ارگ کریم خان شیراز | میراث ماندگار دوره زندیه

ارگ کریمخان شیراز یکی از جاذبه‌هایی است که در شهر بهارنارنج‌ها انتظارتان را می‌کشد. همین که به نزدیکی این بنا می‌رسید، توجه‌تان به دیوار و برج‌های ارگ کریمخانی جلب می‌شود و با قدم گذاشتن به داخل ارگ کریمخان، فضایی متفاوت از دیگر ارگ‌ها پیش‌روی‌تان قرار می‌گیرد. کارناوال می‌خواهد به بررسی قدمت ارگ کریم خان بپردازد و از معماری ارگ کریم خان نیز برای‌تان بگوید. با ما همراه باشید تا یکی دیگر از آثار تاریخی ایران را بشناسید.

چرا ارگ کریم خان؟

• یادگاری ارزشمند از دوران زندیه محسوب می‌شود.
• یکی از آثار تاریخی مهم شیراز است.
• شب‌های دل‌پذیری را می‌توانید در کنار این ارگ سپری کنید و از دیدن شکوه آن لذت ببرید.
• جاذبه‌های تاریخی دیگری در اطراف این مجموعه قرار دارد.

آشنایی با ارگ کریم خان | یادگار دوران زند

در مرکز شهر شیراز و شمال‌شرق میدان شهدا، بنایی عظیم توجه را به خود جلب می‌کند که یادگاری ارزشمند از دوران زندیه به شمار می‌رود. نامش ارگ کریم خان است و با دیوار و برج و بارو از دیگر قسمت‌های شهر متمایز می‌شود. ارگ گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور است که نمونه‌های متنوعی از آن در معماری قدیم به چشم می‌خورد. این واژه در لغت‌نامه دهخدا به قلعه کوچکی گفته می‌شود که در میان قلعه‌ای بزرگ ساخته شده باشد. بسیاری بر این عقیده‌اند که ارگ کریم خان نشانه‌ای از ارگ‌های دیگر همچون بم ندارد. گفته می‌شود کریم خان زند تحت‌تاثیر معماری صفویه میدان بزرگی را در شهر شیراز ساخت و ضلع غربی این میدان را به کاخ اندرونی خود و جایی برای اسکان خانواده سلطنتی اختصاص داد که به اشتباه آن را ارگ نامیدند.

این ارگ زمانی محل زندگی کریم خان زند بود و به همین سبب با نام کریم خانی مشهور شد. ارگ کریم خان سرد و گرم روزگار را چشید و پابرجا ایستاد تا امروز به یکی از مهم‌ترین دیدنی‌های شیراز و برجسته‌ترین یادگاری سلسله زندیه بدل شود و گردشگران را به سوی خود بکشاند.

ثبت ملی: این بنا در ۱۴ خرداد ۱۳۵۱ با شماره ۹۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معماری ارگ کریم خان

مساحت ارگ برابر 4000 متر مربع است و در مرکز محوطه‌ای به مساحت 12800 متر مربع قرار دارد. در ساخت مجموعه ارگ کریم خان از دو معماری مسکونی و نظامی استفاده شده است. در بیرون بنا این معماری نظامی است که جلوه‌گری می‌کند. 4 برج با ارتفاع 14 متر و دیوارهای مرتفع 12 متری که ضخامت‌شان در پایه ۳ متر و در بالا 2.8 متر است، حکایت از کاربری دفاعی بنا دارند. خندقی که در آن زمان دورتادور بنا وجود داشته نیز نشان‌دهنده امنیت بالا و اهمیت ویژگی دفاعی بنا است. نکته جالبی که در مورد برج‌ها وجود دارد این است که یکی از آن‌ها مانند برج پیزا کج شده بود. این مساله در آن زمان به جاذبه‌ای برای این سازه تبدیل شد اما روند توقف کج‌شدگی این برج باید به لحاظ فنی و مهندسی مورد بررسی بیشتری قرار گیرد.

