قلعه الموت

برای دیدن یکی دیگر از جاذبه های تاریخی ایران راهی استان قزوین می شویم و به بازدید از قلعه الموت می رویم. در این مطلب تعدادی از تصاویر قلعه الموت را به شما نشان می دهیم، نگاهی به معماری و تاریخچه این بنا داریم و در آخر به شما می گوییم قلعه الموت کجاست و در چه زمانی  و با چه هزینه ای می توانید از آن بازدید کنید.

آشنایی با قلعه الموت

آنچه به عنوان قلعه الموت می شناسیم در واقع بقایای به جا مانده از سازه ای است که با نام دژ الموت و قلعه حسن نیز شناخته می شود. این قلعه 20000 مترمربعی روزگاهی مقر حسن صباح بود؛ بنیان‌گذار دولت اسماعیلیان الموت که مخالف سلجوقیان و سیاست های شان بود و به مبارزه با آنها پرداخت. این دژ به خاطر فعالیت های نظامی-امنیتی حسن صباح در آن شهرت زیادی به دست آورد.

این قلعه در منطقه الموت قزوین و شمال شرقی روستای گازرخان قرار دارد و بر فراز صخره ای بلند واقع شده است. جایی که برای دیدنش باید بیش از یک ساعت در جاده ای پرپیچ و خم رانندگی کنید و حدود 400 پله را بپیمایید تا بر فراز صخره ای صعب العبور به یکی از آثار تاریخی مهم ایران برسید. 

بد نیست بدانید نام این اثر از تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شماره 7252 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه قلعه الموت

ساخت قلعه الموت

در سال ۲۴۶ هجری قمری و مصادف با خلافت دهمین خلیفه عباسی، متوکل عباسی بود که حسن بن زید باقری معروف به داعی کبیر یا داعی اول تصمیم به ساخت قلعه ای گرفت. برخی می گویند تمام قلعه را خودش ساخته است؛ اما بسیاری از اسناد تاریخی حکایت از وجود قلعه و تکمیل بنا توسط داعی کبیر دارند. وی کسی بود که حکومت علویان طبرستان را بنیان نهاد و پس از جنگ علیه طاهریان بر سراسر کوهستان و دشت‌های طبرستان مسلط شد و به جنگ با عباسیان و صفاریان نیز پرداخت. او از حمایت دیلمیان برخوردار بود و همیشه از یاری آنان برخوردار می شد.

چرا آن را الموت نامیدند؟

نام قلعه از دو بخش تشکیل شده است: «ال» که از «اَله» یا «آلوه» به معنای عقاب می آید و «اَموت» که به معنای آموختن است. گفته می شود یکی از پادشاهان دیلمیان، توسط یک عقاب از این موقعیت خبردار می شود و تصمیم به احداث یک قلعه تمام عیار در این محل می گیرد و نام آن را آشیانه عقاب می گذارد. برخی «اموت» را کلمه «آموخت» در زبان مردم گیل و دیلم تلقی می کنند و می گویند الموت به معنی «عقاب آموخت» است

تصرف قلعه توسط حسن صباح

از سازنده و ماجراهایش می گذریم چرا که دوره شکوفایی و رونق قلعه الموت از سال ۴۸۳ هجری قمری آغاز شد؛ درست زمانی که حسن صباح، آن را به عنوان مرکز اسماعیلیه برگزید. می گویند او 10 سال را در مناطق کوهستانی آذربایجان، شمال، شرق، مرکز و غرب ایران را برای پیدا کردن پایگاهش جستجو کرد و در نهایت به الموت رسید. در آن زمان سلطان سلجوقی، شخصی به نام مهدی علوی را به فرماندهی قلعه الموت گمارده بود. داستان های تاریخی متعددی در مورد تصرف این قلعه توسط حسن صباح وجود دارد. نقل است او همراهانش را پشت دروازه های قلعه گذاشت و خود در پوشش یک معلم وارد قلعه شد. او خود را دهخدا معرفی کرد که آمده کودکان را تعلیم دهد و نگهبانان نیز او را راه دادند. وی تدریس را آغاز کرد و در مدت حضورش، یارانش را به مرور به قلعه برد. پس از مدتی هویتش را آشکار کرد و با پرداخت 3000 دینار طلا قلعه را به تسخیر خود در آورد.

