حمام گنجعلی خان کرمان | میزبان موزه مردم شناسی شهر

در دوره های تاریخی مختلف، بناهای مختلفی در ایران شکل گرفتند. هر حاکمی که روی کار آمد اصول خاصی را برای شهرسازی به کار گرفت و سازه های متعددی را پدید آورد. یک نفر شهر را غرق در تزیینات رنگارنگ و هنرمندانه معماری کرد و دیگری ترجیح داد سادگی پیشه کند؛ به همین علت هر شهر و دیاری رنگی متفاوت به خود گرفت و از دیگر نقاط کشور متمایز شد. یک شهر پل های تاریخی را در بر گرفت و دیگری مساجد رنگارنگ را در خود جای داد. شهرهایی هم بودند که میزبان کاخ ها شدند و در سکوت وقایع تاریخی مهمی را به نظاره نشستند.

کرمان از آن شهرهایی است که آثار تاریخی زیادی را می توان در آن یافت؛ یادگاری هایی به جا مانده از دوران مختلف که هر یک حرفی برای گفتن دارند و از گوشه ای از تاریخ برای مان سخن می گویند. امروز می خواهیم سری به این شهر بزنیم که لقب دیار کریمان را یدک می کشد و از مناطق دیدنی ایران عزیزمان به شمار می رود. در میان دیدنی های ریز و درشت این دیار که هر کدام شان دنیایی تماشایی در خود دارند، به سراغ مجموعه گنجعلی خان می رویم که در مرکز تاریخی شهر و در کنار بازار بزرگ کرمان قرار گرفته و رهگذران را به درون خود می کشاند. بناهای متعددی در این مجموعه قرار دارند؛ اما مقصد امروز ما حمام تاریخی گنجعلی خان است که موزه مردم شناسی کرمان را در خود جای داده است و حرف های زیادی برای گفتن دارد.

با کارناوال همراه باشید و به بازدید از حمام گنجعلی خان بیایید تا زیبایی های یکی از دیدنی های معروف شهر را مرور کنید...

چرا حمام گنجعلی خان؟

• از مهم ترین دیدنی های شهر کرمان است.
• موزه مردم شناسی کرمان را در خود دارد.
• در میان مجموعه ای از آثار تاریخی قرار دارد که هر یک می توانند جزوی از برنامه گشت و گذارتان باشند.
• نزدیکی آن به بازار، امکان خرید سوغات و صنایع دستی را برای تان فراهم می کند. 

آشنایی با حمام گنجعلی خان | موزه مردم شناسی کرمان

در کوچه پس کوچه های شهر کرمان و در بازار این شهر می توانید به سراغ بنایی بروید که با عنوان حمام گنجعلی خان شناخته می شود و گردشگران بسیاری را به سوی خود می‌کشاند. این حمام یادگاری از دوره صفویه است و به واسطه معماری و تزیینات شهرت خاصی در میان مردم دارد. این حمام بخشی از مجموعه گنجعلی خان محسوب می شود که اماکن عمومی مختلفی را در خود دارد و زمانی نیازهای بسیاری از مردم را برطرف می کرده است.

مجموعه گنجعلی خان کجاست؟

گنجعلی خان نام مجموعه ای در مرکز قدیمی شهر کرمان است که توسط شخصی به همین نام و به سبک اصفهانی ساخته شده است. مساحت مجموعه گنجعلی خان به ۱۱۰۰۰ مترمربع می رسد و بناهایی همچون حمام، مسجد، کاروانسرا، آب‌ انبار و... در آن وجود دارد. این مجموعه در تاریخ ۲۶ اردیبهشت ۱۳۴۷ به شماره ۸۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

گنجعلی خان کیست؟

گنجعلی خان از حکام مشهور زمان شاه عباس صفوی است که از سال ۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ هجری قمری (حدود 975 تا 1004 خورشیدی) بر کرمان حکم می راند. شاه عباس احترام زیادی برای او قایل بود و همیشه وی را بابا خطاب می‌کرد. گنجعلی خان در راستای آبادانی منطقه، بناهای زیادی را در آن احداث کرد که از جمله آنها می توان به مجموعه گنجعلی خان در داخل شهر کرمان و رباط زین‌الدین (کاروانسرای گنجعلیخان) در راه یزد- کرمان، حوض خان در راه کرمان - مشهد و تعدادی قنات در شهر کرمان اشاره کرد که بیشتر آنها در لشکرکشی‌های آقا محمدخان صدمات جبران ناپذیری دیده اند.