در بخش درونی ارگ اما با فضای متفاوتی مواجه می شویم؛ فضایی با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی شده، آب‌نماها و باغچه‌ها که همگی از ظرافت خاصی برخوردارند. در هر یک از اضلاع شمال، جنوب و غرب بنا یک ایوان دیده می‌شود که شش اتاق مسکونی در دو طرف آن قرار دارد. ضلع شرقی سازه نیز به حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی اختصاص یافته است. همگی اینها ویژگی مسکونی ارگ را نشان می‌دهند. 

بیشترین مصالح به‌کاررفته در بنا آجر و سنگ است. سنگ مرمرهای بنا را از تبریز به اینجا آورده‌اند و سنگ آهک‌هایی نیز در ساختار بنا دیده می‌شود که معروف به گندمک‌اند. بر روی سنگ‌ها علامت‌هایی به چشم می‌خورد که منحصر به سنگ‌تراشِ سازنده آن قطعه بوده و به منزله مهر سنگ‌تراش هستند. 

بخش های مختلف

در ادامه با نگاهی ریزبینانه‌تر با بخش‌های مختلف این اثر آشنا می‌شویم.

محوطه و نمای بیرونی

دیوار‌های آجری کنگره‌دار با ارتفاع 12 متر قسمت بیرونی ارگ را تشکیل می‌دهند که بسیار ضخیم و نفوذناپذیرند و بیشترین ضخامت دیوارها در این بنا متعلق به دیوارهای بیرونی ارگ است. در لبه‌های دیوار جان پناه‌های متعددی به چشم می‌خورند که فضای بسیار مناسبی جهت دیده‌بانی و تیراندازی به هنگام جنگ بوده‌اند. در این دیوارها در قسمت بالا ناودان‌هایی سنگی جهت باران تعبیه شده است و نیز مزغله‌هایی (شکاف) جهت تیراندازی دیده می‌شود.

در هر گوشه از این دیوارها یک برج 14 متری از لاشه سنگ و شفته آهک ساخته شده است که عمق پی هر یک از آن‌ها به 6 متر می‌رسد. این برج‌ها سه طبقه مجزا دارند و راه پله‌هایی به صورت دَوَرانی دسترسی به طبقات مختلف آن‌ها را ممکن می‌کنند. در طبقات این برج‌ها دو اتاق وجود دارد؛ یکی جهت استراحت نگهبانان و دیگری برای نگهداری اسلحه. این برج‌ها دری به پشت دیوارها دارند و دسترسی به آن‌ها از درون ارگ ممکن است.

طرح این برج‌های دایره‌ای شکل در چهارگوشه بنا، به وفور در پلان کاروانسراهای دوره صفوی به چشم می‌خورد. در هنگام ساخت برج شمال‌غربی معماران به این نتیجه رسیدند که خاک این قسمت برای ایجاد برج بزرگ ارگ مناسب نیست و ممکن است در آینده سازه نشست کند. به همین علت محل ساخت بنا را چند متر به سمت غرب کشیدند و شکل کلی این بنا به‌صورت یک ذوزنقه‌ ناقص درآمد. 

در نمای بیرونی ورودی ارگ یک تابلوی کاشیکاری متعلق به دوره قاجار دیده می‌شود که صحنه نبرد رستم با دیو سفید را به تصویر کشیده است. در ضلع شرقی بالای در ورودی در قسمت داخلی بنا نیز کاشی‌کاری‌هایی وجود داشته که امروزه کاملا از بین رفته است. 

به‌طور کلی در ظاهر بنا و حتی در محوطه داخلی تزیین زیادی دیده نمی‌شود و تنها تزیینات موجود، در نمای داخلی اتاق‌ها هستند. تنها تزیینات بیرونی، نقوشی در طرح‌های نیمه خوشه انگوری و رفت‌وبرگشت مثلث، لوزی، زیگزاگ و ترنج‌اند که با آجر ایجاد شده‌اند.

در دورتادور لبه بام، چندین شیرسر دیده می‌شود. شیرسر نوعی سایبان از جنس چوب است که تزیینات ظریف و زیبایی دارد و علاوه بر دادن جلوه متفاوت به ساختمان کاربردهایی همچون جلوگیری از تابش نور آزار دهنده آفتاب و ایجاد سایه نیز داشته است. این عنصر سر پناهی برای مواقع بارش باران و برف نیز بوده و از نمای ساختمان در برابر نزولات آسمانی نیز محافظت می‌کرده است. 