داستان دیگری نیز وجود دارد که داستان تصرف قلعه را چنین روایت می کند:

او برای تصرف قلعه به پشت دروازه های آن رسید و از حاکم وقت شنید: 

تو نمی توانی این قلعه را تصرف کنی چون مالک کوچکترین بخش آن نیستی.

صباح برای پاسخ به این حرف، یک پوست گاو را به همراه چربی هایش تهیه کرد و با همان پوست و چربی اطراف قلعه را پوشاند و چیزی شبیه یک خط در تمام اطراف قلعه ایجاد کرد. بعد به حاکم اعلام کرد که حالا قلعه مال او شده است. وقتی حاکم دلیل را از او جویا شد، پاسخ داد:

چون پوست و چربی گاو مال من بود و من توانستم کل قلعه را با آن در بَر بگیرم پس کل قلعه از آن من است و استدلال من چیزی جز روش استدلال تو نبود.

پس از این ماجراها حسن صباح مبلغی را که معادل ۱۰۰۰ یا ۳۰۰۰ دینار طلا بود پرداخت کرد تا حاکم از خیر قلعه اش بگذرد. این مکان به پایگاه مرکزی حکومت نزاریه اسماعیلیان (حشاشین) تبدیل شد و کل ناحیه الموت تا ۶۵۴ هجری قمری تحت حکومت اسماعیلیه در آمد. این حاکمیت تا آخرین پادشاه این سلسله یعنی رکن الدین خورشاه ادامه داشت. وی که نتوانست حملات مغولان را تاب بیاورد، قلعه را تسلیم فرمانده آنها، هلاکوخان کرد.

حمله مغولان تا دوره قاجار

مغولان در ادامه جنگ و ویرانی های شان به قلعه الموت هم رسیدند. در آن زمان هفتمین حاکم اسماعیلیان در قلعه فرمانروایی می کرد و مشاورش، خواجه نصیرالدین طوسی بود. ساکنان قلعه امید داشتند که با فرارسیدن زمستان، سرما مغولان را از پای درآورد اما در آن سال سرمای زمستان طوری نداشت. خواجه نصیر از حاکم می خواهد که تسلیم شود و او نیز این کار را انجام می دهد. در نهایت در شوال ۶۵۴ هجری قمری قلعه را به آتش کشیدند و همه چیز را ویران کردند. قلعه در زمان تیموریان به تبعیدگاه مخالفان سیاسی بدل شد و پس از آن تا سال ۶۷۳ هجری قمری شکوهی نداشت. پس از مدتی باقی مانده پیروان اسماعیلیه، قلعه را دوباره به تصرف خود درآوردند و به کارهای خود ادامه دادند اما زیاد دوام نیاوردند. در دوره صفویه بود که این بنا خالی از اسماعیلیان شد و پس از ساخت و سازهایی، آن را به زندان حکومتی تبدیل کردند. از سال ۹۳۰ هجری قمری و همزمان با اوایل حکومت شاه تهماسب صفوی تا سال ۱۰۰۶ هجری قمری بنای قلعه تقریبا سالم بود.

بنا به دلیل نامعلومی دوباره قلعه ویران شد که برخی آن را به حمله محمود افغان به قزوین نسبت می دهند اما شواهدی وجود ندارد. در دوره قاجار باقیمانده های سازه تخریب و از آجرهای آن برای ساخت و ساز استفاده کردند. پس از آن حفاری هایی برای پیدا کردن گنج در این مکان صورت گرفت که آن را به نابودی کشاند و امروزه فقط بقایایی از آن باقی مانده است. بد نیست بدانید باستان شناسان تا مدت ها فکر می کردند اینجا فقط یک زندان بوده است ولی کم کم نشانه هایی از زندگی افراد خاص و مقامات بالای جامعه در این مکان می یابند و متوجه کاربرد آن می شوند.

مجموعه ای از تصاویر بازسازی شده از قلعه الموت

معماری قلعه الموت

آنچه امروزه از قلعه الموت بر جای مانده، خیلی شبیه یک قلعه نیست و تنها ویرانه هایی تاریخی است. در اینجا مختصری درباره معماری قلعه و بخش های به جامانده اش برای تان می گوییم:

موقعیت و ساختار دفاعی قلعه | تضمین امنیت

قلعه الموت بر بلندای صخره ای صعب العبور قرار دارد و در ارتفاع ۲۱۶۳ متر از سطح دریا و ارتفاع ۲۰۰ متر از زمین های اطراف واقع شده است. در هر چهار طرف دژ، پرتگاه و شیب تند وجود دارد و همین موضوع باعث می شده تا دسترسی به آن توسط دشمن سخت باشد.