تاریخچه حمام گنجعلی خان

هنگامی که گنجعلی خان بر تخت حکومت کرمان تکیه زد، تصمیم به انجام کارهایی در راستای آبادانی شهر گرفت. او برای ایجاد یک تفرجگاه عمومی در وسط شهر کرمان، میدانی بزرگ با بیش از 100 متر طول و 50 متر عرض ساخت. او این میدان را از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام، چهارسوق، آب‌انبار و ضرابخانه محصور کرد و مجموعه ای عالی را به وجود آورد. ساخت بناهای این مجموعه به تدریج صورت گرفت و حمام نیز در سال 989 خورشیدی در مسیر اصلی بازار کرمان و جنوب مجموعه گنجعلی خان ساخته شد.

مردم تا سال ۱۳۱۶ خورشیدی از این حمام استفاده می کردند. در سال 1347 این بنا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و به موزه مردم شناسی تبدیل شد تا به عنوان یک جاذبه گردشگری مطرح شود.

معماری حمام گنجعلی خان

حمام گنجعلی خان اثری به جا مانده از حاکم کرمان است؛ اما به نظر می‌رسد علیمردان خان، پسر وی شکل امروزی را به آن داده است. استاد سلطان محمد معمار یزدی ساخت این حمام را بر عهده داشته و خوشنویسی آن کاری از علیرضا عباسی است. حمام ۶۴ متر طول و 20 متر عرض دارد و مساحتش به ۱۲۸۰ متر مربع می رسد. سردر، دالان ورودی، رختکن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی و تون از جمله قسمت های این حمام هستند که البته در بسیاری از حمام های تاریخی دیگر نیز به چشم می خورند.

بررسی ها نشان می دهند که آب حمام با استفاده از لوله از قنات نزدیک میدان مجموعه گنجعلی خان تامین می شد. این حمام تلفیق هنر معماری و کاربرد مصالح گوناگون با فضایی متناسب و مردم وار را به تصویر می کشد. معماری مردم وار به ساخت و ساز با اجزا و اندازه های متناسب با نیازهای انسانی اشاره دارد.

ویژگی های مهم معماری به کار رفته در این حمام عبارتند از:

به کارگیری کاشی های معرق، هفت رنگ و کاشی های خشتی، با تصویر انسانی

بهره‌گیری از آب قنات و شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوض ها، حوضچه‌ها و فواره‌های متعدد آنها

نحوه گرم کردن هوای داخل حمام و چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردن آب

ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها و ارتفاع زیاد رختکن 

شکل و تزیینات هشتی‌های میانی و سردرها

طراحی ورودی ها و خروجی ها متناسب با فضا

گود بودن حمام و ضد زلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی به دلیل قرارگیری در درون زمین

نورپردازی و تامین گرما

نور فضاهای درون حمام، از سقف تامین می شود؛ نورگیرها در مرکز یا دورادور سقف ها تعبیه شده اند و با هندسه سقف، هماهنگی دارند. همین امر موجب شده تا سقف نورانی تر جلوه کند و سایه - روشن زیبایی بر روی آن ایجاد شود. وجود حوض آب زیر این نورگیرها، زیبایی فضا را دو چندان می کند. در نورگیرهای سقف، از گل جام (شیشه های رنگی) یا معقلی استفاده شده‌ است تا علاوه بر هدایت نور خورشید به داخل فضاها، هم از اشراف و دید جلوگیری کرده و هم موجب تنظیم حرارت گرمخانه شود.

گرمای حمام را از طریق تون تامین می کردند؛ مجموعه راهرو، اتاقک و ظرفی مسی در کف و زیر خزینه که به آن تون، گلخن، تیون یا پاتیون می گویند. در کف و مرکز خزینه ظرفی مسی به شکل گودالی کوچک کار می گذاشتند. در زیر این ظرف اتاقکی وجود دارد که از طریق راهرویی به بیرون از حمام راه پیدا می کند. شخصی به اسم "تون تاب" در فواصل زمانی منظم هیزم و بوته ها را در تون می افروخت تا آب داخل خزینه گرم بماند.

دود و دم سوختن تون ابتدا از گربه روهای کف حمام می گذشت. گربه روها سوراخ های هواکش زیر کف گرم‌خانه هستند که دالان های مختلفی دارند. دود و آتش پس از عبور از آنها از طریق دودکش خارج می شدند. در واقع گربه‌روها نقش رادیاتور را در فضای حمام داشتند و عبور دادن دود تون از گربه روها موجب گرم شدن کف حمام می شد. 

بخش های مختلف

در ادامه سری می زنیم به بخش های مختلف حمام گنجعلی خان تا بیشتر با این اثر آشنا شویم:

1- ورودی و سردر

 نمای بیرونی سردر حمام از آجرهای ساده و نیلی، حاشیه‌ای از سنگ مرمر، نقاشی ها و مقرنس بندی تشکیل شده است. گفته می شود که نقاشی‌ها کاری از استاد میرزا شکراله هستند. در این قسمت، کتیبه‌ ای بر سنگ مرمر به چشم می خورد که شعری به خط نستعلیق بر روی آن نگاشته شده است و مصرع آخر آن با رمزگشایی حروف ابجد، سال اتمام بنا را نشان می‌دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام» (سال ۱۰۲۰ ه. ق)

مقرنس کاری سردر، تزیینات گچ بری و نقاشی‌های آن را به دو بخش تقسیم کرده است:

بخش بالایی که مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گل و بوته و گچ بری زیباست که اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت آن را در سال ۱۳۷۴ انجام داده است.

