روستای فهرج یزد | روستایی کهن در قلب کویر

روستای فهرج یزد سکونتگاهی کهن است که قدمت آن به پيش از اسلام می‌رسد. امروز می‌خواهیم از آثار تاریخی فهرج و جالب‌ترین جاذبه آن یعنی چاه چهل دخترون فهرج برایتان بگوییم. روستای فهرج همان جایی است که با جاذبه‌های تاریخی‌اش هوش از سرتان می‌برد، فرهنگ مردمش شما را محو خود می‌کند و طبیعتش همه وجودتان را تکان می‌دهد. هیجان هم چاشنی این سفر است و می‌تواند حال‌وهوایتان را عوض کند. با ما همراه باشید تا سفری متفاوت به این منطقه کویری را تجربه کنید...

چرا روستای فهرج یزد؟

• در این روستا انواع جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی و حتی هیجانی را می‌یابید.
• کمپ کویری این روستا می‌تواند ساعات هیجان‌انگیزی را به شما هدیه دهد.
• امکانات خوبی در این روستا برای گردشگران وجود دارد.
• مسجد معروف فهرج در این روستا قرار دارد.

آشنایی با روستای فهرج | سکونتگاهی کهن در قلب کویر

در ۳۰ کیلومتری شرق شهر یزد، در مسیر بزرگراه بافق-یزد روستایی در قلب کویر جا خوش کرده است که دنیای درونش حال‌و‌هوایی دیگر را برایتان به ارمغان می‌آورد. روستای فهرج سکونتگاهی کهن است که قدمت آن به پيش از اسلام می‌رسد. البته فرقی نمی‌کند که دوستدار تاریخ باشید یا خیر، اگر حتی با دیدن قلعه باستانی و آب‌انبار قدیمی و مسجد کهن به وجد نیایید، با قدم زدن در روستا و دیدن سادگی خانه‌های خشتی، روحتان تازه می‌شود. در اینجا می‌توانید به سراغ کمپ کویری هم بروید و در کنار کشف زیبایی‌های طبیعت، با تفریحات هیجانی، حال‌وهوایتان را عوض کنید.

هم‌صحبتی با مردم فهرج هم خود جاذبه‌‌ای برای این روستا است؛ قصه‌های شیرینی را تصور کنید که با لهجه یزدی برایتان روایت می‌شوند. در اینجا مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها حرف‌های زیادی برای گفتن دارند و فقط دو گوش شنوا و مشتاق می‌خواهند. روستای فهرج از شمال‌شرقی به کوه چلته می‌رسد و در ارتفاع 1270 متری از سطح دریا واقع شده است. نام روستا به مانند قدمتش به قبل از اسلام بر می‌گردد. نام اولیه آن «فرافر» بود؛ اما در قرون چهارم و پنجم هجری قمری به «پهره» یا «پهرشت» تغییر یافت. در طول زمان این روستا به «فهرج» مشهور شد. 

دیدنی ها و تفریحات فهرج

بهتر است پیش از سفر به فهرج دیدنی‌های این روستا را بشناسید تا هیچ‌یک را از قلم نیندازید:

ساختار زیبای روستا

وقتی وارد فهرج می‌شوید خانه‌هایی از خشت و گل می‌بینید که گویی زمان را در ذهن شما به عقب بر می‌گردانند. خانه‌های این روستا با خشت، گل، آجر و آهن ساخته شده‌اند. مسجد جامع در مرکز روستاست و بافت مسکونی قدیمی به صورت نیمه متمرکز و خطی، حول آن شکل گرفته است. وقتی در گذرگاه‌های این روستا قدم می‌زنید، با ساباط‌ها مواجه می‌شوید؛ کوچه‌هایی مسقف که سایه‌ساری برای خستگی عابران فراهم کرده‌اند. در این روستا هم مانند سراسر یزد، رد پای بادگیرها را می‌بینید و برای لحظاتی این نشانه هوش ایرانیان را تحسین می‌کنید. 

