میدان حسن آباد تهران | اروپایی ترین میدان پایتخت

امروز به سراغ یکی از جاذبه های شاخص پایتخت می رویم که احتمالا بارها و بارها نامش را شنیده و یا حتی گذرتان به آنجا افتاده است. مقصدمان میدان حسن آباد تهران است که در جنوب غرب شهر قرار دارد و با ساختمان های زیبایش دل هر بیننده ای را می رباید. جایی که زمانی با نام محله حسن آباد تهران شناخته می شد و با روی کار آمدن پهلوی ها شکلی دیگر به خود گرفت. با هم نگاهی به معماری میدان حسن آباد و تاریخچه اش خواهیم داشت تا بیشتر سر از کار این اثر درآوریم.

با کارناوال همراه شوید و گشتی در تهران قدیم داشته باشید...

چرا میدان حسن آباد؟

• یکی از آثار به جا مانده از تهران قدیم است.
• می توان آن را یکی از نمادهای تهران قدیم برشمرد.
• در بافت قدیمی تهران واقع شده است و جاذبه های دیدنی بسیاری در نزدیکی آن قرار دارند.

آشنایی با میدان حسن آباد | میدان تاریخی تهران

حسن آباد نام میدانی در جنوب غرب تهران است که در تقاطع خیابان امام خمینی با خیابان حافظ و خیابان وحدت اسلامی قرار دارد. این میدان در گذشته با نام های میدان ملک‌المتکلمین، میدان هشت گنبد و میدان ۳۱ شهریور نیز خوانده می شد و امروزه یکی از دیدنی ترین بخش های بافت قدیمی تهران به شمار می رود.

شکل و شمایل این میدان کمی با میدان های دیگر متفاوت است. با قدم گذاشتن در آن با فضایی روبه رو می شوید که گرداگرد آن را 4 ساختمان در برگرفته است و هشت گنبد بر فراز آنها خودنمایی می کند. همین ساختمان ها چهره ای متفاوت به این میدان بخشیده و آن را سوژه خوبی برای عکاسان کرده اند. نام این اثر از تاریخ 5 اسفند 1376 با شماره 1977 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و میراثی مهم برای کشور به شمار می رود.

تاریخچه میدان حسن آباد

پیش از آنکه سر و کله یک میدان در این مکان پیدا شود به آن منطقه حسن آباد می گفتند که در ناحیه شمال غرب آن روزهای تهران قرار داشت. این منطقه یکی از بزرگترین باغ‌های شهر به شمار می آمد و امروزه استخر بزرگ آن در سفارت ایتالیاست. این باغ به میرزا یوسف آشتیانی ملقب به مستوفی‌الممالک تعلق داشت که یکی از رجال قاجار بود. وی پیش از گسترش شهر تهران و خراب شدن حصاری که از زمان شاه طهماسب صفوی برجای مانده بود، بیشتر زمین های بیرون حصار تا بهجت آباد و از آنجا تا یوسف آباد ونک و اوین را خرید و پس از بزرگ شدن شهر، باغی را ایجاد کرد و به نام پسرش حسن، اسم آن را حسن آباد گذاشت. پس از فوت میرزا یوسف آشتیانی، این ملک به دست ورثه افتاد و پس از تکه تکه شدن به مردم فروخته شد. پس از چندین سال دیگر اثری از باغ نبود و محله حسن آباد جای آن را گرفته بود. آمارهای مستغلات دارالخلافه طهران در سال ۱۲۹۷ خورشیدی نشان می دهد که در آن زمان این محله دارای ۵۷۲ باب خانه، ۸۶۶ مغازه، ۳۹ كاروانسرا، ۱۶ باغچه و ۱۴ حمام بوده و ۱۲۵۷۰ نفر در آن زندگی می کردند. 

تا سال ها این منطقه چهارراهی کوچک بود که به مانند بسیاری از مناطق تهران آن روزها، گذرگاه‌های کم‌عرض و پیچ در پیچ داشت. با تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی، رضاشاه، مدرنیزاسیون در تهران را در راس امور قرار داد تا تهران قاجاری را به تهران پهلوی تبدیل کند. وی یکی از افسران خود به نام سرتیپ کریم آقا بوذرجمهری را به ریاست شهرداری برگزید تا برای اصلاح و بازسازی تهران قدم بردارد. وی یکی از خشن ترین افراد رضاشاه به شمار می آمد و با وجود همه آثار قدیمی مخالفت می کرد. تهران در آن زمان ساختمان های زیبای زیادی در خود نداشت؛ اما همان تعداد اندک نیز از شهرسازی این فرد، جان سالم به در نبردند و تخریب شدند که از میان آنها می توان به دروازه‌های دوازده‌گانه تهران و تکیه دولت اشاره کرد. وی تهران را با خطوط خیابان‌های شمالی و جنوبی به بخش های مختلف تقسیم کرد.

