موزه آذربایجان تبریز | دومین موزه باستان شناسی ایران

سفر امروزمان به دیار اولین ها را به یکی از جاذبه های برتر شهر یعنی موزه آذربایجان تبریز اختصاص داده ایم، موزه ای تماشایی با آثار گرانقدری از تاریخ ایران و آذربایجان که شما را با گوشه ای از گذشته سرزمین مان آشنا می کند. با کارناوال همراه باشید تا در زمان سفر کرده و تاریخ و هنر را از دید موزه آذربایجان به شما معرفی کنیم، با آدرس موزه آذربایجان تبریز آشنا شویم، ساعت کار موزه آذربایجان تبریز را بدانیم و لیستی از آثار برتر این موزه به شما ارائه کنیم. 

چرا موزه آذربایجان؟

• دومین موزه برتر باستان شناسی ایران است. 
• یکی از ده جاذبه برتر تبریز است. 
• مجموعه ای بی نظیر از سکه های تاریخی از دوران هخامنشی تا دوره قاجار را در خود جای داده است. 
• در کنار بازدید از موزه آذربایجان می توانید از مسجد کبود، میدان ساعت و موزه عصرآهن که در نزدیکی موزه قرار دارند، دیدن کنید.

آشنایی با موزه آذربایجان | دومین موزه باستان شناسی ایران

موزه آذربایجان در شهر تبریز یکی از مهمترین موزه ها و جاذبه های این شهر تاریخی و دیدنی ست و آثار بسیار مهمی از پیشینه و تمدن باستانی کشورمان را در خود جای داده است. قدمت و غنای این آثار، موزه آذربایجان را به یکی از مهمترین موزه های کشور تبدیل و آن را به عنوان دومین موزه باستان شناسی کشورمان پس از موزه ملی ایران مطرح کرده است. در کنار اهمیت علمی و پژوهشی که موزه آذربایجان برای پژوهشگران و باستان شناسان دارد، گردشگران داخلی و خارجی نیز از این موزه به عنوان یکی از بهترین جاذبه های گردشگری تبریز یاد کرده اند. این موزه با داشتن آثاری منحصر به فرد و خاص از دوران بسیار کهن و تاریخی ایران، مجموعه ای جذاب و به نسبت کامل از سکه های قدیمی، کتابخانه ای سه هزار جلدی و مجسمه هایی مفهومی و هنری، می تواند بسیاری از سلیقه ها را راضی و شما را به سفری در تاریخ مهمان کند.

تاریخچه موزه آذربایجان 

در سال های 1306 و 1307 خورشیدی، نمایشگاه بزرگی از سکه های تاریخی در مکان قبلی کتابخانه تربیت تبریز برگزار شد. پس از برگزاری این نمایشگاه بود که نخستین جرقه ها برای ایجاد موزه ای در تبریز زده شد. گفته شده است سکه های به نمایش در آمده در این نمایشگاه همان سکه هایی ست که شهرداری تبریز در جریان کشف گورستانی تاریخی در گَجیل (یکی از محله‌های تاریخی و کهن شهر تبریز) پیدا کرده بود. پس از کشف 57 سکه نقره و 26 سکه طلا از این محل، مسوولان تبریزی به فکر تاسیس موزه ای برای نمایش و نگهداری آنها افتادند. 

تقریبا 20 سال بعد از این اتفاق و حدود دو سال بعد از تاسیس دانشگاه تبریز، روز دوشنبه 13 تیرماه سال 1328، موزه دانشکده ادبیات به عنوان نخستین موزه شهر ایجاد شد. پس از افتتاح این موزه، اولین کارها برای تشکیل موزه ای مستقل برای تبریز در سال 1335 کلید خورد. در 17 آذرماه 1335 علی دهقان، مدیر کل وقت فرهنگ آذربایجان شرقی، انجمنی را در اداره فرهنگ آذربایجان پی ریزی کرد و هدف آن را پیگیری کارهای تاسیس موزه آذربایجان قرار داد. این انجمن مسوولیت یافتن مکانی برای احداث ساختمان موزه آذربایجان، جمع‌آوری اشیای تاریخی، تصمیم‌گیری درخصوص محتوای موزه و تامین بخشی از هزینه‌های احداث بنای موزه را برعهده داشت. 