مسجد جامع فهرج

شاخص‌ترین جاذبه این روستا، مسجد جامع آن است که یکی از کهن‌ترین مساجد ایران به شمار می‌رود. قدمت این مسجد که با نام امام حسن (ع) هم شناخته می‌شود به نیمه اول قرن اول هجری باز می‌گردد. مسجد جامع فهرج را تنها مسجد جهان اسلام می‌دانند که قدمت زیادی دارد؛ اما ساختمان آن از ابتدا تا به امروز به همین شکل حفظ شده است. مسجد از نوع شبستانی به شمار می‌رود و ایوان ندارد. بسیاری از کارشناسان، مسجد جامع فهرج را قدیمی‌ترین مسجد ایران می‌دانند و برخی به مسجد تاریخانه دامغان به عنوان قدیمی‌ترین مسجد ایران اشاره می‌کنند. با وجود این اختلاف‌نظر، باز هم تفاوت عمده‌ای میان این دو مسجد وجود دارد؛ تاریخانه مسجدی است که فقط از گردشگران میزبانی می‌کند؛ اما فهرج هنوز میزبان نمازگزاران می‌شود.

این مسجد درهای ورودی متعدد دارد و مناره گلی آن بسیار زیبا و جالب‌توجه به نظر می‌رسد. یکی از نکات جالب در این مسجد نبودن عناصری چون محراب، گنبد، کتیبه، کاشی‌کاری و سایر تجملات و تزیینات است و همین بر جذابیتش می‌افزاید؛ سادگی نابی که 1400 سال در این مکان جریان دارد.

مسجد فهرج از تاریخ ۳۰ آذر ۱۳۴۹ با شماره ثبت ۹۰۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

حرف در مورد این مسجد زیاد است که در این مقاله نمی‌گنجد. کارناوال در پستی جداگانه به معرفی این اثر خواهد پرداخت.

قلعه باستانی فهرج

فهرج قلعه‌ای تاریخی در خود دارد که نمای فعلی و تزییناتش به قرون 10 و 11 هجری قمری بر می‌گردد؛ اما آثار و ابنيه موجود در آن نشانه‌هایی از صدر اسلام دارند. 

این قلعه بر خلاف نمونه‌هایش، ورودی کوچکی دارد. در گذشته از این قلعه به عنوان مکانی برای سکونت و دفاع در برابر مهاجمان استفاده می‌شد؛ اما امروزه به متروکه‌ای بدل شده است.

این قلعه پلانی 4 ضلعی دارد و بقایای 4 برج مدور در 4 گوشه آن دیده می‌شود. این برج‌ها دو طبقه هستند و سوراخ‌هایی برای دیده‌بانی و نگهبانی از قلعه دارند. بناهای موجود در قلعه فهرج، طاق‌های ضربی با قوس جناغی دارند. سوراخ‌هایی نیز بر بالای دیواره‌ها دیده می‌شود که گویی برای دیده بانی بوده‌اند.

آب انبار حسینیه

یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی روستای فهرج آب‌انبار حسینیه است که آن را متعلق به دوره صفوی تا افشار می‌دانند. البته ساخت اولیه این آب‌انبار را به دوران پیش از اسلام نسبت می‌دهند و می‌ویند حاشیه آن محلی برای برگزاری مراسم تقدیس آب بوده است. در مدخل ورودی بر کتیبه‌ای سنگی این نوشته به خط نسخ حک شده است:

بسم الله الرحمن الرحیم وقف نمود توفیق آثار آقا محمد جواد ولد مرحوم آقا ابوتراب بافقی تمامی بیست و پنج اصله درخت توت ماکوبی واقعه در قریه فهرج به مقام باغ عمارت که مومنین و مسلمین از آن خورده ثواب آن را به روح کثیرالفتوح شاه نجف و شاه شهید و امام غریب و حضرت عباس قربت نمایند.