در زمان بوذرجمهری چهارراه حسن‌آباد تبدیل به میدانی دایره‌ای‌شکل شد که شعاع آن به ۴۵ متر می رسید و مساحتی حدود ۶۵۰۰ متر داشت. وزیر عدلیه وقت، برای ایجاد این میدان بزرگ بخش زیادی از خانه‌ها و مغازه‌های نزدیک به چهارراه را از میان برد و میدان از میان ویرانه های آنها سر برآورد. ساخت این میدان در سال ۱۳۰۹ به پایان رسید و با ساخت ساختمان‌های گنبدی و هشت‌گنبد فلزی مدور به هشت‌گنبد شهرت یافت.

در گذشته قدیمی ترین قبرستان تهران در گوشه شمال غربی این میدان واقع بود؛ اما از سال ۱۳۱۷ خورشیدی آتش‌نشانی بزرگی را در آنجا ایجاد کردند. گفته می شود که سر میرزا کوچک خان جنگلی نیز در این قبرستان دفن بود که بعدها آن را به رشت بردند. این گورستان مدفن میرزا رضا کرمانی از شاگردان سید جمال‌الدین اسدآبادی و قاتل ناصرالدین شاه نیز بود.

 در محل اداره آتش نشانی، گرمابه‌ای قرار داشت که مردم می گفتند شب‌های جمعه از تونِ (آتش‌دان) آن صدای «سوختم سوختم» به گوش می رسد. آنها این حمام را جنی می پنداشتند و به همین دلیل هیچ کس به آنجا نمی رفت. سرانجام، این حمام بی رونق همراه با زمین متروکه کنارش به آتش نشانی واگذار شد.

نصرالله حدادی در این باره در «طهران قدیم» این گونه می نویسد:

 میرزایوسف مستوفی‌الممالک، اراضی بالادست محله سنگلج را تا فاصله بالای آب کرج در تیول (ملک) خود داشت. او بخشی از آن را به پسرش «حسن مستوفی‌الممالک» بخشید و باغ حسن‌آباد، واقع در همین حوالی میدان حسن‌آباد ساخته شد. در بالادست میدان، یوسف‌آباد شکل گرفت و در انتها به محله بهجت‌آباد که اقلیت ارامنه در آن زندگی می‌کردند، ختم می‌شد که تماما جزو مایملک میرزا یوسف مستوفی الممالک بود. در قسمت چپ ـ شمال غرب_ این میدان، قبرستان قدیمی‌ای قرار داشت که در وَبای عام تهران در 25 محرم سال 1310 قمری پر از اجساد فوت‌شدگان شد. از جمله این فوت‌شدگان، میرزا رضا کلهر بود. بعدها این قبرستان را تخریب و به جای آن «اداره اطفائیه تهران» (آتش‌نشانی) شکل گرفت. اطفائیه تهران که به وسیله روس‌ها در خیابان ری، سه‌راه امین‌ حضور، گاراژ حسینی، راه‌اندازی شده بود، در سال 1311 شمسی به این محل انتقال یافت و بلدیه آن را تحت نظر گرفت.

 در سال های بعد به کوشش دکتر مهدی ملک‌زاده نام این میدان به یاد پدرش، به ملک‌المتکلمین تغییر یافت و تندیسی از او در آن نصب شد. حاجی میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین از خطبای مشهور دوره مشروطیت بود و نام وی در شمار اصلی‌ترین واعظان مشروطه خواه قرار دارد. 

در اوایل دهه 1350 بازسازی هایی در این میدان صورت گرفت. در جریان این بازسازی ها یکی از ساختمان‌های گنبدی را از میان بردند و به جای آن ساختمان چند طبقه شعبه‌ بانک ملی را با نمای شیشه‌ای در ضلع جنوب‌ شرقی ساختند. 