اما پیدا کردن مکانی مناسب به یکی از دغدغه ها و مشکل های اصلی بر سر راه تاسیس موزه تبدیل شده بود. بالاخره با تلاش های فراوان، قطعه زمینی در ضلع غربی محوطه مسجد کبود در اختیار اداره فرهنگ شهر تبریز قرار گرفت. 

در تیرماه سال 1336 دهقان از آندره گدار معمار و باستان شناس شهیر و ماهر فرانسوی درخواست کرد تا همراه با سید محمدتقی مصطفوی، مدیرکل وقت باستان شناسی کشور راهی تبریز شوند تا موضوع ایجاد موزه و محل ساخت آن را مورد بررسی قرار دهند. 

روز شنبه پانزدهم تیرماه سال 1336 در حضور آندره گدار و برخی از مسوولان شهری کلنگ ساخت موزه بر زمین زده شد و کارهای ابتدایی ماده سازی زمین و پی کنی شروع شد. آن گونه که در سندهای موجود آمده است نقشه ساختمان موزه آذربایجان، طرح اولیه آندره گدار بود. این طرح به وسیله اسماعیل دیباج، نماینده اداره کل باستان شناسی، ترسیم شد و به تایید نهایی گدار رسید. 

همزمان با انجام این کارها، علی دهقان در تیرماه سال 1336 از موزه ایران باستان و سید محمدتقی مصطفوی، وزیر فرهنگ و هنر درخواست کرد تا تعدادی از آثار از موزه ایران باستان به موزه آذربایجان فرستاده شود. با این درخواست موافقت شد و به دستور وی 202 قطعه از اشیای تاریخی موزه ایران باستان برای نمایش در موزه آذربایجان به تبریز انتقال داده شد. این آثار را اسماعیل دیباج، رییس وقت اداره هنرهای زیبای آذربایجان از موزه ایران باستان دریافت کرد، به تبریز آورد و در تالار بالایی کتابخانه ملی تبریز به همراه تعدادی از آثار اهدایی مردم به نمایش گذاشت. به این شکل پایه های موزه آذربایجان در روز دوازدهم مرداد ماه سال 1336 در تبریز گذاشته شد. 

روزنامه توحید افکار در شماره 308 خود در تاریخ دوشنبه پنج خرداد 1337 در مورد موزه آذربایجان این گونه نوشته است:

چون ممکن است اتمام ساختمان مدتی طول بکشد، بنابراین آقای دهقان چندین اتاق از ساختمان کتابخانه ملی را به موزه تخصیص داده‌اند و اشیا و اثاثیه موزه آذربایجان در آن اتاق‌ها چیده شده است. اداره باستان‌شناسی یک نمونه از آثار باستانی که در موزه تهران مکرر بوده به تبریز فرستاده و اشیایی نیز از طرف اهالی به موزه اهدا شده که فعلا در ویترین‌های مخصوص جا داده‌اند و بدین‌ ترتیب موزه آذربایجان عملا تاسیس شده است.

 این روزنامه همچنین از مردم دعوت کرد تا آثار تاریخی و هنری خود را به موزه آذربایجان اهدا کنند:

طبق تصمیم وزارت فرهنگ، نصف مخارج ساختمان را دولت پرداخت خواهد کرد و در سال 1337 دولت یک میلیون ریال به این منظور به ساختمان موزه کمک خواهد کرد. مبلغ 170هزار ریال که سال گذشته از طرف اهالی جمع شده بود خرج شد و بنای ساختمان با پولی که دولت کمک کرده ادامه دارد و امید است به زودی یک ساختمان آبرومند به نام موزه آذربایجان در تبریز ساخته شود. چنانچه گفتیم دولت در نظر دارد فقط نصف هزینه ساختمان را بدهد؛ نصف دیگر را باید اهالی پرداخت کنند. لذا امید است که به زودی اهالی با همت آذربایجان و آذربایجانیان محترم پایتخت، وجه لازم را در اختیار کمسیون موزه بگذارند تا بنای موزه زودتر به پایان رسد. از عموم اهالی آذربایجان انتظار می‌رود اشیایی که ارزش هنری و تاریخی دارند به موزه اهدا کنند که هم در موزه بهتر نگاه‌داری شود و هم مورد استفاده قرار گیرد. بعد از موفقیتی که تبریز در تاسیس کتابخانه ملی به‌دست آورده همه امیدوار هستند که در مورد موزه هم موفق خواهد شد.

