساخته شد. گنبد آبی رنگ و زیبای این مسجد حدود 24 متر ارتفاع دارد و در راستای گنبد طلایی حضرت معصومه قرار گرفته است.

• مسجد بالاسر 

مسجد بالاسر در قدیمی‌ترین بخش حرم یعنی صحن عتیق قرار گرفته است. این مسجد در دوره صفویه ساخته شد و به عنوان مهمانسرا مورد استفاده قرار گرفت و با روی کارآمدن قاجاریان تغییراتی زیادی در مسجد انجام شد. این مسجد قدیمی‌ترین و زیباترین بخش حرم است و پیکر پاک حضرت معصومه نیز در همین مکان قرار دارد. 

• مدرسه فیضیه قم

مدرسه فیضیه، کنار حرم حضرت معصومه و جنب میدان آستانه قرار دارد. این مکان مرکز تدریس فقه شیعه در ایران است و پیشینه ساخت آن به قرن 13 هجری قمری بر می‌گردد و از آثار به جا مانده از دوران ابتدایی ورود اسلام به ایران است. معماری مدرسه به شکل چهار ایوانی‌ست و در مجموع 80 حجره در دو طبقه دارد که حجره‌های طبقه پایین آن در دوره قاجار و حجره‌های طبقه بالایی آن در حوالی قرن 14 هجری قمری ساخته شده‌اند. از یادگارهای عصر صفوی در این مسجد می‌توان به کاشی‌کاری‌های معرق مدرسه در ایوان جنوبی، که مهم‌ترین بخش مدرسه نیز هست، اشاره کرد. این مدرسه در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است. البته نقش مدرسه فیضیه در تاریخ ایران تنها به بُعد دینی و آموزشی آن محدود نمی‌شود، بلکه این مدرسه نقش پررنگی در تاریخ سیاسی ایران به ویژه در دوران معاصر داشته است که از مهمترین آنها می‌توان به حادثه‌ای که در سال 1342 در این مدرسه اتفاق افتاد اشاره کرد. 

واقعه مدرسه فیضیه: پس از اعلام انقلاب سفید توسط شاه در دی ماه 1341، امام خمینی به اعتراض با این انقلاب و تصمیم‌هایی که به موجب آن گرفته شده بود پرداخت. مردم بسیاری در حمایت از امام خمینی در شهرهای مختلف دست به تظاهرات زدند و به مخالفت با انقلاب سفید شاه و حمایت از آیت الله خمینی پرداختند. این مخالفت‌ها تا اندازه‌ای شدت گرفت که امام خمینی عید سال 42 را عزا اعلام کرد. پس از اعلام این تصمیم، در روز دوم فرودین 1342 -که مصادف با شهادت امام جعفر صادق بود-، قرار بر این شد تا در شهر قم سه مجلس سخنرانی از سوی آیت الله خمینی، گلپایگانی و شریعتمداری برپا شود. در بین این سه سخنرانی، مجلس آیت الله شریعتمداری در مدرسه فیضیه برگزار می‌شد. رژیم پهلوی پس از اطلاع از این موضوع،  برای بر هم زدن مراسم سخنرانی آیت الله شریعتمداری افرادی را مامور کرد تا با لباس شخصی وارد حرم و مدرسه فیضیه شوند و به مقابله با طلاب و مردم حاضر در این مراسم بپردازند. بر اساس اسناد تاریخی در طی این شورش تعدادی از طلاب و افراد شرکت کننده زخمی و یا کشته شدند. از این واقعه در تاریخ انقلاب اسلامی به عنوان واقعه مدرسه فیضیه یاد می‌شود. این حادثه نقش مهمی در اتحاد مردم ایران بر علیه شاه داشت و آن‌طور که امام خمینی در مورد آن گفته است توانست ماهیت رژیم پهلوی را برای مردم آشکار کند. 

• موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س)

این موزه در سال 1314 خورشیدی و در میدان آستانه حرم تاسیس شد و در گذر زمان بازسازی‌ها و تغییرات زیادی در آن صورت گرفت. قدمت آثار موجود در موزه از دوران پیش از میلاد مسیح آغاز می‌‌شود و تا دوره اسلامی ادامه می‌یابد، البته باید گفت که بیشتر آثار موجود در موزه به دوره تاریخ اسلامی ایران تعلق دارند. از آثار جذاب موزه می‌توان به قرآن‌های قدیمی خطی شامل بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین قرآن خطی ایران متعلق به دوره قاجار، تابلوهای مینیاتور، انواع خاتم‌کاری، ظروف سفالی، فلزکاری، فرش‌های ابریشمی و پارچه‌های دستباف اشاره کرد.

موقعیت موزه: حرم حضرت معصومه (س)، میدان آستانه، کنار درب شماره 1

ساعت بازدید: 8:00 صبح تا ۱۶:۳۰ 

تلفن: ۰۲۵۳۷۱۷۵۲۴۱

مشاهیر دفن شده در حرم حضرت معصومه (س)

در بخش‌های مختلف حرم حضرت معصومه، پادشاهانی از دوره صفویه و قاجاریه، مشاهیر ایران زمین، علمای بزرگ دینی و ... دفن شده‌اند که به ترتیب شامل افراد زیر می‌شوند:

1- پادشاهان سلسله صفویه | ضلع جنوبی مسجد

• شاه صفی: ششمین پادشاه صفوی و نوه شاه عباس یکم
• شاه عباس دوم: هفتمین پادشاه صفوی، پسر شاه صفوی و فاتح قندهار
• شاه سلیمان یکم: هشتمین پادشاه صفوی و پسر شاه عباس دوم
• شاه سلطان حسین یکم: نهمین پادشاه صفوی، پسر شاه سلیمان یکم و پادشاه وقت ایران در زمان سقوط اصفهان توسط افغان‌ها

2- پادشاهان سلسله قاجاریه | ضلع شمالی مسجد

• فتحعلی شاه قاجار: دومین پادشاه قاجار
• محمد شاه قاجار: نوه فتحعلی شاه قاجار

3- شاهزادگان و درباریان قجری

• مهدعلیا: مادر ناصرالدین شاه
• منوچهر معتمدالدوله: از حکام اصفهان در دوره قاجار
• میرزا حسن مستوفی الممالک: نخست وزیر ایران در دوره قاجار
• قهرمان میرزا: پسر عباس میرزای قاجار و برادر محمد شاه

4- قبر بانوی شاعر ایرانی، پروین اعتصامی

قبر وی در آرامگاه خانوادگی‌اش و در صحن امام رضا (ع) قرار دارد.

نکته! به جز آرامگاه پروین اعتصامی سایر مقبره‌ها در ایوان هستند و سنگ قبرهای تعدادی از آن‌ها برداشته شده است و در موزه حرم نگهداری می‌شود.

5-علما و بزرگان دفن شده در حرم

•  علامه سید محمد حسین طباطبایی
• آیت الله العظمی حاج سید احمد خوانساری
• آیت الله العظمی محمدتقی بهجت
•  آیت الله احمد آذری قمی و ... از جمله بزرگان مذهبی هستند که در بخش‌های مختلف حرم دفن شده‌اند.