این ویرانی قرینگی و یکپارچگی میدان را از میان برد و آسیب به چهره میدان را در پی داشت. در سال ۱۳۸۰ بود که شهرداری منطقه ۱۲ تهران، دست به کار جالبی در جریان بازسازی این میدان زد؛ مسوولان سازه‌ای نمایشی شبیه همان ساختمان گنبدی ویران شده تهیه کردند وآن را به صورت دیواره و پوسته شماتیکی، به قرینه‌ ساختمان‌های دیگر و روی نمای ساختمان مدرن و شیشه‌ای بانک ملی بازسازی کردند تا دوباره چهره جذاب آن را بازگردانند.

تماشای طهران قدیم و خرید در میدان حسن آباد

امروزه میدان حسن آباد تنها یک یادگاری از گذشته نیست بلکه جایی برای خرید و گشت و گذار نیز به شمار می رود. این میدان یکی از مراکز خرید کامواست و در این زمینه شهرت زیادی دارد. در پیرامون ميدان نیز فروشگاه‌های ابزار و يراق‌آلات و قفل‌فروشی به چشم می خورند و بورس سیسمونی فروش‌ها در جنوب و مركز فروش مبلمان اداری و لوازم چوبی در شمال آن قرار دارد. یک زیرگذر شمالی- جنوبی برای گذر خودروها و پیوند خیابان‌های حافظ و وحدت‌اسلامی در زیر میدان ساخته شده است تا عبور و مرور خودروها آسان تر صورت گیرد.

معماری میدان حسن آباد

به میدان حسن آباد لقب اروپایی ترین میدان تهران را نیز داده اند چرا که نگرش غرب‌گرایانه حکومت یعنی سبک معماری ساختمان‌های گنبدی به خوبی در آن دیده می شود و مشابه این معماری در ساختمان بزرگ از میان رفته تلگرافخانه در میدان توپخانه، میدان مخبرالدوله، بانک تجارت (بازرگانی سابق) اصفهان و چند بنای دیگر نیز به چشم می خورد.

چهار ساختمان در پیرامون این میدان قرار دارد و هشت گنبد بر فراز آنها دیده می شود که منحنی‌شكل و قرینه ساخته شده اند. ساختمان‌های چهار طرف میدان، کار یک ارمنی به نام قلیچ باقلیان است و از معمار برجسته ارمنی لئون تادوسیان نیز به عنوان مهندس مُحاسب (نقشه کش) آن نام می برند. گنبدهای مدور میدان کاری از استاد اکبر نکووقت تک هستند که به استاد اکبر خواهرزاده نیز شهرت داشت. 

تندیس شیر سنگی به نام "برد شیر" نیز در مقابل ایستگاه آتش نشانی این میدان که نخستین ایستگاه آتش نشانی تهران است، قرار دارد که اهدایی قوم بختیاری در شهرکرد است. علی نوذری یکی از تندیس سازان بختیاری این تندیس را ساخته و پس از حادثه پلاسکو آن را به این ایستگاه تقدیم کرده است. ابعاد این تندیس به این صورت است: ارتفاع ۱/۰۵ متر، طول ۱/۹۰ متر، عرض گُرده شیر 50 سانتیمتر  و  وزن حدود 3 تن.

مرمت و بازسازی

پیش از این گفتیم که برای بازگشت میدان به چهره قدیمی خود، نمای ساختمان بانک ملی را در آن تغییر دادند؛ اما همه عملیات بازسازی به همین جا ختم نشد و کارهای دیگری نیز در آن صورت گرفت. تمام خیابان هایی که به میدان می رسیدند را سنگفرش کردند و نورپردازی ویژه ای نیز برای آن انجام دادند. حالا میدان حسن آباد تا حدی شکوه گذشته اش را بازیافته و بازدیدکنندگان را به سوی خود می کشاند.

دیدنی های اطراف میدان حسن آباد

کمتر کسی فقط به قصد دیدن میدان حسن آباد راهی این قسمت از تهران می شود. بازدید از این میدان می تواند آغاز یک گشت و گذار در طهران قدیم باشد و خاطره ای خوش را در ذهن شما ماندگار کند. در ادامه به شما می گوییم که در این گشت و گذار چه جاذبه هایی می توانید بازدید کنید.

