عمارت آصف وزیری سنندج | میزبان موزه مردم شناسی قوم کرد

عمارت آصف وزیری یا خانه کرد نام یکی از دیدنی های سنندج است که می خواهیم از آن بازدید کنیم. در سفر امروزمان به شهر قوم سلحشور کُرد، از یک خانه تاریخی زیبا دیدن می کنیم، خواهیم دانست که آدرس خانه کرد سنندج کجاست، همچنین عکس های خانه کرد سنندج را به تماشا می نشینیم و با سفری در تاریخ با تاریخچه این عمارت آشنا می شویم. همسفر کارناوال مهمان این خانه زیبا شوید.

چرا خانه آصف خان وزیری؟

• از قدیمی ترین خانه های شهر سنندج است.
• یکی از زیباترین خانه های ساخته شده با سبک معماری اسلامی در غرب ایران است.
• با بازدید از این خانه می توانید جلوه هایی از 3 دوره مختلف تاریخی را مشاهده کنید؛ چون بخش های مختلف این خانه در 3 دوره تاریخی صفویه، قاجاری و پهلوی ساخته شده است.
• یکی از زیباترین حمام های تاریخی کردستان در همین خانه قرار دارد.
•  موزه مردم شناسی قوم کُرد به عنوان یک گنجینه مهم از فرهنگ مردم کُرد در این خانه قرار دارد که بزرگترین موزه احداث شده برای یک قوم در ایران است.
• این خانه در نزدیکی خانه زیبای دیوان مشیر، بازار سنندج و موزه سنندج (عمارت سالار سعید) قرار دارد و می توانید بعد از بازدید کردن از این خانه، به سراغ این جاذبه ها بروید.

آشنایی با خانه آصف خان وزیری | میزبان موزه قوم کرد

وقتی به شهر سنندج رسیدید، از مسیر بازار قدیمی که گذر کنید به محل قدیمی سرتپوله خواهید رسید و درست اول خیابان امام به خانه زیبایی بر می خورید که با نام عمارت آصف خان وزیری شناخته می شود؛ خانه ای با معماری زیبا و منحصر به فرد که امروز میزبان بزرگ ترین موزه قومی است که ابعاد مختلف زندگی اقوام کُرد را به نمایش می گذارد. 

عمارت آصف خان وزیری که با نام خانه کرد نیز شناخته می شود، حدود 4000 مترمربع وسعت دارد و در گذشته به فردی با نام آصف خان دیوان ملقب به میرزا علی نقی کردستانی یا میرزا علی نقی خان لشکر نویس تعلق داشته است و نامش را هم از نام صاحب خود وام گرفته است.

در مورد معماری این عمارت جالب است بدانید که جلوه هایی از معماری 3 دوره مختلف صفوی، قاجاری و پهلوی را به نمایش می گذارد؛ چرا که بخش های مختلف آن در طول زمان و در دوره های مختلف تکمیل شده اند.

این خانه در سال 1375 با شماره ثبت 1822در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسید.

در ادامه همراه کارناوال باشید تا به درون این عمارت قدم بگذاریم، با تاریخچه و بخش های مختلف آن بیشتر آشنا شویم و از  بزرگ ترین موزه قومی ایران نیز دیدن کنیم.

تاریخچه عمارت آصف وزیری

میرزا علی نقی کردستانی یا همان آصف وزیری، پسر میرزا رضای وزیری کردستانی بود که در دوران قاجار از سیاست گذاران مهم کردستان محسوب می شد. پیشینه وی در اصل به شهر اصفهان بر می گردد؛ اما در حدود سال های 992 هجری شمسی او و خانواده اش به دعوت هلو خان اردلان، حاکم کردستان به شهر سنندج می آیند. در همان دوران یکی از اعضای خانواده آصف وزیری که عبدالله نام داشت به مقام وزارت در کردستان می رسد و از آن به بعد پسوند نام خانوادگی آن ها به وزیری تغییر پیدا می کند. میرزا علی نقی کردستانی قبل از دوران مشروطه به خاطر خدمت در وزارت کشور در دوره والی گری حسنعلی خان گروسی، لقب دیوان آصف می گیرد و در دوره مشروطه لقب آصف اعظم را از آن خود می کند. 