بخش بزرگی از برج و باروی قلعه ویران شده و تنها 3 برج شمالی و جنوبی و شرقی به جای مانده اند که برج شرقی سالم تر است. ورود به قلعه تنها از یک ورودی در انتهای ضلع شمال‌شرقی و چند متر پایین تر از برج شرقی، میسر است و ورودی دیگر وجود نداشته و ندارد. این ورودی به گونه ای قرار گرفته که کوه‌ هودکان مشرف بر آن است و افراد امکان دیدبانی از ورودی و قلعه را در گذشته داشته اند. در ورودی، تونلی با ۶ متر طول، ۲ متر عرض و ۲ متر ارتفاع وجود دارد که امنیت را دو چندان می کند.

خندقی به طول تقریبی ۵۰ متر و ۲ متر عرض در دامنه جنوبی قلعه وجود داشته که آن را پر از آب می کردند تا هر گونه راه نفوذ را مسدود کنند. بر روی دامنه های دیگر هم خندق هایی وجود دارد و دیوار بالایی آن‌ ها به صورت مورب است تا عبور را ناممکن کند.

از بالای قلعه الموت دشت وسیع گازرخان در جنوب قلعه دیده می شود و دره الموت و رودخانه اندج در آن هم به چشم می خورند؛ این باعث می شده تا افراد دید بهتری به اطراف قلعه داشته باشند. در همه نقاط دیوارها و برج های اطراف قلعه، دیوار پشت بندی با ضخامت 2 متر و ارتفاع 8 متر ایجاد شده است که به امنیت بیشتر کمک می کند.

عرض متغیر قلعه و شکل خاص آن

در ساخت دیوارهای چهارگانه قلعه از شکل و وضع صخره ها تبعیت کرده اند و برای همین عرض قلعه در نقاط مختلف تفاوت دارد. طول این قلعه به حدود ۱۲۰ متر می رسد و عرض آن در نقاط مختلف بین ۱۰ تا 35 متر است. شکل قلعه را به شتر خوابیده تشبیه کرده اند.

مصالح مورد استفاده در ساخت قلعه الموت

• سنگ و ملات گچ
• آجرهای مربعی به ضلع ۲۱ سانتی‌متر و ضخامت ۵ سانتی‌متر روی بنا
• کلاف‌های چوبی برای نگهداری دیوارها و اتصال قسمت های جلوی برج ها به بخش های عقب
• کاشی که یکی از نمونه های کشف شده آن قطعه‌ای به رنگ آبی‌آسمانی با نقش صورت آدمی است که قسمتی از چشم و ابرو و بینی آن به وضوح دیده می شود.
• تنپوشه های سفالی (لوله ها) به قطر ۱۰ سانتی متر

بخش های قلعه الموت

قلعه الموت دو بخش دارد:

بخش شرقی | پیلاقلا یا قلعه پایین

این بخش شبکه ای از راه های دسترسی به قلعه را در بر دارد و دیده بانی ها را نیز شامل می شود. اتاق ها و انبارهای تو در تو نیز در لبه پرتگاه قلعه و در قسمت شمال شرقی قرار دارند.

بخش غربی | جورقلا یا قلعه بالا

این بخش 16 متر بالاتر از قلعه پایین قرار دارد و مقر اصلی فرمانروایان اسماعیلیه بوده است. دیوار این بخش از سنگ و ملات گچ است و 10 متر طول و بین 4 تا 5 متر ارتفاع دارد. 3 بخش اصلی را می توان برای  جورقلا در نظر گرفت:

1- مولا سرا شامل دیوار، برج و بارو، پلکان اصلی، صحن و سردر اصلی مقر فرماندهی، مسجد ویران شده. این بخش، هم محل اقامت فروانروایان بوده و هم جایی برای عبادت و علوم دینی و هم در آن تدریس می شده است. مسجد این بخش به دلیل حمله مغول از میان رفته و به دلیل احداث اصطبل در زمان صفوی آسیب هایی جدی به بقایای آن وارد شده است. از بقای مسجد مشخص می شود که مسجد به سبک سلجوقی تزیینات آجری داشته و سبک آن نشانه هایی از کاخ خلفای بغداد، مسجد جامع اصفهان، مسجد حیدریه قزوین و برج های خرقان را دارد. گنبدخانه این مسجد 11 متر ارتفاع داشته و وسعت آن 100 متر مربع بوده است.