1- موزه ملی ایران

موزه ملی ایران اولین و مهم ترین موزه کشور است و آثار بی بدیلی را در خود دارد. این موزه علاوه بر آثار درونش از معماری چشم نوازی نیز برخوردار است. ساخت موزه ملی ایران در ۲۱ اردیبهشت سال ۱۳۱۳ خورشیدی به دستور رضا شاه آغاز شد و معمار فرانسوی، آندره گُدار آن را طراحی کرد. ساخت این ساختمان در سال ۱۳۱۶ به پایان رسید و درهای موزه به روی مردم باز شد. مرد نمکی یکی از شاخص ترین آثار این موزه  است؛ یک جسد به شکل یک مومیایی که در معدن نمک حفظ شده و تا حدودی سالم مانده است.

2- استریت فود سی تیر

اگر به دنبال یک گشت و گذار خوشمزه در تهران هستید حتما به سراغ تنها استریت فود آن بروید و لحظات خوش رنگ و بویی را تجربه کنید. این پاتوق خوشمزه در خیابان سی تیر قرار دارد و دکه های اغذیه فروشی آن از تقاطع این خیابان با خیابان امام خمینی آغاز می شوند و یکی پس از دیگری به ارایه غذا و نوشیدنی می پردازند. برخی از این دکه ها ثابت هستند و در خیابان جانمایی شده اند؛ اما برخی از رستوران ها و کافه های این خیابان به صورت سیار فعالیت می کنند و در ساعات خاصی (معمولا شب ها) به سی تیر می آیند. چند قدم در این خیابان کافیست تا اشتهای شما را برای خوردن غذا بر انگیزد؛ حتی اگر گرسنه نباشید!

ورود به صفحه اختصاصی معرفی خیابان سی تیر تهران

3- موزه آبگینه

سفالینه ها و اشیای شیشه ای بسیاری در موزه آبگینه نگهداری می شود و به طور میانگین سالانه 2 میلیون نفر از آن بازدید می کنند. ساختمان این مجموعه از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰ خانه و محل کار قوام‌السلطنه، سیاستمدار پایان دوران قاجار و روزگار پهلوی بود. پس از این دوره ساختمان به مدت هفت سال در اختیار سفارت مصر قرار گرفت و پس از آن برای استقرار سفارت افغانستان و بانک بازرگانی استفاده شد. در سال ۱۳۵۵ فرح پهلوی پس از خرید و مرمت و بهسازی این ساختمان، آن را به موزه تبدیل کرد.

اطلاعات بازدید

زمان بازدید: همه روزه به جز دوشنبه ها و ایام سوگواری مذهبی

ساعات بازدید: شش ماه اول سال 09:00 تا 18:00 و شش ماه دوم 09:00 تا 17:00

هزینه بازدید: 5000 تومان برای اتباع ایرانی و 50000 تومان برای اتباع خارجی

آدرس: خیابان امام خمینی، ابتدای خیابان سی تیر

شماره تماس: 66708153

ورود به صفحه اختصاصی معرفی موزه آبگینه تهران

4- کتابخانه و موزه ملی ملک

کتابخانه و موزه ملی ملک، یکی از غنی ترین کتابخانه های ایران و موزه ای دیدنی است. این کتابخانه با داشتن ۱۹ هزار عنوان نسخه خطی نادر و نفیس، یکی از شش گنجینه بزرگ نسخ خطی ایران محسوب می شود و ثروتی ارزشمند برای کشورمان به شمار می رود. در موزه ملک ۷ مجموعه شامل سکه ها، آثار هنری شامل تابلوهای نقاشی، لوستر، مبلمان و ...، هنر لاکی، تمبر، فرش و آثار خوشنویسی نگهداری می شود که هر یک آثاری تماشایی را در خود دارند.

اطلاعات بازدید

آدرس: خیابان امام خمینی، خیابان ملل متحد (باغ ملی)

شماره تماس: 66726613

* به علت شیوع کرونا موزه تا اطلاع ثانوی تعطیل است.

ورود به صفحه آثار موزه ملک

5- سردر باغ ملی

سردر باغ ملی، بنایی به جا مانده از دوره قاجار است و پیش از آنکه برج آزادی در تهران قد علم کند نقش یک نماد مهم را برای پایتخت داشته است. این سردر، ورودی نخستین پارک پایتخت بود و نقش دو شیر که تاجی را در میان گرفته‌اند، پلنگ، شیر و خورشید، تیربار و گلوله‌های توپ در کاشیکاری آن وجود دارد.