و اما داستان ساخت این عمارت به سال ها پیش از وجود آصف وزیری بر می گردد. شهر سنندج در دوره صفویه تحت مالکیت خاندان اردلان که از حکومت های ملوک الطوایفی غرب ایران محسوب می شد، قرار داشت و همزمان با دوره صفویه بود که پایه های اولیه ساخت این خانه گذاشته شد. مالک اولیه این عمارت را خانواده معتمد هاشمی ها (امجد الاشراف) می دانند که به احتمال زیاد در همان دوره صفویه بخش های شمالی خانه مثل عمارت شاه نشین و بخش هایی مثل تالار تشریفات، اتاق های تو در تو و راهروهای دو طرفین تالار را در خانه ساخته اند. سپس میرزا محمدرضای وزیر، پدر آصف وزیری در اوایل دوره قاجار خانه را به تملک خود درآورده و بعدها بخش هایی مثل ضلع های شرقی و غربی حیاط بیرونی و بخش حمام به خانه اضافه می شود. بعد از پدر، خانه به مالکیت پسر یعنی آصف خان وزیری می رسد و وی با اضافه کردن سردر ورودی و بخش های غربی و شرقی بنا جلوه خاصی به آن می بخشد و از آن پس نام خود را بر این خانه می گذارد.

در مرحله بعد که مربوط به پهلوی اول (بین سال های 1312 تا 1316) می شود، احداث اندرونی، سردر ورودی، نیم هشتی و مرمت بخش غربی تالار تشریفات صورت می گیرد. در آخر ما بین سال های 1382 تا 1387 مرمت های کلی شامل: کلیه قسمت های عمارت، تعویض سنگفرش کف حیاط، ساخت دوباره حیاط مستخدمان انجام می شود و خانه به شکل امروزی که مشاهده می کنیم، تغییر شکل پیدا می کند و در نهایت به موزه ای برای نمایش فرهنگ قوم کرد تبدیل می شود.

معماری عمارت آصف وزیری

وارد عمارت آصف می شویم و پس از گذر از سردر ورودی به دالانی خواهیم رسید که نیم هشتی خانه را از دید خارج کرده است و سپس به حیاط خانه می رسیم. خانه به 4 بخش مختلف از جمله حیاط بیرونی، حیاط اندرونی، حیاط مستخدمین و حیاط مطبخ تقسیم شده است. به حیاط عمارت در اصل اتاق تقسیم آب هم گفته می شود همچنین در مرکز حیاط اصلی و حیات اندرونی دو حوض زیبا به چشم می خورد. علاوه بر این 4 بخش اصلی، دالان، سردر و حمام نیز بخش های دیگر خانه را تشکیل می دهند. تزییناتی از قبیل: پنجره های ارسی، مقرنس کاری، گره چینی و ... نیز به خانه شکوه و زیبایی خاصی بخشیده است.

نکته جالب دیگری هم در مورد معماری این ساختمان وجود دارد و آن جهت ساخت خانه است. خانه آصف به سمت شمال ساخته شده تا بیشترین گرما و نور لازم را جذب کند. تکنیک دیگری که برای حفظ گرما در ساخت این خانه اجرا شده است دوجداره ساختن سقف های عمارت شمالی یا همان شاه نشین است چرا که سنندج، شهری کوهستانی و بسیار سرد است.

بخش های مختلف عمارت آصف وزیری

در این قسمت وارد عمارت زیبای آصف می شویم و نگاهی به بخش های مختلف آن می اندازیم.