بخش پایین که قدمت آن به دوره قاجاریه باز می گردد و بر روی تزیینات دوره صفویه کشیده شده‌ است.

نقاشی ها ساده و بدون رعایت اصول نقاشی، در کنار یکدیگر کشیده شده اند و موضوعات مختلفی دارند. از جمله موضوعات این نقاشی ها می توان به این موارد اشاره کرد: بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده.

در زیر نقاشی ها و دور تا دور فضا کتیبه ای از مرمر سبز رنگ وجود دارد که اشعاری با خط نستعلیق، بر آن حک شده است و تاریخ ۱۰۲۰ ه. ق (۱۶۱۱ م) را نشان می‌دهد. متاسفانه نقاشی های سردر حمام در دوره های مختلف آسیب‌هایی جدی دیده اند که در سال‌های اخیر مورد مرمت قرار گرفته اند و بعضی قسمت های آنها با رنگ گواش رنگ آمیزی شده‌ است.

2- دالان و هشتی

پس از عبور از سردر، وارد راهرویی می شویم که به صورت غیرمستقیم کشیده شده است تا از یک سو مانع دید به درون حمام شود و از سوی دیگر گرمای آن را نیز حفظ کند. این دالان به یک هشتی کوچک می رسد. هشتی فضایی سرپوشیده است که به کوچه و حیاط خانه متصل است و بعد از ورودی و پس از درگاه قرار دارد. با عبور از هشتی حمام گنجعلی خان درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی پیش روی افراد قرار می گیرد که آنها را به فضاهای بعدی حمام راهنمایی می کند.

3- رختکن و میان در

رختکن فضایی بزرگ و از فضاهای اصلی بناست که با نام سربینه نیز شناخته می شود. رختکن حمام گنجعلی خان فضای سرپوشیده و هشت گوشی است که حوضی هشت ضلعی در میان آن خودنمایی می کند. دور تا دور آن سکوهایی برای نشستن و تعویض لباس تعبیه شده است که هر یک نور مخصوص خود را دارند. این فضا با نظم کاملی ساخته شده است و ترکیبی مناسب از سطوح کاشی کاری پرنقش و نگار و رنگین، سنگ های مرمر، سقف‌های کاربندی شده و صدای آب حاصل از فوران فواره‌ها را به نمایش می گذارد. این ترکیب با نورپردازی ویژه نیز در هم آمیخته و فضایی دلنشین را ایجاد کرده است. سقف رختکن نسبتا بلند است و آن را بر ستون‌های مستحکم استوار کرده اند. این سقف نمونه جالبی از یزدی‌بندی و کاربندی‌های مختلف به شمار می رود و با کاشی‌های خشتی و نقاشی‌های اسلامی تزیین شده است.

سکوهای پیرامون رختکن از انتها به هم ارتباط دارند. تعداد سکوها 6 عدد است و هر غرفه به یک طبقه از اجتماع اختصاص دارد که بر اساس تقسیمات آن دوران شامل این گروه ها بودند: سادات، روحانیان، خان ها، اعیان، بازاری ها و رعایا

به طور کلی رختکن فضایی یکپارچه دارد؛ اما گوشه‌هایی خلوت و تودرتو نیز در آن به چشم می خورند که فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو را در اختیار مراجعان قرار می داده اند. 

فضایی به نام میان در نیز در این حمام وجود دارد که در واقع یک رختکن کوچک است و تبادل گرما میان سربینه و گرمخانه را به کمترین میزان می رساند. افراد پس از استحمام مدتی را در این فضا منتظر می ماندند تا دمای بدن شان متعادل شود و به دلیل تغییر ناگهانی دما دچار مشکل نشوند. یک طرفِ میان در، رختکن است و سمت دیگر فضایی شش گوش است که به گرمخانه راه پیدا می کند.

4- فضای واسطه

از رختکن یک راهروی طولانی و زاویه دار وجود دارد که از آن با عنوان فضای واسطه میان رختکن و گرمخانه یاد می شود. این دالان به یک هشتی میانی می رسد که سکوهایی در دو طرف آن وجود دارد. بر روی این سکوها ظروفی دیده می شود که عبارتند از: تشت، تاس و وسایلی مانند لُنگ، سدر، حنا، سینی‌های قدیمی، شانه‌های سنتی، آینه‌های مختلف، سنگ پاهای قدیمی و وسایل تن شویی دیگر...