نام این اثر از تاریخ 27 بهمن 1387 با شماره ۲۴۷۴۷ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

مجموعه شهدای فهرج

شهدای فهرج نام مجموعه‌ای متعلق به سده 9 هجری قمری است که در 2 کیلومتری فهرج قرار دارد. بنا به روایات تاریخی، پیکر ابی عبدالله بن احمد بن ابوالیسر بن عبدالله بن تمیمی و حویطب بن هانی و عمر بن عاص، از سرداران سپاه اسلام، در این مکان به خاک سپرده شده است. اهالی تندروی یهودی و زرتشتی خویدک و فهرج، آن‌ها را در زمان یزدگرد، آخرین پادشاه ساسانی، به قتل رساندند.

این مجموعه 3 حیاط دارد که در یکی از آن‌ها درخت سرو کهنسالی وجود داشت که امروزه خشک شده است. در یکی از اتاق‌های مجموعه چندین قبر به چشم می‌خورد که آن‌ها را مزار شهدا می‌دانند؛ البته به دلیل آسیب‌دیدگی سنگ‌ها، نشانه‌ای از متوفی در آن‌ها نیست. تنها نوشته قابل خواندن روی یک سنگ «مجدالدین حسن نامی» است و تاریخ سده 9 هجری را نشان می‌دهد.

عمارت خشتی و گلی شهدای فهرج در گذشته مدرسه بزرگی بود که با گذشت زمان به خانقاه تبدیل شد. به نظر می‌رسد که این بنا در گذشته تزیینات کاشی‌کاری داشته است چرا که کارشناسان از درون آن کاشی‌های معرق با لعاب سبز فیروزه‌ای پیدا کرده‌اند.

مجموعه شهدای فهرج در تاریخ ۱۸ آبان ۱۳۷۸ با شماره ۲۴۴۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

هزینه ورودی: برای هر ماشین ورودی جداگانه دریافت می‌شود.

آدرس: 14 کیلومتری جاده بافق، پشت شهرک صنعتی کوره های آجر

 شماره تماس: 09138512811 - 09133534284 - 09133517618

چاه چهل دختران

یکی از جاذبه‌های جالب توجه فهرج، چاه چهل دختران است که بر اساس روایات تاریخی 40 دختر و زن با پرت کردن خود به درون آن خودکشی کرده‌اند. این چهل تن از بیم اینکه به دست سپاهیان دشمن بیفتند، مورد تجاوز قرار گیرند و برده شوند می‌گریزند. در مسیر هنگامی که دشمن را در پشت سر و در نزدیکی خود می‌بینند برای فرار از این ننگ خود را یکی‌یکی به درون این چاه می‌اندازند.

ویرانه های مسجد و تکیه

تکیه علاقوندی نام اثری است که به قرن اول هجری تعلق دارد و امروزه متروکه‌ای بیش نیست. در گوشه دیگری از روستا مسجد علاقوندی (علی قوندی) را داریم که تنها خرابه‌هایی از آن بر جای مانده است. در این ویرانه‌ها می‌توان نشانه‌هایی از گچ‌بری‌های زیبای مسجد را دید.

تفریحات در فهرج

 برای تجربه لحظات خوش می‌توانید بر روی فعالیت‌های زیر حساب باز کنید:

کویرگردی: قدم زدن بر روی شن‌های گرم کویر حال‌وهوای خاصی دارد که عاشقان کویر آن را به خوبی می‌دانند. در حوالی فهرج می‌توانید به یک کویرگردی بروید و لحظات خوشی را برای خود خلق کنید.

عکاسی: یادتان نرود که بهترین یادگاری شما از سفر عکس‌هایتان هستند پس ثبت لحظات خود را در قاب تصاویر فراموش نکنید. سوژه عکاسی شما می‌تواند طبیعت کویری این روستا و ساختار زیبای آن باشد.