1- حیاط اصلی (بیرونی)

حیاط اصلی به شکل مستطیل است و حوضی دایره ای شکل با یک آبنما، رو به روی عمارت ستون دار شاه نشین قرار دارد که قدیمی ترین بخش خانه بوده و در اواخر دوره صفویه ساخته شده است. عمارت شاه نشین دارای یک ایوان دو ستونه با تزیینات مقرنس است و در دو سمت ایوانش سه دری هایی وجود دارد. در این عمارت تندیس های مشاهیر کرد نیز نگهداری می شود.

ضلع غربی

در ضلع غربی حیاط چند اتاق سه دری و چهار دری با پنجره های شیشه رنگی دو اشکوبه (طبقه) ساخته شده است که با سبک معماری خانه های اصفهانی مطابقت دارد. این اتاق ها از طریق راهرو به یک دیگر متصل می شوند و در راستای در ورودی قرار دارند. خوب است بدانید که آصف وزیری از این بخش خانه اش به عنوان دفتر کار و امور اداری استفاده می کرده است.

ضلع شرقی

ضلع شرقی حیاط اصلی هم در واقع حکم مهمانخانه ای را داشته و وقتی مقامات حکومتی از مرکز برای دیدار افراد خانه می رسیدند در آن جا اسکان داده می شدند. در مرکز حیاط دو باغچه هلالی شکل وجود دارد که در وسط آن ها یک درخت سبز نیز دیده می شود. مبنای اصلی طراحی حیاط بر اساس چهار باغ ایرانی است و آب رونده از طریق تنبوشه های سفالی از بخش های مختلف خانه رد می شوند.

2- حیاط اندرونی

حیاط اندرونی در ضلع شمال غربی خانه قرار دارد و دوره ساخت آن به پهلوی اول بر می گردد. این خانه محل استراحت بانوان خانه بود و در اصل حکم همان حرم سرا را داشته است. بنا دو طبقه بوده و با شش ستون چوبی و تزیینات گچ بری مزین شده و حوض لوزی شکل به همراه باغچه هایی در اطراف حال خوشی به این حیاط کوچک داده است. البته طبق گفته های تاریخی زن‌بارگی در این خانواده وجود نداشت و آصف خان وزیری بعد فوت همسر اول ازدواج کرد.

 3- بخش خدمه

در کنار دالان ورودی و ضلع جنوبی حیاط اصلی بنای مستخدمین وجود دارد که فضاهای معماری آن به دلیل رفت و آمدهای زیاد به این بخش به طور کامل تخریب شده است. به احتمال خیلی زیاد این بخش کاربری اصطبل و انبار را نیز داشته است. برای بازسازی این بخش از اصول معماری سنتی شامل: حیاط مرکزی و رواق هایی در اطراف مانند: نگارخانه، سرویس بهداشتی و فضاهای تاسیساتی بهره گرفته شده است. 

 4- حمام

در ضلع غربی بنا حمام بسیار زیبایی وجود دارد که کاملا مطابق با سبک و سیاق حمام های ایرانی ساخته شده است. البته این حمام به طور کامل خصوصی بوده و در اختیار اعضای خانواده قرار داشته بنابراین اندازه آن نسبت به سایر حمام های مشابه کوچک تر است. حمام دارای بخش هایی مثل سردر، راهرو، خزینه، منبع آب اضافی و سرویس بهداشتی و خلوتی (رخت كن)، حمام سرد (سربینه)، حمام گرم و ستون های طناب بندی شده (1) است.

پاورقی

1-  به ستون هایی که در قسمت بدنه آن ها خطوط پیچ دار طراحی شده گفته می شود.