5- گرمخانه و خزینه

طول صحن گرمخانه حمام ۶.۲۵ متر، عرض آن ۷.۵ متر است و خزینه نیز ابعادی برابر ۸.۵ در ۵.۷۵ متر و وسعتی در حدود ۴۴.۸ متر مربع دارد. گرمخانه مستطیل شکل و دارای یک حوض آب سرد با طاقی شبیه خیمه است و چشم انداز زیبایی از کاشی کاری و گچ بری دارد. سیستم کانال کشی آب و فواره های حوض نیز چنان دقیق و بی نقص طراحی شده که از عجایب معماری حمام به شمار می رود.

سنگ یکپارچه ای با ضخامت ۱۰ سانتی متر در این بخش دیده می شود. این سنگ به حدی شفاف است که نور را به داخل حمام انتقال می دهد. افراد داخل حمام از روی این سنگ موقعیت زمانی را تشخیص می دادند و اصطلاحا به آن سنگ ساعت زمان می گفتند.

معماری سقف گرمکن با کف آن تطابق دارد و این هماهنگی یکی از ظرافت های بنا را به رخ بیننده می کشد.

خزینه سه حوض مستقل دارد؛ حوض میانی برای آب گرم و دو حوض دیگر برای آب نیمه گرم و نیمه سرد. در کنار این بخش فضایی با قاعده هشت ضلعی وجود دارد که با عنوان خلوت گرمخانه شناخته می شود.

تزیینات حمام گنجعلی خان

یکی از دلایل شهرت حمام گنجعلی خان تزیینات و هنرهای به کار رفته در آن است. شاید توضیحاتی که در ادامه می خوانید برای عموم گردشگران کاربرد نداشته باشد؛ اما اگر به بررسی بیشتر این بنای تاریخی علاقه مندید، ادامه مطلب را از دست ندهید. 

قبل از آن که به تزیینات بخش های مختلف این حمام بپردازیم تعریفی از هنرهای به کار رفته در این بنا را ارایه می دهیم:

کاربندی: یکی از تزیینات معماری سنتی است که به انواع طاق سازی‌ تزیینی نیز اتلاق می شود. در این تزیین، باریکه‌ طاق های مُوَربی را می بینیم که با یکدیگر تلاقی دارند و از تقاطع آنها برای ایجاد طاق استفاده می شود.

مقرنس: یکی از عناصر تزیینی معماری پرکاربرد در زیباسازی بناهای ایرانی همچون مساجد و آرامگاه‌هاست. مقرنس‌ها طبقاتی روی هم ساخته شده هستند که برای آرایش بناها یا برای تبدیل از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگر به کار می‌روند. مقرنس‌ها در ساخت گنبدها استفاده می شدند؛ اما کم کم بیشتر برای تزیین به کار رفتند. 

کاشی کاری: این هنر را همه به خوبی می شناسیم و جلوه هایش را بارها و بارها دیده ایم. در حمام گنجعلی خان این هنر در ازاره دیوارها به اوج رسیده و همه را به خود خیره کرده است. ازاره به روکش دیوار از کف اتاق تا ارتفاع یک متری یا در مواردی بیش از آن گفته می‌شود. ازاره عنصری تزیینی و ساختمانی محسوب می شود که در اکثر بناهای تاریخی ایران مطابق با سبک معماری و قوس متداول در هر دوره به چشم می خورد. امروزه قرنیز جایگزین ازاره‌ در گذشته شده است. کاشی کاری های هفت رنگ و نقوش متنوع هندسی، گل و بته، اندام و چهره انسان از جمله چیزهایی هستند که در این حمام خواهید دید. 

گچ بری، خوشنویسی و نقاشی: از هنرهای زیبای ایرانی که جلوه ای تماشایی به ساختمان می بخشند و شکوه و جلال آن را چند برابر می کنند.

تزیینات در بخش های مختلف حمام

ار اینجا به بخش های مختلف حمام می رویم تا ببینیم هنر ایرانی چگونه در آنها جلوه گر شده است:

رختکن 

 ازاره سکوهای رختکن تا ارتفاع یک متری دارای کاشی کاری با نقوش گل های هندسی و به دو صورت است:

گروه اول نقش گل که با دو رنگ اجرا شده است؛ یک بار با ترکیب فیروزه ای و سفید و بار دیگر با زمینه لاجوردی. در این گروه گل های چهارپر ساده به چشم می خورد که گلبرگ های شان دو به دو شبیه به لاله یا شقایق هستند. این گل ها در ردیف های افقی و در کنار هم قرار دارند.

گروه دوم نقش گل با رنگ لاجوردی و فیروزه ای هستند که الگویی شبیه به گروه قبلی دارند.

