بازار تاریخی اراک

بازارها یکی از مکان‌های مهم دادو‌ستد و به نوعی قلب تپنده اقتصاد و تجارت یک شهر از گذشته تا به امروز بوده‌اند. بازار تاریخی اراک یکی از نخستین بناهای ساخته شده در این شهر است که معماری بی‌نظیری دارد و به دلیل تقارن و نظم هندسی آن را متمایز از سایر بازارهای سنتی ایران می‌دانند. قدمت بازار اراک به دوران قاجار باز می‌گردد؛ این مجموعه دارای سراها و تیمچه‌های متنوعی است که از میان آن‌ها می‌توان به سرای نوذری بازار اراک و سرای کاشانی بازار اراک اشاره داشت.

چرا بازار تاریخی اراک؟

• یکی از بازارهای تاریخی ایران است که قدمت آن به دوران قاجار باز می‌گردد.
• این بازار یکی از زیباترین معماری‌ها را در میان بازارهای سنتی ایران دارد؛ تقارن به‌کاررفته در آن جلوه زیبایی به مجموعه داده است.
• یکی از نخستین بناهای ساخته شده در اراک است که در آن اصناف مختلف مشغول به کار هستند.
• به دلیل شکل هندسی و منظمی که دارد یکی از متفاوت‌ترین بازارهای سنتی ایران محسوب می‌شود.
• بازار اراک در گذشته در موقعیتی استراتژیک قرار داشته و ورود به آن از تمامی دروازه‌های شهر امکان‌پذیر بوده است.
• این مجموعه‌ تاریخی‌ با گذشت بیش از دو قرن، همچنان قلب اقتصادی شهر اراک محسوب می‌شود.

بازار تاریخی اراک | مجموعه‌ای متقارن و هندسی

در روزگار حکومت فتحعلی‌شاه قاجار و هم‌زمان با شکل‌گیری سلطان‌آباد (اراک امروزی) شخصی به نام یوسف خان گرجی بازار تاریخی اراک را ساخت. این مجموعه ارزشمند با مساحتی 14 هکتاری به عنوان نگین معماری و شهرسازی اسلامی دارای حمام، مسجد، مدرسه، آب‌انبارها، گذرها و کاراوانسراهایی بوده است و به دلیل موقعیتی که داشت استراتژیک‌ترین نقطه شهر به شمار می‌رفت. 

بازارها همیشه نقشی مهم در دادوستدهای اقتصادی و البته تصمیم‌گیری‌های سیاسی داشتند. این بازار علاوه بر کارکرد اقتصادی که جذب فروشندگان، تولیدکنندگان و صادرات را شامل می‌شود، کارکرد اجتماعی از نظر ارتباط افرادی از طبقات مختلف جامعه با یکدیگر، نیز دارد. همچنین از کارکرد سیاسی این بازار چه در گذشته و چه در شرایط کنونی نباید غافل شد. بازار اراک حدود 20 سرا و تیمچه را در خود جای داده است که سرای نوذری، سرای کتاب‌فروش‌ها و سرای کاشانی از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌روند. اگر بازار تاریخی اراک را همانند انگشتری برای این شهر بدانیم سرای کاشانی همچون نگینی برای این انگشتر است.

در این مجموعه کالاهای متنوع با قیمت‌های مناسب وجود دارد و صادرات کالاهایی مانند میوه‌خشک، صنایع‌دستی و فرش دست‌بافت نیز در این بازار انجام می‌شود. مسجد و مدرسه‌ سپهدار یکی از دیدنی‌های اطراف این بازار است که بازدید از آن را نباید از دست داد. ذکر این نکته ضروری است که تولید و فروش فرش از مهم‌ترین علت‌های رونق این بازار بوده و خواهد بود. بازار تاریخی اراک مجموعه ارزشمندی با قدمت ۲۰۰ سال است که پتانسیل بالایی برای رونق اقتصادی و گردشگری دارد. 

ثبت ملی: این مجموعه در تاریخ ۱۰ آبان ۱355 با شماره ۱۲۸۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

تاریخچه بازار اراک

هم‌زمانی ساخت شهر سلطان‌آباد و بازار از مهمترین نکات در تاریخچه بازار اراک است. بر اساس تحقیقات کارشناسان و اسناد و مدارک موجود ساخت شهر اراک حدود بیست سال زمان برده و قسمت‌های مثل راسته‌ها، سراها و دالان‌ها در طی همین سال‌ها ساخته شده‌اند. بنای ابتدایی بازار را فردی به نام سپهدار اعظم (حاکم وقت شهر) در اوایل قرن سیزده بنا نهاده است که امروزه مسجد و مدرسه‌ای به نام وی در بازار وجود دارد. اقتصاد قوی در اطراف شهر سلطان‌آباد و نیاز به محلی برای ارائه محصولات مرغوب کشاورزی منطقه و معرفی و فروش فرش معروف ساروق (1) انگیزه اصلی ایجاد شهر و بازار آن از لحاظ اقتصادی بوده است. این مجموعه در گذشته چهار حمام به نام‌های حمام چهارسوق، حمام نو، حمام شیخ الاسلام و حمام فیروزه داشته که با گذشت زمان برخی از آن‌ها تغییر کاربری دادند.