شیرسرها در ارگ کریم خان از تابش مستقیم خورشید در ظهر تابستان به داخل اتاق‌ها جلوگیری می‌کردند و در هنگام بارندگی محافظ خوبی برای پنجره‌های بزرگ گره چینی بودند.

اتاق ها

قسمت‌های مسکونی ارگ در ضلع‌های شمالی، غربی و جنوبی آن قرار دارند. در هر کدام از این بخش‌ها ایوانی با دو ستون سنگی دیده می‌شود که شش اتاق در دو طرف خود دارند. جالب است بدانید در زمان قاجار ستون‌های سنگی ایوان‌ها را با یکدیگر جابه‌جا کردند.

در داخل اتاق‌ها این عناصر معماری دیده می‌شوند: 

دوال و تاقچه پایین و بالای آن: دوال عنصری است که بعد از کلاف‌بندیِ پای طاق‌ها و بر روی پنجره‌ها، جرزها و بالای تاقچه‌ها می‌سازند. این عنصر با گچ و به‌شکلی ساده که برجسته‌تر از دیوار است ساخته می‌شود. داخل طاقچه‌های بالای دوال مزین به نقوش تذهیبی و از سه بخش تشکیل شده است: یک نقش بزرگ‌تر در وسط و نقش شاپرک در بالا و پایین آن. بالای تاقچه‌های پایین نیز کتیبه‌هایی دیده می‌شوند که چهره خاصی به بنا بخشیده‌اند.

سردر: به مدخل اصلی ورودی اطلاق می‌شود.

ازاره‌ها: قسمتی از پایین دیوار که آن را با سنگ و کاشی می‌پوشانند.

ارسی: پنجره مشبکی که به‌صورت بالارو باز می‌شود و تزیینات شیشه رنگی نیز در آن استفاده می‌کنند.

پستو: اتاق کوچکی که در پشت اتاق دیگری می‌سازند تا اشیا و لوازم خانه را در آن نگهداری کنند. 

مقرنس: یکی از عناصر تزیینی معماری و پرکاربرد در زیباسازی بناهای ایرانی همچون مساجد و آرامگاه‌هاست. مقرنس‌ها طبقاتی روی هم ساخته شده‌اند که برای آرایش بناها یا برای تبدیل از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگر به کار می‌روند. نقوش مقرنس سقف‌ها در هر یک از اتاق‌های ارگ کریم خان کاملا منحصربه‌فرد است. تنها در دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی سقف‌ها مقرنس کامل دارند و دو برابر طاق‌های معمول در ارگ بر روی آن‌ها کار شده است.

قطاربندی: مقرنسی است كه در یک خط مستقیم كار شده باشد مانند مقرنس بین طاق و ديوار‌های یک اتاق.

اتاق‌های ارگ کریم خان از داخل به هم مرتبط‌اند و بدون بیرون آمدن از فضای داخلی می‌توان در آن‌ها رفت‌وآمد داشت. ورودی اتاق‌ها دقیقا روبروی هم قرار دارند و تنها یک فضای راهرو مانند بین دو اتاق دیده می‌شود. اتاق‌های کوچک، بالای راهروها قرار گرفته‌اند. چهار اتاق در هر ضلع مزین به مقرنس و تزییناتی مشابه‌اند؛ اما در نقاشی آن‌ها از مواد و مصالح با کیفیت پایین استفاده شده است.

در قسمت پشتی اتاق‌های کوچک، پستویی وجود دارد. در هر ضلع در دو طرف شاه‌نشین راهروهای کوچکی نیز تعبیه شده است که راه ارتباطی با محوطه محسوب می‌شوند و هیچ ارتباطی با اتاق‌های اصلی ندارند. در راهروها اتاق‌های کوچکی نیز ساخته‌اند که توسط پلکانی به راهروی پایین متصل می‌شوند و بیشتر جهت استراحت غلامان مورد استفاده قرار می‌گرفتند. 