در دوسوی قوس ورودی رختکن از داخل، دو سنگ مرمر سفید دیده می شود که لک لک های در حال پرواز به صورت برجسته بر روی آنها نقش بسته اند. پس از این نقش به دو سکوی سنگی بر می خورید که بالای آنها تا ارتفاع یک متر کاشی کاری با نقش گل های انار و کوکب دیده می شود. حاشیه بالای این قسمت نوار پهنی وجود دارد که نقوش صورت زن، گل انار و اسلیمی و برگ های کنگره دار بر روی آن و در زمینه لاجوردی نقش بسته است. صورت ها و گل ها در شکل دایره طراحی شده اند؛ زمینه صورت سفید و اجزای آن سیاه است و مانند سایر نقاشی های عصر صفوی زیبایی شناسی معمول آن دوره را به تصویر می کشد. بین هر دو صورت یک گل انار قرمز و سیاه وجود دارد که به صورت یک در میان وارونه هستند.

دو رشته اسلیمی پهن نیز در این قسمت وجود دارد که به صورت زنجیر وار در هم گره خورده و صورت ها و گل ها را در بر گرفته اند. اسلیمی ها سفید، سیاه و آبی هستند و یک نوار حنایی از پایین و یک نوار فیروزه ای از بالا این حاشیه را در بر گرفته اند. 

گل ها در ردیف های افقی و در کنار هم قرار دارند و ترکیب هر چهار گل یک گل در وسط آنها تشکیل شده که جمعا یک الگو با 5 گل را به وجود می آورند. گل ها با خطوط محیطی سفید و زمینه لاجوردی هستند و داخل خطوط پهن سفید یک نوار باریک از گل ها و برگ های ریز اناری به رنگ نارنجی دیده می شود داخل هر گلبرگ یک گل نارنجی وجود دارد . رنگ آمیزی با رنگ های آبی، سفید و نارنجی احتمالا تاثیر گرفته از کاشی کاری عثمانی است. 

گروه دوم گل های بزرگ چهارپر لاجوردی هستند که در کنار یکدیگر قرار دارند و بین هر دو ردیف از آنها یک ردیف گل های سه پر کوچک فیروزه ای دیده می شود. قبل از دوره صفوی ازاره ها را با کاشی شش گوش سیاه یا آبی می پوشاندند و این روش تا دوره قاجار نیز پا بر جای بوده است. ازاره های این حمام با نقش گل های درشت و رنگارنگ نمونه ای منحصر به فرد به شمار می روند و تلالو نور بر سطوح یک دست کاشی کاری شده نقش پارچه های ابریشمی صفوی را در ذهن تداعی می کند. 

حاشیه ازاره ها نواری به ضخامت 20 سانتی متر دارد که منقوش به گل های شش پر لاجوردی و دو برگ قرمز عنابی است که روی زمینه سفید قرار دارند. مجموعه گل و دو برگ در دو سوی آن با فواصل مساوی روی نوار تکرار شده است. بین هر دو مجموعه یک گل شبیه گل برگ چناری به چشم می خورد که به رنگ های عنابی، لاجوردی و سبز روشن نقش شده است. 

دو نوار بسیار نازک زنجیر مانند مجموعه این گل و برگ ها را به هم مرتبط می کند و گل و بته های ریز بر روی آن پراکنده شده اند. حاشیه دیگر ضخامتی به اندازه حاشیه اول دارد و نقش هندسی شبیه به گل لاله سفید و قرمز تیره تنها در پایین ازاره دیده می شود.  این گل ها به صورت مثبت و منفی و برعکس یکدیگر، یکی سفید و دیگری قرمز هستند؛ گل های قرمز سربالا کشیده شده اند و سفیدها رو به پایین قرار دارند. کف سکوها با کاشی های مربع فیروزه ای فرش شده است. 

گرمخانه

گرمخانه دو تالار بزرگ عمومی و یک تالار کوچک خصوصی دارد. در هر یک از این بخش ها ایوان هایی برای شست و شو تعبیه شده اند که دور تا دور فضا قرار دارند. در میانه تالار حوض بزرگی دیده می شود و ازاره دیوارها تا ارتفاع 1.80 متری کاشی کاری شده است. قسمت بالای دیوار جانبی و زیر سقف را با گچ پوشانده اند؛ نیمی از سقف و بالای ازاره دیوارهای جانبی نیز با سطوح کاربندی تزیین شده و در بخش مشترک میان سطوح نوارهای باریکی از کاشی فیروزه ای دیده می شود.

تعدادی قوس کوچک و بزرگ در بالای ستون ها به وجود آمده است کاشی کاری هایی در آنها دیده می شود؛ در بعضی جاها در ضخامت زیر قوس، در جایی دیگر نمای بیرونی و داخلی قوس و گاهی نیز لچکی های بالای قوس های کوچک.

نقوش این کاشی ها گل و بته و به رنگ های سفید، آبی، حنایی، سبز و لاجوردی است؛ اما در جاهای مختلف تنوع و تفاوت هایی دیده می شود که بر زیبایی بنا افزوده است.