پاورقی

1. فرش ساروق گونه‌ای قالی ایرانی دست‌بافت و از صنایع دستی ساروق منطقه‌ای در اراک است که سابقه‌ای طولانی در تولید فرش دست‌بافت و شهرت جهانی دارد.

معماری بازار اراک

معماری منحصربه‌فرد این بازار برگرفته از سبک معماری دوره قاجار با طاق‌های گنبدی شکل آجرنماست که به صورت ضربدری ساخته شده‌اند.

بازار اراک مسیرهای منظم و هندسی دارد و بر خلاف بازارهای دیگر آزاد و منحنی نیست؛ دو مسیر عمود بر هم بازار شامل مسیر شرقی‌-غربی با طول ۲۰۰ متر و مسیر شمالی-جنوبی با طول ۷۲۰ متر است که این دو محور در محلی به نام چهارسوق یکدیگر را قطع می‌کنند؛ در این محل یک حوض سنگی قدیمی‌ (یادگاری از شهر سلطان‌آباد) و بزرگ‌ترین گنبد مجموعه در بالای آن وجود دارد. در روزگار قدیم و در چهار طرف بازار دروازه‌هایی به نام‌های دروازه قبله، دروازه راهزان، دروازه شهرجرد و دروازه حاج علی‌نقی وجود داشته که امروزه آثاری از آن‌ها دیده نمی‌شود.

آجر (مهمترین ملات)، خشت، گل،گچ، خاک، آهک، چوب و صفحاتی از ورق‌های منجمد شده سرب و مس از مصالح به‌کاررفته در این بازار است، سقف‌ها به صورت گنبدی با نورگیرهای متعدد (برای تهویه و تامین نور) و بام‌ها نیز همه از کاهگل ساخته شده‌اند که این شیوه معماری باعث شده که هوای داخل بازار در تابستان و زمستان متعادل باشد. همچنین طراحی راه‌های داخلی بازار نیز به گونه‌ای صورت گرفته بود که در هنگام آتش‌سوزی خارج شدن جمعیت حاضر در بازار در سریع‌ترین زمان ممکن انجام شود، تمام سراها و تیمچه‌ها یک درب خروجی به خارج از بازار دارد و با یکدیگر نیز در ارتباط‌اند.

تیمچه ها و سراهای بازار تاریخی اراک 

مجموعه بازار تاریخی اراک پانصد باب مغازه در راسته‌ بازار دارد و مکان‌های دیگر مانند بازارچه‌های اختصاصی، باراندازها، انبارها و کارگاه‌های تولیدی در بیست سرا و تیمچه فعالیت دارند. بعضی از این سراها به نام بنیان‌گذار آن یا نوع کالا و محصولاتی که در آنجا یافت می‌شود شهرت پیدا کرده‌اند. تیمچه‌ها معمولا ساختمانی دو طبقه دارند که در برخی از آن‌ها تجار یا مسافرانی که از نقاط دور برای خرید به بازار می‌آمدند شب را در طبقه دوم می‌گذراندند؛ سراها به غیر از نقش تجاری اقامتگاه‌های موقتی نیز محسوب می‌شدند. یکی از جذاب‌ترین سراهای این بازار که همچنان دست‌نخورده باقی‌مانده سرای کاشانی است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

اسامی تیمچه ها و سراها

سرای کاشانی بازار اراک

از سراهای مهم و برجسته این مجموعه سرای کاشانی است که بعد از گذر سوم (گذر ملاقاسم) قرار دارد و از دو بخش تیمچه و یک حیاط مرکزی روباز تشکیل شده است. این بخش فضایی بالغ بر 2500 متر مربع از بازار را به خود اختصاص داده و معماری ایرانی اسلامی را با سقف و رسمی‌بندی‌های هفت چشمه‌ای نشان می‌دهد. این سرا از شاهکارهای معماری عهد قاجار است که سقف دو پوسته‌ای با قدمت 200 سال دارد و جزو زیباترین سراهای بازار تاریخی اراک است. ساخت سرای کاشانی به سفارش آقای کاشانی از تجار معروف اراک و با معماری استاد محمد علی یزدی انجام گرفته و دارای یک تیمچه و محوطه روباز با یک حیاط مرکزی است.