تماشای آسمان شب: کویرها از مقاصد ناب برای تماشای آسمان شب هستند و از آنجا که فهرج هم در میان شن‌های داغ کویری جای خوش کرده است، می‌توانید بر روی یک شب رویایی در آن حساب باز کنید. اینجا به دور از همهمه و آلودگی‌های شهر بنشینید و تا می‌توانید از آسمان ستاره بچینید. اگر کمی از روستا دور شوید و از نورهای آن فاصله بگیرید، فرصت دیدن کهکشان راه شیری را هم پیدا می‌کنید.

امکانات روستای فهرج

روستای فهرج یک روستای محبوب میان علاقه‌مندان به روستاهای کویری است. این روستا امکانات مناسبی برای گردشگران دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به سرویس‌بهداشتی، کمپ کویری، اقامتگاه، مغازه، مسجد، پمپ بنزین، پست بانک و دیگر امکانات اشاره کرد. 

سوغات و غذای محلی فهرج

در سفر به فهرج می‌توانید سوغاتی‌های خوبی را از بومی‌ها بخرید. محصولات کشاورزی و باغی روستا از آن جمله‌اند که در فصول مختلف به آن‌ها دسترسی خواهید داشت. انواع قالی با طرح‌ونقش قالی‌های کرمان و خراسان نیز صنایع‌دستی این روستا را تشکیل می‌دهند. 

انواع آش‌های محلی مانند آش جو، ماش و سوپ غذاهای محلی فهرج هستند و می‌توانید آن‌ها را بچشید. در کنار اینها از گیاهان دارویی و طبیعی در غالب نوشیدنی‌های گرم و سرد غافل نشوید و شربت شاتره، خاکشیر و چای آویشن را امتحان کنید.

آب و هوای فهرج

روستای فهرج آب‌وهوای نیمه‌بیابانی دارد. این خطه در تابستان‌ها به شدت گرم می‌شود؛ اما در فصول سرد از آب‌وهوای مطبوعی برخوردار است. اختلاف دمای روز و شب در این مناطق بالاست. یعنی حتی روزهای داغ تابستان هم به شبی خنک و دلپذیر ختم می‌شوند. به دلیل نزدیکی این روستا به یزد، اقلیم آن بسیار شبیه به این شهر است. حداکثر و حداقل مطلق درجه حرارت شهر یزد به 43 و 10- درجه سانتی‌گراد می‌رسد و متوسط درجه حرارت این شهر حدود 19 درجه برآورد شده است. متوسط میزان بازندگی در یزد، به 48 میلی‌متر در سال می‌رسد.

فصل سفر به فهرج

برای سفر به فهرج بهتر است اوایل بهار، فصل پاییز و اوایل زمستان را انتخاب کنید.  البته فصل توریستی فهرج، اواخر زمستان و اوایل بهار است یعنی اسفند و فروردین. در این ماه‌ها بیشترین میزان مسافر به روستا وارد می‌شود.

بهار: در این فصل و همزمان با موسم نوروز، فهرج میزبان تعداد زیادی از گردشگران می‌شود. آب‌و‌هوای روستا هنوز مطبوع است و خبری از داغی تابستان نیست.

تابستان: فهرج به دلیل قرارگیری در میان کویر، در تابستان گرم‌ترین هوا را دارد. معمولا گردشگران در این فصل به سمت این منطقه نمی‌روند؛ اما خیلی‌ها به شوق خوابیدن در هوای مطبوع شب‌ها و لذت از سکوت کویر باز هم این روستا را برای سفر انتخاب می‌کنند.

پاییز: پاییز فصل کویرنوردی است و بازار بازدید از فهرج هم حسابی داغ می‌شود. هوا در روزها مطبوع است؛ اما سرمای شب ممکن است آزاردهنده باشد.