این نقش ها چنین طرح هایی را به نمایش گذاشته اند: گل های هندسی و ساده شده 5 پر، گل اناری، برگ چناری، برگ های کوچک کنگره دار، ساقه های نازک و پیچان، گل های ترنجی، نوارهای سفید زنجیره ای که ساقه های نازک با گل و برگ از داخل آنها رد شده است.

ترکیب بندی کاشی کاری در این قوس ها یکی از نمونه های کم نظیر تزیینات ایرانی را به نمایش می گذارند. گل های 5 پر با بریدگی گلبرگ ها همان گل نیلی پنیرک است که در باغچه ها، کنار جوی ها و حتا در بیابان های خشک می روید. گل اناری از گذشته های دور جایگاه ویژه ای در نقش برجسته ها، تزیینات ظروف و اشیا داشته و به آیین های کهن پیش از زرتشت باز می گردد. نقش این گل ها بعدها به فرش، پارچه، ظروف و اشیای دوره صفوی راه یافته اند؛ حتا در برخی موارد گل انار به رنگ سرخ انار بر گچ بری ها و نقاشی ها دیده می شود.

در کاشی کاری ازاره ها از چهار نوع نقش و در حاشیه های آن از دو نقش استفاده شده است. نقوش هر چهار گروه شکل های هندسی و گل های هندسی را در بر دارند. 

*گروه اول همان نقش استفاده شده در ازاره های رختکن است؛ اما کاشی های آن به جای زمینه سفید، صورتی کم رنگ هستند. این رنگ صورتی در نقاشی های دوره صفوی برای گل و بته ها و برای رنگ صورت استفاده می شده و به آن رنگ چهره ای نیز می گویند. 

*گروه دوم نقوشی با مجموعه های تقریبا بیضی شکل هستند که در دو ردیف آبی و سفید تکرار می شوند. داخل هر بیضی دو گل اناری کوچک به رنگ سفید روی زمینه لاجوردی و قرمز روی زمینه سفید به چشم می خورد. در مرکز بیضی ها لوزی کوچکی به رنگ سفید و فیروزه ای و سرمه ای بر روی زمینه سفید نقش بسته است. برگ های ریز سفید و فیروزه ای با خطوط نازک قرمز نیز داخل بیضی ها در اطراف گل ها قرار دارند. دو ردیف حاشیه پهن با نقش گل و سه حاشیه باریک نواری به رنگ های فیروزه ای، لاجوردی تیره و حنایی، ازاره را از بالا و پایین در بر گرفته اند. دو حاشیه پهن بالایی یکی گلدار و زمینه صورتی مانند حاشیه پایین و دیگری حاشیه ای با نقوش زنان نوازنده است که هر یک در میان قاب های جداگانه قرار دارند. این اندام عینا تقلید شخصیت های مینیاتوری دوره صفوی هستند. در رنگ آمیزی این نقش از رنگ های آبی، سبز، لاجوردی، حنایی کمرنگ و قرمز تیره استفاده شده است که در هماهنگی کامل با رنگ های ازاره قرار دارند. 

*گروه سوم گل هایی در شکل های دایره و لوزی هستند که در ردیف های منظم افقی و عمودی تکرار شده اند. یک دایره و لوزی روی خط افقی و عمودی تکرار شده و در ردیف بعد جای دایره و لوزی عوض شده است. به این ترتیب در هر سه ردیف یک مجموعه با پنج دایره و چهار لوزی وجود دارد و الگوهای دیگری مانند چهار لوزی و یک دایره و در فضای خالی بین اشکال لوزی و دایره، چهار مربع سفید با یک دایره به وجود آمده است. زمینه کار سفید و گل ها رنگارنگ هستند. 

هر یک از این دایره ها شامل گل های هشت پر است که به صورت متداخل نقش شده اند. ابتدا گل هشت پر حنایی و لاجوردی با گلبرگ های گرد، سپس گل هشت پر شبیه مارگریت به رنگ سفید و قرمز و در مرکز آن گلی کوچک به رنگ حنایی روشن با مرکز قرمز دیده می شود. هر یک از لوزی ها ابتدا یک گل چهار پر با زمینه لاجوردی و با خطوط منحنی حنایی است و داخل آن یک گل انار با گلبرگ های قرمز و مرکز حنایی است. در فضای خالی بین گل های لوزی و دایره، ساقه های حنایی رنگ با دو غنچه قرمز و سفید قرار دارند. این مجموعه گل و بته در بعضی ازاره ها به شکل سطوح مستطیل و در قسمت هایی نیز به شکل قوسی قرار گرفته و با نواری فیروزه ای و حنایی قاب شده اند. 