وفات حضرت معصومه و مراحل ساخت بارگاه ایشان در گذر تاریخ

یک سال پس از ورود امام رضا به ایران، خواهر ایشان حضرت معصومه (س) به خاطر غم و اندوه فراوان از دوری امام رضا (ع) و پس از دریافت نامه‌ای از ایشان تصمیم می‌گیرند تا از مدینه به خراسان بیایند؛ اما در میانه راه در حوالی شهر ساوه بسیار بیمار و مجبور به توقف در این شهر می‌شوند. در همین زمان، فردی به نام موسی بن خزرج بن سعد اشعری -از راویان امام رضا (ع) و از اشعریان مقیم قم- از این موضوع خبردار شده و راهی ساوه می‌شوند و ایشان را به خانه خود در قم می‌برند. حضرت فاطمه به مدت 17 روز در خانه موسی بن خزرج می‌مانند؛ اما پس از این زمان به دلیل شدت بیماری در تاریخ دهم ربیع الثانی 201 هجری قمری از دنیا می‌روند. پس از فوت حضرت معصومه (س)، موسی بن خزرج خانه‌ای که حضرت در این چند روز در آن اقامت داشت را به مسجد و زیارتگاهی به نام "بیت النور" تبدیل می‌کند که تا به امروز میزبان دوستداران آن حضرت است. گفته می‌شود پس از فوت، آن حضرت را در باغ بابلان که گورستانی خارج از شهر قم بوده است دفن می‌کنند که این باغ اکنون همان حرم حضرت معصومه (س) است.

البته درباره ورود حضرت فاطمه معصومه به شهر قم روایات دیگری نیز وجود دارد؛ برای مثال برخی معتقدند حضرت معصومه به درخواست خود به قم آمده و عده‌ای دیگر نیز معتقد هستند که وی را مسموم و پس از فوت ایشان را به قم منتقل کرده‌اند. روایت دیگری نیز بیان می‌کند که چون حضرت معصومه (س) از پدرشان شنیده بودند، شهر قم مرکز مذهبی شیعیان در ایران است، به همین دلیل به این شهر آمده‌اند و چون مردم شهر قم افرادی بسیار معتقد بودند، با شنیدن ورود حضرت به شهر استقبال با شکوهی از ایشان کردند.

بنای اولیه | حکومت ترکان در ایران (غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان)

پس از دفن حضرت معصومه در باغ بابلان توسط موسی بن خزرج، وی روی قبر ایشان سایبانی از جنس حصیر می‌گذارد. پس از گذر صد سال آرامگاه ایشان به همین شکل باقی می‌ماند تا آن که در دوره سلجوقیان، فردی به نام امیر ابوالفضل عراقی گنبد کوچکی برای آن حضرت می‌سازد؛ اما بدون گلدسته و ایوان. پس از گذشت چندین و چند سال و در زمان حمله مغول به ایران، بخش‌های زیادی از کشور نابود می‌شود اما طبق اسناد تاریخی به این گنبد آسیبی نمی‌رسد. در ادامه و در دوره ایلخانان سلطان محمد خدابنده -که از آثار معروف او می‌توان به گنبد سلطانیه زنجان اشاره کرد- الحاقاتی را به این بنای کوچک اضافه می‌کند که از آن جمله می‌توان به کاشی‌کاری‌های زیبای حرم با طرح سربازان مغولی یاد کرد. 

توسعه بنای حرم | دوره صفویان

در دوره صفویه توسعه حرم حضرت معصومه پیشرفت زیادی کرد و بخش‌های فراوانی به آن افزوده شد. برخی اسناد تاریخی نقل می‌کنند که در دوره شاه اسماعیل اول صفوی دختر وی "شاه بیگم"، بخش‌هایی مثل گلدسته، گنبدی بزرگ، کاشی‌کاری‌هایی نفیس، کتیبه‌هایی با خطوط ثلث و نسخ و همچنین بخش‌های مهمی مثل صحن عتیق و سه رواق را به حرم اضافه می‌کند و افرادی را برای خدمت‌رسانی به زیارت‌کنندگان می‌گمارد. عده‌ای معتقدند شخصی که دستور اضافه کردن این بخش‌ها را به حرم داد، دختر شاه اسماعیل نبود بلکه "شاه بیگی بیگم"، دختر همادبیک یا دختر فرد دیگری به نام عمادبیک بوده است. این تفاوت نظرها به خاطر تناقض اعداد سال قمری نوشته شده روی کتیبه‌هایی ست که در آن دوره در حرم وجود داشته است؛ کتیبه‌هایی که به احتمال زیاد در دوره قاجار و هم‌زمان با آینه‌کاری‌های حرم و حذف کاشی‌کاری‌های قدیمی از بین رفته‌اند. پس از سقوط سلسله صفویان و حمله افغان‌ها به ایران، حرم حضرت معصومه نیز مورد غارت افغان‌ها قرار گرفت و بسیاری از طلاکاری‌ها و اشیا نفیس حرم به یغما برده شد. اولین ضریح حرم حضرت معصومه نیز در دوره صفویه و در زمان شاه طهماسب اول به مجموعه اضافه شد. 