زمستان: هنوز هم در اوایل زمستان می‌توانید بر روی سفر به فهرج حساب کنید؛ اما کم‌کم سرمای شب‌ها شدید می‌شود و شاید چندان به مذاقتان خوش نیاید. با آمدن اسفند ماه هوا مطبوع می‌شود و می‌توانید سفر به فهرج را در برنامه خود قرار دهید.

مردم فهرج

فهرج، مردم خونگرمی دارد که به لهجه یزدی سخن می‌گویند و پیرو مذهب شیعه ۱۲ امامی هستند. این مردم برای تامین نیازهایشان به زراعت، باغداری، دامداری و فعالیت‌های معدنی مشغول‌اند. محصولات این روستا گندم و جو، ارزن، ماش، پسته، انگور، هلو، زردآلو و آلوچه را شامل می‌شوند و عنوان شاخص‌ترین روستای استان یزد در خصوص کشت گلخانه‌ای هم به فهرج اختصاص دارد. ۸ حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق، آب مورد نیاز برای کشاورزی را تامین می‌کنند. 

دامداری نیز در فهرج انجام می‌شود و انواع لبنیات و گوشت نیز از محصولات مردم آن به شمار می‌روند. قالی‌بافی، ریسندگی و تولید گونی و برزنت نیز از فعالیت‌های دیگر روستائیان محسوب می‌شود. حدود 600 دار قالی در این روستا وجود دارد.

موسیقی محلی فهرج، نوای سازهای بادی دهنی و نوعی ساز شبیه سه تار است که در مراسم مختلف شادی و غم در روستا طنین می‌اندازد. مردان فهرج دستار یزدی بر سر دارند و لباس سنتی زنان نیز در شلوارهای پاچین‌دار و ترمه‌های رنگارنگ خلاصه می‌شود. 

نخل گردانی عاشورا | مهم ترین رسم روستا

در فهرج هم به مانند همه نقاط یزد و دیگر نقاط کویری کشور، نخل گردانی در روز عاشورا جایگاهی ویژه دارد. نَخل‌گردانی نام مراسمی است که به صورت تشییع نمادین پیکر امام حسین (ع) برگزار می‌شود. در این مراسم اتاقكى شبیه به تابوت را در محل‌های برگزاری مراسم عزاداری از جمله مساجد، حسینیه‌ها و غیره حمل می‌کنند و آن را در میان خیل عظیمِ جمعیت سیاه پوش، از مسیری می‌گذرانند. این اتاقک پوشش سياهی دارد و با انواع شال‌هاى رنگارنگ و آينه آراسته شده است. 

تاریخچه فهرج

یکی از اتفاقات مهم در تاریخچه فهرج، ورود سپاه اسلام به آن است. این سپاهیان که در تعقیب یزدگرد سوم بودند به دو گروه تقسیم شدند تا پادشاه ایران را به دام بیندازند. یکی از گروه‌ها در بیابان گم شد و سر از فهرج درآورد. به گفته منابع تاریخی، آن‌ها از مردمی که پیرو دین زرتشت بودند، خواستند که یکی از این سه راه را انتخاب کنند:

• مسلمان شوند
• به حکومت اسلامی خراج بپردازند
• بجنگند

مردم فهرج هم مهلت خواستند تا با دو روستای نزدیک خود مشورت و نظرشان را در روز بعد اعلام کنند. آن‌ها با روستای هرفته و روستای یهودی نشین خویدک مشورت کردند و در نهایت تصمیم گرفتند به سپاهیان اسلام شبیخون بزنند. آن‌ها همان شب به سپاه حمله کردند و عده‌ای از آن‌ها را از پای درآوردند. زیارتگاه شهدای فهرج هم مقبره تعدادی از این کشته‌شدگان را در خود دارد. 