*گروه چهارم با شکل گل سه پر شبیه به لاله کوهی است. این گل با سه زمینه رنگ های لاجوردی، حنایی، نارنجی ظاهر شده. در داخل گل های لاجوردی یک گل کوچک برگ چناری با زمینه سفید، مرکز قرمز و برگ فیروزه ای دیده می شود اما در داخل گل های حنایی و نارنجی، گل اناری به رنگ سفید و قرمز با مرکز لاجوردی و فیروزه ای به چشم می خورد. گل های اناری و برگ چناری به واسطه ساقه های ظریف سفید به هم مربوط می شوند.

این مجموعه رنگین با هماهنگی زیبایی طراحی شده است؛ گل های حنایی و نارنجی در ردیف های افقی یکی در میان قرار گرفته اند و گل های لاجوردی در فاصله بین آنها قرار دارند به طوری که گل های لاجوردی در ردیف های عمودی قرار دارند. این مجموعه با نوار حنایی و در برخی قسمت ها با نوار لاجوردی و فیروزه ای قاب شده است.

نورگیر تالار خصوصی حمام در مرکز سقف گنبدی قرار دارد و کاشی کاری های زیبایی با کتیبه های نستعلیق در آن دیده می شود. چهارده قوس مشبک لانه زنبوری داخل یک چهارده وجهی دیده می شوند و هر یک از قوس ها در میان قاب فیروزه ای قرار دارند. محیط 14ضلعی از بیرون با نوار پهنی احاطه شده است که اشعاری به خط نستعلیق بر روی آن نقش بسته است. 

هر بیت شعر به صورت کنگره دار نوشته شده و در میان هر دو قاب یک لوزی وجود دارد. هر بیت شعر روی یک ضلع قرار گرفته است و لوزی ها در فصل مشترک اضلاع شکل گرفته اند. اشعار با رنگ سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده اند و حاشیه و نقوش اطراف آنها حنایی و لاجوردی و سفید هستند. زمینه لوزی ها فیروزه ای است و در مرکز هر لوزی یک گل چند پر سفید و لاجوردی قرار دارد.  استفاده از اشعار فارسی به خط نستعلیق به شکل نوار و با زمینه گل و بته از تزیینات رایج دوران صفوی و قاجار به شمار می رود. این شیوه بر حاشیه فرش ها و پارچه ها نیز به چشم می خورد. 

فضای واسطه

فضای واسطه دالانی پیچ در پیچ بین رختکن و گرمخانه است که ورودی هایی قوسی شکل به ارتفاع حدود دو متر دارد. این دالان هوای داخل گرمخانه را حفظ می کند و مانع از سرد شدن آن می شود. ازاره دالان ها به ارتفاع 1.80 متر کاشی کاری شده اند و پنج نوع نقوش گلدار در بخش رختکن و گرمخانه در آن مشاهده می شود. کاشی کاری ازاره ها حاشیه هایی دارند که علاوه بر نقوش گلدار نقوشی از زنان نوازنده را نیز شامل می شوند. این نقش ها به صورت یک نوار سفید با ضخامت حدود 30 سانتی متر هستند و تصویر 10 زن نوازنده بر روی آنها دیده می‌شود. قاب مستطیل شکلی این نقوش را احاطه کرده رنگ های زرد کمرنگ، لاجوردی، آبی فیروزه ای، سبز، قرمز و نارنجی کمرنگ در آن به کار رفته است. نوازندگان نشسته اند و سازهایی مانند دف و چنگ در دستان آنها دیده می شود و بعضی دیگر لیوان و تنگ شراب را در دست دارند. این زنان در نگارگری ایران برای صحنه بزم شاهان با ترکیب های مختلفی به کار رفته اند و مدل لباس و کلاه و آرایش صورت و موی آنها سبک دوره صفوی را نشان می دهد.

این حاشیه نوارهای باریک حنایی، لاجوردی و یک نوار نسبتا پهن فیروزه ای را در پیرامون خود دارد و مناظری از طبیعت و صحنه های شکار نیز در میان نقش ها دیده می شود. 

در بعضی قسمت های دالان ها طاقچه های کوچکی به ارتفاع دو متر وجود دارد که زیر سقف آن گچ و ازاره های آن به ارتفاع 1.80 متر کاشی کاری شده است. بالای قوس طاقچه دو لچکی کاشی کاری با نقش گل و بته و ترنج وجود دارد و سطح جانبی داخل برخی دیگر از طاقچه ها نیز کاشی کاری شده است. یک سکوی کوتاه سنگی داخل هر طاقچه قرار دارد که برای قرار دادن ظروف مورد استفاده در حمام تعبیه شده است.

موزه مردم شناسی کرمان

پس از بازسازی حمام در سال 1347 کاربری ویژه ای برای آن در نظر گرفته شد و طرح ایجاد موزه در آن مطرح شد. مجسمه‌هایی در سال ۱۳۵۲ در دانشکده هنرهای زیبای تهران ساخته شدند تا در حمام گنجعلی خان به نمایش درآیند. این کار جانی تازه به این اثر تاریخی بخشید و این حمام با عنوان موزه مردم شناسی کرمان مورد استقبال گردشگران قرار گرفت.