شاه نشین

شاه‌نشین قسمتی آفتاب‌گیر از خانه است که بزرگ‌تر و دارای سقفی مرتفع‌تر از سایر اتاق‌ها بوده و به آن سه دری یا پنج دری نیز می‌گویند. در اضلاع شمالی، غربی و جنوبی ارگ کریم خان شاه‌نشین‌هایی وجود دارد که با عنوان تالار بلندپایه یا بهشت پیرایه نیز خوانده می‌شود. 

شاه‌نشین شمالی مناسب زمستان است و به‌هنگام برودت هوا مورد استفاده قرار می‌گرفته است. دو ستون جلوی این شاه‌نشین از سنگ یکپارچه معروف به گندمک ساخته شده‌اند و بر روی آن‌ها تزیینات گل شاه عباسی دیده می‌شود. در این شاه‌نشین یک نیم‌کاسه مقرنس وجود دارد که رو به حیاط است و زیر آن بخاری قرار دارد. قسمت دوال زیر سقف نیز با مقرنس تزیین شده و سقف کاذب چوبی داشته است. اتاق‌های شمالی کاملا قرینه قسمت جنوبی‌اند.

شاه‌نشین اصلی، شاه‌نشین ضلع غربی است که که کاربردی تابستانه دارد و روبروی حوض بزرگ واقع شده است. این شاه‌نشین ستون‌های چوبی با تزیینات مارپیچ دارد. چوب این ستون‌ها یک تکه و از درخت سرو است و در قسمت بالای آن تزیینات مقرنس خودنمایی می‌کند.

شاه‌نشین جنوبی در تمام ایام سال مورد استفاده قرار می‌گرفته و فضایی چهارفصل بوده است.

حوض های آب و سیستم آبرسانی

آب ارگ کریم خان از آب قنات رکن آباد معروف به رکنی تامین می‌شده است؛ این آب بهترین آب شیراز از لحاظ املاح معدنی بوده و امروزه با خراب شدن این قنات سیستم آب‌رسانی ارگ نیز از میان رفته است.

در جلوی هر ایوان، حوض چهارگوشی وجود دارد. حوض‌های مجموعه ارگ کریم خان از سنگ‌های یکپارچه‌اند و فواره‌هایی در آن‌ها دیده می‌شود. جنس سنگ این حوض‌ها از نوع آهکی است که به اتابک شهرت دارد. این نوع حوض‌ها در برابر آب و فرسایش آن مقاومت بسیار خوبی از خود نشان می‌دهند.

آبراهه‌ای در امتداد حوض‌های شمالی و جنوبی مجموعه وجود دارد که در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی می‌رسد. 

حمام ارگ

حمام ارگ را می‌توان جزو اولین حمام‌های اختصاصی با این سبک در ایران به شمار آورد. این حمام دست‌نخورده‌ترین بخش ارگ بوده و برای استحمام خانواه سلطنتی کاربرد داشته است. این حمام مانند بسیاری از حمام‌های قدیمی سربینه (رختکن) دارد که در آن چهار سکو جهت نشستن و تعویض لباس دیده می‌شود. در زیر سکوهای سربینه می‌توان محل گذاشتن کفش و بسته لباس را نیز مشاهده کرد.

در وسط سربینه حوض هشت‌گوشی خودنمایی می‌کند و در گوشه‌ای از این قسمت محلی برای گرم کردن فضا توسط آتش و درست کردن چای و قلیان تعبیه شده است.

سربینه تنها محل تعویض لباس نبوده و کارهای دیگری نیز در آن صورت می‌گرفته است که برخی از آن‌ها عبارت‌آند از: حجامت، خالکوبی، مشت‌ومال، صحبت کردن، صرف چای و قلیان کشیدن و غیره.

یک راهرو سربینه را به گرم‌خانه متصل می‌کند که شامل 3 قسمت است: فضای گرم‌خانه، خزینه و نورخانه

خزینه نیز دارای چند قسمت است که عبارت‌آند از: دیگ مسی نصب شده در وسط که در زیر آن آتش روشن می‌کرده‌اند و دو حوض طرفین با آب ولرم.