در کتاب یادگارهای یزد نوشته ایرج افشار درباره این اتفاق چنین آمده است: 

متوطنین فهرج و خویدک و فرافتر مجوس (یهودی و زرتشتی) بودند و در زمان عمربن خطاب که لشکر اسلام به فرموده او طلب یزجرد شهریار ...به خراسان می‌رفتند در میان ریگ شترانکه در بیابان طبس است بعضی از آن لشکری که اکثر صحابه و تابعین بودند راه گم کردند و بعد از تردد و تعب بسیار در حدود فهرج از ریگ بیرون آمدند و مردم فهرج را به اسلام دعوت کردند آن جماعت مهلت خواستند و نزل و علوفه سرانجام کرده بیرون فرستادند و مردم خویدک و فرافتر را طلبیده به ایشان مشورت نمودند و ایشان در قبول اسلام ابا نمودند و گفتند ما از دین قدیم بر نگردیم و با هم اتفاق نموده شبیخون برلشکر اسلام آوردند و بسیاری از صحابه و تابعین را شهید کردند مثل حویطب بن هانی خواهر زاده حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)...و به جهت این حرکت شنیع خرابی در قریه فرافتر راه یافته به مرور خراب شد الحال از آن اثری باقی‌نمانده الا بعضی دیوارهای قلعه که جهت عبرت برجاست...

دغدغه های کارناوالی

جمعیت نسبتا با سواد روستا، افزایش مراکز خدماتی و گردشگری از جمله اقامتگاه و کمپ کویری، اقدامات مرمتی در مورد آثار تاریخی و ... همه و همه نشان از آن دارد که فهرج می‌تواند یک مقصد گردشگرپذیر باشد و درآمد خوبی را از این صنعت نصیب خود کند. مردم هم از مسافران به خوبی استقبال می‌کنند و تمایل دارند در این امر فعال باشند؛ اما کمبود تبلیغات باعث شده تا کمتر کسی این روستا را بشناسد و بسیاری از مسافران به طور اتفاقی در مسیر یزد به بافق با آن آشنا شوند. 

قنات‌های روستا به دلیل عدم توجه خشکیده‌اند، خانه‌های روستایی به امان خدا رها شده‌اند و کمتر کسی به آن‌ها می‌اندیشد. این‌ها همه می‌توانند موجب نابودی این سکونتگاه شوند و مهاجرت اجباری را برای ساکنان رقم بزنند. در صورت توجه به فهرج و سرمایه‌گذاری بر روی آن می‌توان اقتصاد منطقه را جانی تازه بخشید و با برنامه‌ریزی بهتر این روستا را حفظ کرد.

توصیه های کارناوالی

• در سفر به فهرج و هر روستای دیگری باید به فرهنگ بومی مردم احترام بگذارید و موجب رنجش خاطرشان نشوید.
• اگر هوس کویرگردی کردید، مراقب این جلوه طبیعت باشید. با وجود بی‌آب‌وعلف به نظر رسیدن کویر، باز هم جاندارانی در آن سکونت دارند و شما با آسیب زدن به محیط، حیاتشان را به خطر می‌اندازید. زباله نریزید و سعی کنید هیچ ردپایی از خود باقی نگذارید.
• لنز را از چشمتان خارج کنید تا شن‌های نرمی که ممکن است وارد چشم شوند، شما را آزار ندهند.
• دوربین عکاسی شما در معرض شن‌های نرم قرار می‌گیرد و ممکن است آسیب ببیند پس اگر وسایل حرفه‌ای عکاسی از کویر را ندارید، به عکاسی با موبایل رضایت دهید.

سخن آخر

هر یک از روستاهای ایران جلوه‌ای خاص دارند و تجربه‌ای تازه برای شما به ارمغان می‌آورند. فهرج یک روستای کویری است با مردمی مهربان که سفر به کویر را برایتان شیرین‌تر می‌سازد. این روستا می‌تواند مقصد بعدی شما برای سفر باشد.

اگر تجربه بازدید از فهرج را داشته‌اید برای مان بیشتر از این روستا بگویید.

دوست دارید از این روستا بازدید کنید؟

چه روستاهای کویری دیگری را می‌شناسید؟