مجسمه‌های به نمایش در آمده در این حمام از جنس موم هستند و پوششی از لباس‌های محلی مردم کرمان، اعم از روحانیون، مردم عادی و پیشه‌وران دارند. صحنه هایی از عبادت کردن و حمام کردن به سبک سنتی، شیوه و نحوه حجامت، سرتراشى و چگونگى آداب و تشریفات استحمام توسط این مجسمه ها به تصویر کشیده شده است.

در هر غرفه یک یا دو مجسمه از مردمان طبقات مختلف جامعه در آن زمان وجود دارد و وسایل مختلف و مورد نیاز استحمام نیز در این محل به چشم می خورد که عبارتند از: سدر، حنا، تاس، شانه های قدیمی، لنگ، سنگ پا و آیینه های گوناگون

در رختکن حمام می توانید زیراندازها، چارق‌های زردوزی شده سنتی، بقچه‌های کرباسی، قطیفه‌ها و تن خشک کن‌ها را ببینید. در گرمخانه نیز مجسمه‌های کیسه کشان و دلاکان مشغول کار توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می کنند.

نظرات خارجی ها

گردشگران بسیاری از آن سوی مرزها به ایران وارد می شوند تا از دیدنی های فاخر آن بازدید کنند. در اینجا می خواهیم به سایت تریپ ادوایزر سری بزنیم و نظرات این گردشگران را در مورد حمام گنجعلی خان بدانیم:

گردشگری از فرانسه | 14 فروردین 1397

از دست نده

یک مثال واقعی از حمام های قرن 18 و 19. به راحتی می توانید این اثر را در خیابان اصلی بازار بیابید. دنیایی واقعی و رنگارنگ با رستوران های با کیفیت در اطراف. این جاذبه ارزش دیدن دارد.

گردشگر انگلیسی | 30 بهمن 1396

کاروانسرا و حمام ارزش دیدن دارند

این تنها بخشی از یک مجموعه بسیار بزرگ است که چندین قسمت دارد. کاروانسرا و حمام در این مجموعه ارزش دیدن را دارند چرا که با دیدن آنها حال و هوای زندگی در گذشته را لمس می کنید.

گردشگری از هلند | 19 بهمن 1396

بهترین حمامی که در ایران دیدم

در این بنا مجسمه هایی قرار دارند که دیدن شان لذت بازدید از این حمام را چندین برابر می کند. خیلی جالب است که ببینی مردم در گذشته چه می کردند. نکته مثبت این است که اطلاعات انگلیسی را نیز در حمام می بینید.

گردشگر استرالیایی | 16 آبان 1396

حیرت آور

این مکان بسیار زیبا بود؛ حمامی دیگر در ایران با زیبایی های باور نکردنی. کاشی کاری این بنا منحصر به فرد است! من راهروهای پر پیچ و تاب این مکان را دوست داشتم؛ در حالی که در آنها قدم می زنید با زیبایی های تازه شگفت زده می شوید. دیدنی های بسیاری در این مکان وجود دارد پس در بازدید عجله نداشته باشید.

گردشگری از فنلاند | 13 آبان 1396

مجموعه تاریخی و حمام قدیمی

منطقه ای بزرگ با چند اثر جالب توجه و دیدنی. حمام بسیار زیبا بود و وجود مجسمه ها در آن باعث می شد حس و حال واقعی تری را تجربه کنید. در این حمام می توانید ساختار طبقاتی جامعه ایرانی را در قرن 20 مشاهده کنید. در کنار حمام یک رستوران خوب وجود دارد.

توصیه های کارناوالی

به هنگام بازدید از این حمام از مسیرهای تعریف شده حرکت و نظم را رعایت کنید.

حالا که تا اینجا آمده اید، گشتی هم در بازار بزنید و از خرید سوغاتی برای عزیزان تان غافل نشوید.

تور مجازی حمام گنجعلی خان کرمان

سخن آخر

در کنار هم به دیار کریمان رفتیم و گوشه ای از زیبایی های این شهر تاریخی و پر آوازه را از نظر گذراندیم. در برنامه ریزی های تان برای سفر، به کرمان هم فکر کنید و جاذبه های این شهر را نیز در فهرست جاذبه هایی که باید ببینید قرار دهید. مطمئن باشید با خاطره ای خوش این شهر و جاذبه هایش را ترک خواهید کرد.

اگر تا به حال به این شهر سفر داشته اید، ما را از تجربه های تان باخبر کنید.

آیا از حمام گنجعلی خان بازدید داشته اید؟

کدام یک از جاذبه های این دیار را پیشنهاد می کنید؟

منتظر دیدگاه ها و تجربه های تان هستیم...