5- سردر

 سردر بنا از جمله بخش هایی است که به دستور خود آصف خان وزیری به خانه اضافه شد. سردر بنا به شکل توزه ای (هلالی) بوده و دالان و نیم هشتی نیز دارد و در گذشته جلوتر بوده اما در سال های 1311 تا 1316 و همراه با طرح خیابان کشی شهر سنندج، سردر خانه دچار عقب نشینی شد. سبک سردر خانه با سبک باروک اروپایی تطابق دارد و به وسیله آجر تراشان و معماران سنندجی به وسیله آجر ساخته شد. درب آهنی بزرگ عمارت نیز با طرح های اسلیمی منقوش شده و برای نصب قسمت های مختلف آن از میخ و پرچ به جای جوش استفاده شده است.

6- حیاط مطبخ

این حیاط نیز در ضلع جنوبی خانه قرار دارد و دارای آب نمایی کوچک است. بخش ورودی به مطبخ فضایی مسقف و طاق دار است. بر اساس نشانه های موجود در ساخت این حیاط، احتمال دارد که ساخت آن به دوره صفویه برگردد.

تزیینات به کار رفته در خانه آصف وزیری

خانه آصف نیز مانند سایر خانه های تاریخی به جا مانده از دوران اسلامی، دارای تزیینات ویژه ای است تا آن را از سایر خانه های موجود در اطراف از نظر شأن و منزلت صاحب خانه متمایز سازد. در این قسمت به بررسی تزیینات به کار رفته در بخش های مختلف این خانه زیبا می پردازیم:

1- اُرسی

در بخش شاه نشین خانه (ایوان ستون دار) و همچنین اتاق های ضلع غربی، دو پنجره با طرح ارسی دیده می شود که در واقع نشان دهنده اهمیت آن بخش از خانه نیز هست. اُرسی ها پنجره هایی هستند که در آن ها چوب کاری به شکل مشبک صورت گرفته است و با شیشه های رنگی تزیین شده اند و از پایین به بالا باز می شوند.

2- گچ بری

در داخل خانه و همچنین در سمت چپ شاه نشین و بر بالای پنجره ها گچ بری های زیبایی با طرح های الهام گرفته از طبیعت و همچنین طرح های اسلیمی دیده می شود. 

3- مقرنس

بارزترین مقرنس کاری موجود در خانه سرستون های ایوان خانه اصلی است. این ایوان تنها دو ستون سفید رنگ دارد که در سرستون های آن ها مقرنس کاری های زیبایی وجود دارد. همچنین سرستون های بخش حمام نیز دارای مقرنس کاری های زیبا در بخش فوقانی هستند. مقرنس در اصل نوعی طاقچه بندی است که در کنار دیوارها، بخش زیرین گنبدها و سر ستون ها استفاده می شود.

4- گره چینی

در پنجره های ارسی ایوان اصلی و بخش غربی بنا از هنر گره چینی در شبکه بندی چوب های پنجره ها بهره گرفته شده است. گره چینی در واقع اشکال هندسی  منظمی هستند که با برشی هنرمندانه و بدون وجود هیچ گونه چسب یا میخ در هم گره می خورند.

5- آهک بری (ساروج بری)

این سبک از تزیینات بیشتر در بخش حمام های خانه های قدیمی به کار می رود چون ساروج ترکیبی است که کاملا در برابر آب و رطوبت مقاومت می کند. در بخش حمام این خانه تزیینات آهک بری بسیار زیبایی به ویژه در سقف حمام وجود دارد. آهک بری به تراشکاری بر روی سطوح آهکی گفته می شود.

موزه مردم شناسی خانه آصف وزیری | بزرگترین موزه یک قوم در ایران

عمارت آصف وزیری در سال 1376 از مالکان اصلی خود خریداری شد و به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمد. بعد از این اتفاق فاز اول طرح مرمت و احیای آن بعد از حدود 4 سال به پایان رسید و سرانجام در روز 28 اردیبهشت سال1382 مورد بهره برداری قرار گرفت.