کانال‌هایی جهت جریان هوای گرم در گرم‌خانه وجود دارد که به زیر دیگ خزانه متصل‌اند.

تاریخچه ارگ کریم خان زند

کریم خان پس از تکیه زدن بر تخت سلطنت، شیراز را به‌عنوان پایتخت پادشاهی‌اش برگزید و به مرور زمان سازه‌های متعددی را در آن بنا نهاد. وی طرح جالبی از ساخت‌وساز را در سر داشت؛ این طرح آمیزه‌ای از معماری خاص صفوی و یادمان‌های به‌جای‌مانده از تخت جمشید بود که چهره شیراز را دگرگون می‌کرد.

ارگ کریم خان یکی از همین بناها بود که بین سال‌های 1145 تا 1146 خورشیدی ساخته شد تا محل استقرار حکومت باشد. کریم خان بهترین معماران آن دوران را به کار گماشت تا شاهکاری را برای او خلق کنند. مصالح این بنا از بهترین نوع و از داخل و خارج کشور تهیه شدند و ساخت بنا در کمترین زمان ممکن به پایان رسید. 

با از هم پاشیدن سلسله زندیه و روی کار آمدن قاجارها، این بنا به محل زندگی فرمانروایان محلی تبدیل شد. عبدالحسین میرزا فرمانفرما، شاهزاده قاجاری، در دوره حکمرانی‌اش بر فارس دستور داد تا مینیاتورهای نقاشی شده در این بنا را مرمت کنند و چهره این ارگ را سروسامان دهند. 

هر کدام از فرمانروایان، با اعمال سلیقه شخصی خود، دخل‌وتصرف‌هایی در بنا ایجاد کردند که از جمله آن‌ها ایجاد عمارت‌هایی در حیاط بود که چهره نامناسبی به ارگ داد. آن‌ها نقاشی‌های دوران زندیه را نیز پوشاندند و تزیینات دیگری را ایجاد کردند. برای انجام این‌کار سطح دیوار را با تیشه تراشیدند چرا که گچ به‌راحتی روی لایه‌های قبلی گچ قرار نمی‌گرفت.

در زمان سلطنت سلسله پهلوی و در سال ۱۳۱۰ به دنبال ساخت مرکز شهربانی، ارگ به‌عنوان زندان مورد استفاده قرار گرفت و متحمل آسیب‌هایی جدی شد. در سال ۱۳۵۰ مسئولیت این ارگ را برعهده اداره فرهنگ و هنر وقت گذاشتند و ارگ کریم خان تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد. امروزه نیز این بنای عظیم زیر نظر سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اداره می‌شود. 

هوشنگ اسفندیاری، سرپرست کارگاه مرمت ارگ کریم خان، پژوهشی را در رابطه با بنای ارگ کریم خان زند انجام داده و به نکاتی درباره معماری و توصیف محوطه و نقوش و تزیینات این بنا دست یافته است. امروزه قسمت‌هایی از این بنای ارزشمند توسط گروه‌های کارشناس مرمت احیا شده‌‌اند اما هنوز هم جای قسمت‌هایی از طرح‌ها و نقاشی‌ها و مقرنس‌های سقف‌ها در این اثر خالی است و روزبه‌روز بر شدت آسیب افزوده می‌شود.

نظرات خارجی ها

شیراز از آن دسته شهرهایی است که گردشگران خارجی حتما در سفرشان به ایران سری به آن می‌زنند و از بناهای آن دیدن می‌کنند. در ادامه نظرات همین گردشگران را در مورد ارگ کریم خان می‌خوانیم که در وب‌سایت تریپ ادوایزر منتشر شده‌اند:

گردشگر هلندی | تاریخ بازدید فروردین 98

بیرون مجموعه بهتر از داخل آن است.

فضای اطراف ارگ زیباست و نیمکت‌های دوست‌داشتنی برای نشستن و تماشای مردم در آنجا وجود دارد. در داخل یک زندان قدیمی بود. تنها 2 ستون اصلی در اینجا وجود دارد و بقیه به تهران منتقل شده‌اند. حمام قدیمی خوب است اما چیز خاصی ندارد. به‌طور کلی داخل مجموعه برای عکاسی خوب نیست اما خارج ساختمان با حضور مردم بسیار جذاب است. اگر تنها باشید افراد زیادی به سراغ‌تان می‌آیند تا هم صحبت داشته باشید.