ورود به صفحه اختصاصی معرفی سردر باغ ملی

6- موزه ارتباطات

موزه پست و تلگراف یا موزه ارتباطات موزه ای کمتر شناخته شده در تهران است که این گونه آثار را در خود جای داده است: نمونه‌های کهن‌ترین نوشت افزارها و ابزارهای فرستادن بسته‌های پستی و چاپاری، تلفن های نخستین یا هندلی، تلگرام‌های مورس، تمبرها و دیگر ابزار ارتباطات و مخابرات از کبوتر نامه‌بر تا ماهواره. ساختمان این موزه برای اداره پست و گمرک ساخته شده است و می توان آن را از جمله بناهای باشکوه دوره رضاخان به شمار آورد.

اطلاعات بازدید

زمان بازدید: همه روزه به جز پنج شنبه ها و جمعه ها و ایام تعطیل رسمی

ساعات بازدید: 08:00 تا 14:30

هزینه بازدید: ایرانی 7000 تومان، خارجی 10000 تومان، دانش‌آموز و دانشجو نیم بها

آدرس: میدان امام خمینی (ره)، خیابان امام خمینی، جنب سردر باغ ملی، موزه ارتباطات

شماره تماس: 66709132 - 66700503

اولین تمبر ایرانی را در موزه ارتباطات ببینید

نظرات گردشگران خارجی

شاید برای شما جالب باشد که بدانید گردشگرانی که از آن سوی مرزها به کشور وارد می شوند، چه نظری در مورد جاذبه های ایران دارند. در اینجا بخشی از نظرهای آنها در مورد میدان حسن آباد را از سایت تریپ ادوایزر برای تان نقل می کنیم:

گردشگری از کانادا | 2 خرداد 1396

تهران قدیم

در اینجا می توانید تهران را با همان ساختار قدیمی اش ببینید. خیابان ها و ساختمان ها جلوه قدیمی خود را حفظ کرده اند. به نظر من این قسمت از شهر تهران را در فهرست جاذبه هایی که باید ببینید قرار دهید.

گردشگر آمریکایی | 31 تیر 1395

شاید نه ...

 این مکان در مرکز تاریخی تهران و در حوالی بازار و دیگر ساختمان های تاریخی است. این میدان زیباست؛ اما چیزی که من را در پیشنهاد دادن آن دو دل می کند ترافیک زیاد و سر و صدای ناشی از تعمیر لوازم خانگی، جوشکاری فلزات و... است که حقیقتا مناسب یک جاذبه توریستی نیست. 

گردشگر انگلیسی | 1 مرداد 1393

میدان تاریخی: معماری قاجار

به راحتی با مترو به این میدان می رسید به شرطی که ساعات شلوغ را برای مراجعه به آن انتخاب نکنید. ساختمان های اطراف میدان در طول حکومت قاجار ساخته و به تازگی بازسازی شده است. مغازه هایی در حوالی این میدان به چشم می خورند اما کالاهای توریستی عرضه نمی کنند. 

نکات جالب در مورد میدان حسن آباد تهران

نخستین ایستگاه آتش نشانی تهران در این میدان قرار دارد.

بعد از انقلاب اسلامی، نام این میدان به 31 شهریور تغییر یافت؛ اما دوباره به نام سابق خود بازگشت.

پیش از وقوع انقلاب ۱۳۵۷ تندیسی از ملک المتکلمین در این میدان قرار داشت که بعدها آن را به انبار پارک شهر انتقال دادند؛ اما پس از مدتی دیگر اثری از آن پیدا نشد. 

توصیه های کارناوالی

برای بازدید از میدان حسن آباد بهتر است از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید چرا که اگر مجوز ورود به محدوده طرح ترافیک را هم داشته باشید با مشکل پیدا کردن جای پارک مواجه می شوید.

شب های میدان حسن آباد بسیار زیبا هستند و به دلیل نورپردازی آن بسیار زیبا به نظر می رسد.

تندیس های متنوعی در حوالی میدان نصب شده اند که با کمی خلاقیت می توانید عکس های جالبی از آنها ثبت کنید.

سخن آخر

بافت قدیمی تهران جلوه ای خاص دارد و شما را با خود به سال های گذشته می برد. اگر ساکن این شهر هستید بازدید از این قسمت شهر را فراموش نکنید و آن را به مهمانان خود نیز پیشنهاد دهید.

آیا تا به حال از این میدان گذر کرده اید؟

نظرتان در مورد این جاذبه چیست؟

منتظر دیدگاه های شما عزیزان هستیم...