احیای حرم | قاجاریان

متاسفانه از تغییراتی که در دوره افشاریه و زندیه در حرم رخ داده اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ اما در دوره قاجار دوباره توجه حکومت به حرم جلب شد و این بنای مقدس به دوران شکوفایی و اوج خود در دوره صفویه بازگشت. در دوره دومین پادشاه قجری- فتحعلی شاه- تغییراتی به شرح زیر صورت گرفت:

• کف حرم به طور کامل با مرمر پوشانده شد.
• سقف زیر گنبد با تزیینات بسیار هنرمندانه زینت داده شد. 
• به جای در چوبی حرم از دری نفیس از جنس طلا استفاده کردند.
• گلدسته‌های حرم طلاکاری شدند.
• آیینه‌کاری های دیوارهای حرم آغاز شد و تا دوره محمد شاه قاجار ادامه پیدا کرد.

در دوره سلطنت ناصرالدین شاه، گلدسته های طلاکاری شده مورد بازسازی قرار گرفتند و روی آن‌ها کاشی کاری‌های بسیار زیبایی انجام شد. علاوه بر این کارها، 2 رواق دیگر در حرم ساخته و کار کاشی‌کاری های حرم آغاز شد و به مدت 8 سال به طول انجامید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی

امروزه مسئولیت نگهداری و رسیدگی به حرم حضرت معصومه بر عهده تولیت این آستانه مقدسه است و کارهای توسعه آن توسط این تولیت انجام می‌گیرد. در دوره معاصر و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بخش‌های فراوانی به حرم اضافه شد، قسمت‌های مختلف آن مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت و امکانات مختلفی برای رفاه حال بازدیدکنندگان و زائران در آن در نظر گرفته شد. 

نظرات خارجی‌ها درباره حرم حضرت معصومه (س)

گردشگری از آمریکا | تاریخ ثبت دیدگاه مهر 1398

محصور کننده

آدم مذهبی‌ای نیستم؛ اما این‌جا واقعا مرا از خود بی‌ خود کرد. فضای معنوی و آرامش‌بخش این‌جا وقعا برای من فراموش نشدنی‌ست. برای بازدید از حرم، نیمه‌های شب را انتخاب کردم که به نظرم برای مصون ماندن از گرمای شهر قم بهترین زمان است.

گردشگری از اسپانیا | تاریخ ثبت دیدگاه مهر 1398

فوق العاده

برای بازدید گردشگران خارجی از حرم محدودیت زمانی بین 8 صبح تا 7 شب وجود دارد. من به همراه یک راهنمای خیلی مهربان به این‌جا رفتم و اطلاعات بسیار خوبی کسب کردم.

گردشگری از هنگ کنگ | تاریخ ثبت دیدگاه فروردین 1398

بزرگ و شلوغ!

این مکان مذهبی بسیار شلوغ و بزرگ بود. در نزدیکی آن بازار شهر و یک میدان بزرگ شهری وجود دارد. به نظرم یک بازدید کوتاه برای آن کافی است.

سخن آخر

به سوی یکی از محبوب ترین زیارتگاه‌های ایرانیان، حرم حضرت معصومه (س) رفتیم و قدم به قدم با تاریخچه این مکان معنوی زیبا آشنا شدیم.

آیا شما تا کنون به شهر قم و بازدید از حرم حضرت معصومه رفته‌اید؟

از حس و حال خودتان در این مکان معنوی و روحانی برای‌مان بگویید. منتظر دیدگاه‌های‌تان هستیم.