گردشگر دانمارکی | تاریخ بازدید بهمن 97

چیز زیادی برای بازدید ندارد.

این جاذبه از بیرون زیباتر است و درون آن چیز خاصی وجود ندارد. تنها 15 دقیقه زمان می‌برد تا داخل را بازدید کنید و چند عکس بگیرید.

گردشگر برزیلی | تاریخ بازدید آبان 97

ارگی قابل توجه در شیراز

وقتی از شیراز بازدید می‌کنید، قطعا برای یک بار هم که شده از کنار دیوارهای مرتفع 14 متری عبور می‌کنید. دیوارهایی که به ارگ کریم خان تعلق دارند؛ بنایی که بین سال‌های 1766 و 1767 تحت‌نظر کریم خان، بنیان‌گذار سلسله زند و حاکم ایران از  1751 تا 1779،ساخته شده است. اینجا شبیه یک دژ قرون وسطایی به نظر می‌رسد که کاربری نظامی و مسکونی داشته است. ارگ کریم خان بیشتر برای زندگی خاندان سلطنتی مورد استفاده قرار می‌گرفت و پس از سلسله زند، محل زندگی فرمانداران بود. نورپردازی‌های زیبایی به این مجموعه افزوده‌اند که آن را زیباتر می‌کند. از این بازدید لذت بردم.

گردشگر عراقی | تاریخ بازدید آبان 97

تاریخ را بو بکشید.

بازدید از این ارگ لذت‌بخش است و یکی از جاهایی است که نباید دیدنش را در شیراز از دست بدهید. در اینجا می‌توانید قدرت معماری گذشته را ببینید.

گردشگری از کانادا | تاریخ بازدید مهر 97

ارگ

محل زندگی کریم خان زند که در زمانی یک زندان بود. همچنین می‌توانید یک حمام قدیمی را در مجموعه ببینید که به خانواده سلطنتی تعلق داشته است.

دغدغه های کارناوالی

ارگ کریم خان با وجود مرمت‌های انجام شده باز هم مشکلاتی دارد که لازم است هر چه سریع‌تر به آن‌ها رسیدگی شود تا بیش از این شاهد تخریب بخش‌های مختلف آن نباشیم.

متاسفانه ناآگاهی مردم از ارزش و اهمیت بناهای تاریخی در اینجا هم کار دست میراث کشور داده و یادگاری نویسی‌های انجام شده چهره بنا را مخدوش کرده است. باید تلاش کنیم تا با فرهنگ‌سازی جلوی این‌کار مخرب را بگیریم.

توصیه های کارناوالی

• در سفر به شیراز چشیدن طعم غذاهای سنتی و خوراکی‌های خوشمزه این دیار را فراموش نکنید و طعم تازه‌ای به سفرتان بدهید.
• در مدت حضورتان در این شهر سری هم به بازار وکیل بزنید و برای عزیزان‌تان سوغاتی‌های خوشمزه و صنایع‌دستی رنگارنگ تهیه کنید.
• در ایام نوروز و ایام پیک سفر به شیراز کالسکه‌ها و اسب‌هایی را در حوالی ارگ کریم خان خواهید دید که می‌توانید با پرداخت هزینه تجربه‌ای متفاوت را برای خود رقم بزنید.

سخن آخر

یادگاری‌های شاهان گذشته ایران زمین هر یک دنیایی تازه را پیش روی ما قرار می‌دهند. ارگ کریم خان هم جریان زندگی شاه زند و فرمانروایان قاجار را روایت می‌کند کافی است دل به نقش دیوارها بسپاریم یا برای دقایقی خیال‌مان را به کار گیریم تا آن روزگاران را تصور کنیم. اگر راهی شیراز شدید و از این جاذبه دیدن کردید دیگر دوستان کارناوالی را هم در این تجربه شریک کنید.

دیدگاه‌ها و تجربه‌های خود را با ما به اشتراک بگذارید.