با شروع عملیات اجرایی بنای موزه، کار جمع آوری آثار و مطالعه در مورد انتخاب محلی مناسب برای افتتاح نیز آغاز شد. این کار تا سال 1338 ادامه پیدا کرد. اشیایی که جمع آوری می شدند همچنان در ساختمان کتابخانه ملی تبریز قرار داشتند. در نهایت هنرستان دخترانه تبریز از لحاظ ساختمان برای موزه مناسب تشخیص داده شد. اشیای اهدایی هیات های باستان شناسی، آثار اهدایی مردم و دیگر آثار در سه غرفه در سال 1338 در سالن ها و کلاس های هنرستان به نمایش درآمدند. 

در این زمان سیدجمال ترابی‌ طباطبایی ریاست موزه را بر عهده داشت و غرفه های موزه آذربایجان به این شرح بودند:

غرفه باستان‌شناسی: آثاری که در این بخش به نمایش درآمده بودند را هیات حفاری تپه حسنلو و مردم مختلف به موزه اهدا کرده بودند. در این بخش سکه‌های ادوار مختلف تاریخ ایران، آثار سفالی و مفرغی مکشوفه از تپه حسنلو، ظروف چینی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و غیر از آن در این قسمت نمایش داده می شدند. 

غرفه مشروطیت: مجسمه نیم‌تنه ستارخان سردار ملی، لوازم‌التحریر مرحوم ثقةالاسلام، اسلحه کمری ستارخان، تابلوهایی از عکس‌های دوران مشروطه و غیر از آن در این غرفه قرار داشت.

غرفه مردم‌شناسی و هنرهای ملی: آثار این غرفه اهدایی اداره موزه‌ها و فرهنگ عامه هنرهای زیبای کشور به موزه آذربایجان بود که شامل پارچه‌های دست‌باف ایرانی (زری و مخملی) لباس‌های محلی و غیر از آن می شد.

احداث ساختمان اصلی چهار سال طول کشید و انتظارها برای افتتاح آن در یازدهم مهر سال 1341 به پایان رسید. این بنای تماشایی با هنر و کار حاجی ابوالقاسم معمار، یکی از معماران شهیر تبریز به سرانجام رسید.

معماری و بخش های مختلف موزه آذربایجان

موزه آذربایجان در بنایی با سه طبقه به مساحت 3000 هزار مترمربع ساخته شد. طراح ساختمان با استفاده از قوس های جناغی، فضای ایوان مانند در نمای جنوبی، جرزهای عمودی و تکرار پنجره هایی با قوس جناغی در بین جرزها، نگرشی سنتی از ساختمان سازی را به تصویر کشیده است. ورودی موزه پلکانی سنگی و دَرِ چوبی و بزرگی دارد و با دو قوچ سنگی به بازدیدکنندگان خوش آمد می گوید. 

ساختمان موزه بخش های مختلفی مانند چهار تالار نمایش اشیای تاریخی، بخشهای اداری و فنی (آزمایشگاه و مخازن) و کتابخانه تخصصی دارد. 

1-طبقه همکف

تالار طبقه همکف، آثاری از دوران پیش از اسلام را به نمایش درآورده است.

2- طبقه اول

طبقه اول موزه خود از سه بخش تشکیل شده است:

تالار دوره اسلامی

بخش سکه و مهر

 کتابخانه موزه

در بخش اسلامی آثاری از قرن های اول تا چهاردهم هجری دیده می شود. 

سکه ها و مهرهای تاریخی و ارزشمند موزه آذربایجان در تالار ضلع شمالی همین طبقه نگهداری می شوند. این مجموعه سکه، کلکسیونی به نسبت کامل از تمام ادوار تاریخی کشورمان ایران را به نمایش می گذارد. سکه هایی که از دوره هخامنشی تا دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفتند. همچنین مهرهایی از هزاره سوم قبل از میلاد تا چند سده اخیر در این بخش وجود دارند. 

کتابخانه تخصصی موزه آذربایجان بخش مهم دیگر این مجموعه است. این کتابخانه با دارا بودن بیش از سه هزار جلد کتاب یکی از مهمترین مراجع و منبع پژوهشگران و علاقه مندان به تاریخ و باستان شناسی به شمار می رود.