طبق این طرح این عمارت تغییر کاربری داد و به موزه مردم شناسی تبدیل شد که به آن خانه کرد نیز گفته می شود و در آن تعلقات فرهنگی قوم کرد بدون وابستگی به جغرافیای سیاسی و با تاکید بر جغرافیای فرهنگی نگهداری می شود که شامل آذربایجان غربی، سلیمانیه عراق، کردستان و کرمانشاه است.

در بخش ساختمان شمالی تندیس مشاهیر کرد نگهداری می شود. غرفه‌ های موزه شامل زندگی شهری، مکتب خانه، قلاب بافی، زیورآلات، بخش کشاورزی، مشاغل و فنون، بخش اسناد و عکس‌ های تاریخی، اتاق خان، بخش پوشاک، غرفه شکار، غرفه صنایع دستی، غرفه بخش مطبخ، زندگی روستایی، کتابخانه، آثار چوبی استاد بهزادیان و مرکز اسناد می شود.

دیدنی های اطراف

بومی سازی خانه کرد

شهر سنندج در بخش کوهستانی و سردسیری کشور قرار دارد و از این جهت این خانه نیز مطابق با اقلیم کوهستانی ساخته شده است؛ که در این صورت برای خانه هایی که در مناطق سردسیری قرار دارند دیوارها و بخش های شمال و جنوبی بلندتر از بخش های شرقی و غربی ساخته می شود و پلان ساختمان ها بیشتر مربع شکل و فشرده است. بخش اصلی خانه برای استفاده بیشتر از تابش خورشید در شمال حیاط و رو به قبله ساخته شده است.

سیستم آب رسانی خانه

منبع تامین آب خانه از کوه آبیدر که مشرف به شهر سنندج است سرچشمه می گیرد و تقریبا 5 کیلومتر مسیری را که شیب بندی شده طی می کند تا به خانه برسد. همچنین اتصال مجاری آب از طریق لوله های سفالی تنبوشه ای صورت گرفته است که به چهار آب نمای اصلی که شامل حوض های موجود در خانه بوده می رسد. 

توصیه های کارناوالی

ایران سرزمین تنوع قومی و نژادی است. به هر گوشه ای از این خاک مقدس که سفر کنید تنوع فرهنگ، زبان، پوشش و غذا شما را مجذوب خواهد کرد. این تنوع محدودیت هایی را برای ما به عنوان یک مسافر ایجاد خواهد کرد. مواردی مثل احترام گذاشتن به فرهنگ مردم بومی در سفرهای مسئولانه از همین بسیار بالایی برخوردار است. مردم کرد نیز از این قاعده مستثنی نیستند. پس اگر به این استان زیبا سفر کردید حتما محدودیت های رفتاری، پوششی و فرهنگی را در نظر بگیرید و به مردم محلی احترام بگذارید. هرچند که در مهمان نوازی و خون گرمی این قوم سلحشور ذره ای تردید نیست؛ اما روند افزایش سفر به این استان می تواند به مرور مردم محلی را از پذیرش مسافران و رفتار مناسب با آن ها منصرف کند. پس بیایید این فرهنگ سازی را از خودمان شروع کنیم. 

در سفر به سنندج خرید سوغاتی های نظیر سقز، پارچه های نفیس، طلا و میوه های تازه فراموشتان نشود.

سخن آخر

با کارناوال به دنیای زیبای عمارت آصف خان وزیری سفر کردیم و دریافتیم که چگونه معماری اصفهانی در خارج از اقلیم خود سازگار می شود و چنین خانه ای را پدید می آورد.

در این خانه موزه مردم شناسی قوم کرد که بزرگترین موزه مردم شناسی متعلق به یک قوم خاص در کشور است قرار دارد و شما در عین حال که از معماری زیبای خانه لذت می برید با ویژگی های مردم شناختی اعم از لباس، شیوه کشاورزی و مشاهیر این دیار آشنا می شوید در اصل وقتی از این خانه خارج می شوید به یک دید کلی از قوم کرد دست پیدا می کنید.

کــــــــارناوالی شــــــــو