محوطه باز سرا، شامل حیاطی با حوض بزرگ و باغچه‌های زیبایی است که در پیرامون این حیاط حجره‌های سرا در دو طبقه قرار دارند. جلوی حجره‌ها یک رواق سراسری بر روی ستون‌های زیبای سنگی قرار گرفته که دارای قوس‌های آجری است. حجره‌های فرش فروشی‌ متعددی در بخش‌های مختلف تیمجه وجود دارد که در آن‌ها فرش‌های نفیس و زیبا به ویژه فرش‌های ساروق به فروش می‌رسد. در قسمت انتهایی تیمچه و در طبقه دوم موزه سلطان آباد قرار دارد که هم اکنون غیر فعال است. برای بازدید از این سرا می‌توانید از راسته شرقی بازار اراک و از دو ورودی مجزای تیمچه و سرای رو باز استفاده کنید. 

موزه سلطان آباد سرای کاشانی

موزه سلطان آباد (اولین موزه خصوصی در اراک) شامل مجموعه‌ای بسيار نفيس و زيبا از آثار هنری همچون خطوط خوشنويسان و كاتبان مشهور دوره اسلامی، تابلوهای نقاشی قهوه‌خانه‌ای، آثار فلزكاری با كتيبه‌ها و خطوط اسلامی و دیگر آثار است. این مجموعه به دست استاد محمدمهدی باباخانی و با همكاری سازمان ميراث فرهنگی، صنايع‌دستی و گردشگری استان مركزی در سال 1385 افتتاح شد.

سرای نوذری بازار اراک

ساخت سرای نوروزی با معماری غلام‌حسین ابن محمد رفیع انجام گرفت. این ساختمان در دو طبقه بنا شده است که در گذشته طبقه اول آن برای تجارت و طبقه دوم برای اقامت در نظر گرفته شده بود. این سرا یکی از بزرگ‌ترین سراهای مجموعه به شمار می‌رود که به نام مالک آن غلامرضا نوذری نام‌گذاری شده و دارای یک حیاط با حوض زیبایی در وسط و حجره‌هایی در دو طبقه است. در فضای اطراف حیاط اصلی و حجره‌ها، چهار تیمچه قرار دارد که دو تیمچه آن دارای دو درب ورودی به موازات درب اصلی سرا و سمت راسته اصلی بازار است که یک تیمچه به فروش ظروف مسی و مس‌فروشان اختصاص دارد و بقیه فضای موجود مختص فرش فروش‌ها و مشاغل مرتبط با فرش است. پس از احداث سرای مهدیه در سالیان اخیر سرای نوذری از مرکزیت فرش فروشی خارج و سرای مهدیه بورس اصلی فرش فروشی در بازار اراک شده است.

دغدغه‌های کارناوالی 

• از نکات قابل تامل و نگران‌کننده در مورد این بازار عدم سیم‌کشی اصولی، استفاده از مصالح چوبی، انتقال غیراستاندارد گاز به حجره‌ها و دسترسی سخت به شیرآب آتش‌نشانی است که این موارد احتمال بروز خطر آتش‌سوزی در این مجموعه تاریخی را افزایش می‌دهد. امید است با همکاری کسبه و پیگیری مسئولان این مشکلات به زودی حل شوند.
• متاسفانه چندی پیش آب‌انبار دویست ساله این بازار با دستور شفاهی شهرداری اراک به منظور افزایش فضای مدرسه طلاب به‌ طور کامل تخریب شد. این بنا به علت دو سقفه بودن یکی از بناهای نادر در میان آب‌انبارهای موجود در کشور بود که برای آن جایگزینی وجود ندارد، عدم توجه به ابنیه تاریخی و تخریب آن‌ها جز افسوس برای ما و حسرت برای آیندگان چیزی نخواهد داشت.
• با وجود تغییرات زیاد این بازار، پویایی آن همچنان حفظ شده و قابلیت برنامه‌ریزی در ابعاد مختلف (اقتصادی، فرهنگی و گردشگری) بر روی آن وجود دارد.

سخن آخر

متاسفانه امروزه بسیاری از امکانات جانبی بازار اراک که در گذشته وجود داشته ویران و تخریب شده است و در حال حاضر تنها بخش‌هایی مانند مسجد، سقاخانه و بارانداز در بازار به چشم می‌خورند. در سفر به اراک سری هم به این بازار تاریخی بزنید و اگر بازدیدی از این بازار داشته‌اید، تجربه‌های سفر خود را با ما به اشتراک بگذارید.