3- زیرزمین

در تالار زیرزمین موزه آذربایجان مجموعه ای جذاب و تماشایی از آثار هنری یکی از هنرمندان مجسمه ساز تبریزی به نام احد حسینی به نمایش گذاشته شده است. موضوع و مفهوم این مجسمه های گچی، مضامین اجتماعی در جامعه بشری امروزی است. این مجسمه ها دید عمیق و تاثیرگذاری از سرگذشت و اخلاق انسان در طول قرن ها به ویژه قرن بیستم می دهند.

4- بخش سنگ نگاره ها

جدیدترین بخشی که سال 1386 به موزه آذربایجان اضافه شد، بخش سنگ نگاره های آن است. سنگ مزارهای تاریخی، پیکره های سنگی، پیکره های انسانی، سنگ گورها، و سنگ های کتیبه دار و قوچ های سنگی این بخش به فهم بخشی از تاریخ ایران کمک شایانی می کنند. 

گنجینه هایی که در موزه آذربایجان خواهید دید

در این قسمت به مرورِ آثار و اشیای مهمی که در موزه آذربایجان به نمایش درآمده است می پردازیم.

1- آثار طبقه همکف

در طبقه همکف می توانید آثار تاریخی و هنری که مربوط به سال های قبل از ورود اسلام به ایران و دوران اسلامی هستند را مشاهده کنید.

*از جمله مهمترینِ این آثار می توان به سفال هایی با قدمت هفت هزار سال مربوط به تپه اسماعیل آباد اشاره کرد. این سفال ها تاریخی ترین اشیای موزه هستند؛ سفال هایی خام و نپخته و دست ساز که بدون کمک چرخ سفال گری یا کوره ساخته و در مقابل آفتاب،‌ خشک شده اند. 

*سنگ های معدنی سِرپانتین که در شهر جیرفت یافت شده اند و قدمتی به درازای دوران پیش از تاریخ دارند. این سنگ های معدنی با تصاویری از گیاهان و حیوانات مختلف تزیین شده اند. 

*مجسمه سه هزار ساله الهه زن که در رستم آباد گیلان یافت شده نیز در این طبقه قرار دارد. این مجسمه ارزش زن در دوران ایران باستان را به نمایش می گذارد.

*ریتون های دو تا سه هزار ساله نیز در قفسه های شیشه ای این موزه به چشم می خورند و نشانی از تاریخ کهن و غنی ایران را در خود دارند. ریتون ها ظرف هایی با ترکیبی از نیم تنه یک حیوان و جام شربت خوری هستند که بیشتر در مراسم آیینی مورد استفاده قرار می گرفتند. 

*یکی از معروفترین آثار موزه آذربایجان سنگ بسم الله ساخته دست محمدعلی قوچانی‌ست که در انتهای سالن طبقه همکف قرار گرفته است. چهار قسمت از این سنگ پنج قسمتی، قاب آن را تشکیل می دهند و یک قسمت دیگر آن متن سنگ است. این تابلو در زمان ناصرالدین شاه ساخته شد و هنر دست سازنده خود محمد علی قوچانی معروف به میرزا سنگلاخ را به نمایش می  گذاشت. او که کارش حجاری روی سنگ بود،‌ نیت می کند این سنگ مرمر را که سه تن وزن داشته به شکل امروزی خود در بیاورد تا آن را به مزار پیامبر در مدینه هدیه کند. این سنگ در 8 سال تکمیل و به سه زبان ترکی استانبولی،‌ عربی و فارسی آیات قرآن بر روی آن حجاری شد. 

*از دیگر جذابیت های موزه آذربایجان جسد زن و مردی‌ست که در سال 1378 در جریان حفاری از محوطه مسجد کبود و موزه عصر آهن به دست آمد. در واقع این اسکلت ها در گورستانی قدیمی مدفون شده بودند. 

*در کنار اینها آثاری مانند ظروف سفالی و چشم مصنوعی از شهر سوخته سیستان، آثار سنگی از جیرفت،‌ اشیا مفرغی از شهر خداآفرین،‌ مجسمه هایی از رستم آباد گیلان نیز در این موزه در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته اند. در حیاط موزه نیز آثار و مجسمه‌‏های سنگی نگهداری می‌‏شود. 

2- آثار طبقه اول

قدیمی ترین گنجینه هایی که در طبقه اول موزه آذربایجان به چشم می خورد آثاری از قرن چهارم هجری و شهر تاریخی نیشابور است. از مهمترین ویژگی این آثار می توان به استفاده از خط کوفی،‌ نقش‌های اسلیمی و لعاب سفید اشاره کرد. 

*قفل رمزی سده ششم هجری دیگر شی بسیار مهم و جذاب موزه آذربایجان است. این قفل که از جنس مفرغ ساخته و در بخش آثار اسلامی جای گرفته، از شهر مراغه کشف شده است. قفل رمزی مفرغی 4 سگک بادامی و ریز دارد و رمزهای آن نه بر روی اعداد که بر روی حروف الفبا (ک، د‌،‌ الف، ی) نشسته اند و این موضوع باز کردن آن را بدون دانستن رمز، کاری غیر ممکن می کند. اگر شخصی بخواهد بدون دانستن رمز، این قفل را باز کند باید بیش از پنجاه هزار بار رمز این قفل را جابه‌جا کند. 

*مهرهایی به شکل استمپ و سیلندر که در قبل از اسلام بر روی گِل و بعد از اسلام بر روی کاغذ زده می شدند، از دیگر آثار جالب موزه آذربایجان هستند. از جمله این مهرها می توان به مهرهای استوانه ای یا سیلندری اشاره کرد که مانند دیگر مهرهای قدیمی به وسیله گِل پخته، گچ و مرمر ساخته شده و در شکل های نیمکره، استوانه یا سیلندر مورد استفاده قرار می گرفتند. صاحبان مهرها باید آنها را بر روی قطعات گل مرطوب فشار می دادند یا می غلتاندند تا نقش مهر بر روی آن بیفتد. نقش های ساده یا هندسی، تصاویر حیوانات، موجودات نیمه خدا و انسان نقش های مهرهای تاریخی را تشکیل می دادند. 

*ظروف سفالی دوره ایلخانی اوج به کارگیری ذوق و هنر در ساخت سفال را نشان می دهند. این ظروف سفالی که با رنگ های شفاف و با نقاشی صورتک های انسانی و یا خط و کتابت تزیین شده اند، بخشی دیگر از آثار این مجموعه را تشکیل می دهند. 

3- آثار طبقه زیرزمین

مجسمه هایی که در زیرزمین موزه به نمایش درآمده اند قصد دارند سرگذشت انسان نخستین تا انسان مدرن و آنچه بر وی گذشته را روایت کنند. سازنده این مجسمه ها قصد دارد در آثار خود راهی که انسان از گذشته تا کنون آمده است را نشان دهد و موانع، ناکامی ها و شکست هایی که در این راه داشته است را به نمایش بگذارد. 

جاذبه های نزدیک

اگر دوست داشتید پس از بازدید از موزه آذربایجان از دیدنی های دیگر این شهر نیز دیدن کنید می توانید به سراغ این چند جاذبه نزدیک موزه بروید.

توصیه کارناوال

در بازدید از موزه آذربایجان فراموش نکنید که از فروشگاه خرید هدیه آن حتما بازدید کنید. این فروشگاه علاوه بر هدیه و صنایع دستی های متنوع و زیبا، کتاب های نفیسی نیز به فروش می رساند. 

موزه آذربایجان برای راحتی بازدیدکنندگان خود بوفه ای نیز آماده کرده است که می توانید مواد خوراکی و نوشیدنی مورد نیاز خود را از آنجا تهیه کنید. 

در زمان بازدید از موزه به مقررات آن احترام بگذارید و به توصیه راهنماهای موزه گوش کنید. 

زمانی که از مجموعه سنگی حیاط موزه بازدید می کنید مراقب باشید تا به آثار موجود در حیاط آسیبی نرسانید. 

سخن آخر

 امروز به همراه شما گشتی در موزه آذربایجان زدیم. با تعدادی از آثار تاریخی و هنری این موزه گران قدر کشورمان بیشتر آشنا شدیم و با آنها در تاریخ با شکوه ایران سفر کردیم. 

نظر شما در مورد این موزه و آثار نگهداری شده در آن چیست؟ آیا تا کنون از این موزه بازدید کرده اید؟ در مقایسه با دیگر موزه های ایران، موزه  آذربایجان را چگونه ارزیابی می کنید؟

دیدگاه و تجربه های خود در مورد موزه آذربایجان را با ما و دوستان کارناوالی تان به اشتراک بگذارید. اگر هم تجربه سفر به موزه آذربایجان را دارید می توانید با استفاده از لینک زیر عکس ها و سفرنامه های تان را در کارناوال به ثبت برسانید. 

کــــــــــارناوالی شـــــــــو