2- بخش دستکند شامل انبار غذا و آب و اتاق های تودرتو که شرق قلعه را تشکیل می دهد و 4 متر پایین تر از صحن اصلی قرار دارد.

3- دماغه باریک و کشیده قلعه که آن را به عرشه یک ناو جنگی تشبیه کرده اند و شامل اتاق نگهبانان، تاسیسات نظامی و حفاظتی، جان پناه ها و مخازن آب می شود.

قسمت های قابل توجه قلعه الموت

پله های سنگی ورودی: این پله ها که شما را به ورودی قلعه می رسانند در زمان قاجار ایجاد شده اند و پیش از این، مسیر مورد نظر با قاطر طی می شده است.

نگهبانی: این بخش اتاقی دستکند در دل صخره و در جنوب قلعه است و پشت کار آن را از گچ و نمای آن را از آجر ساخته اند.

حوض جنوبی: حوضی دستکند به طول ۸ متر و عرض ۵ متر که هنوز هم با بارش ها پر از آب می شود. درخت تاک کهن‌سال و شادابی در جنوب غربی این حوض خودنمایی می کند که می گویند خود حسن صباح آن را کاشته است. گفته می شود اینجا، محل اقامت حسن صباح به مدت 35 سال بوده و او در همین جا به امور رهبری می پرداخته است.

اتاق های دستکند شمال غربی: دو اتاق دستکند که در یکی از آنها چاله آب کوچکی به چشم می خورد. اگر آب این چاله را کاملا تخلیه کنید باز هم می بینید که پر از آب می شود و باعث شده تا احتمال ارتباط این چاله با حوض جنوبی مطرح شود.

سکونتگاهی در شرق: اینجا محل اقامت پاسداران قلعه و افراد خانواده‌های آنها بوده و تنها آثار کمی از دیوار جنوبی آن را می توانید ببینید. دیوار غربی این قسمت به ارتفاع ۲ متر هنوز هم دیده می شود و چیزی از دیوار شرقی آن باقی نمانده است. ۱۰ آخور دستکند برای چارپایان، 3 آب‌انبار کوچک دستکند و تعدادی اتاق در این بخش بوده که تقریبا ویران شده اند.

میدانگاه: در میان دو قسمت شرقی و غربی قلعه (قلعه بالا و پایین) میدانگاهی به چشم می خورد که دیوار گرداگرد آن باعث شده محوطه به دو قسمت تقسیم شود. توده های سنگ و خاک در این میدانگاه مشاهده می شود که به احتمال زیاد بقایای بناها و ساختمان های فراوانی هستند که ویران شده اند.

آب انبارها: برای آنکه نیاز آب ساکنان قلعه تامین شود، آب انبارهایی دستکند در این مجموعه ایجاد شده که از جالب توجه ترین آب انبارهای ایران هستند و در آن زمان آب به کمک آب‌روها، به داخل آنها می آمده است. غار کوچکی در گوشه شمال شرقی وجود دارد که احتمال می رود یکی از آب‌روها بوده باشد. در سیستم آبرسانی قلعه، آب را با استفاده از تنبوشه‌های 10 متری از چشمه‌ ای به نام کلدر در دامنه کوه شمال قلعه به داخل مجموعه انتقال می داده اند.

آثار به جامانده اطراف قلعه الموت

خرابه هایی در دامنه جنوبی کوهی به نام هودکان در شمال کوه قلعه‌ الموت وجود دارند که آنها را با نام های دیلمان‌ده، اغوزبن، خرازرو و زهیرکلفی می خوانند. این خرابه ها نشان می دهند که در زمان گذشته در اینجا ساختمان هایی بوده و زندگی جریان داشته است. تعدادی پیه سوز سفالی نیز از قله کوه‌هودکان به دست آمده است که حکایت از وجود زندگی دارند.

قبرستانی قدیمی معروف به اسبه‌کله‌چال در غرب قلعه دیده می شود و در بالای تپه های کناری آن بقایای چند کوره آجرپزی وجود دارد.

امکانات قلعه الموت

• سرویس بهداشتی
• پارکینگ
• بوفه کوچک
• فروش محصولات بومی در ایام پیک سفر

اقامت در سفر به قلعه الموت

بازدید از الموت از تهران، قزوین، کرج و شهرهای اطراف به صورت یکروزه امکان پذیر است؛ اما اگر خواستید در این سفر یک شب هم اقامت داشته باشید می توانید بر روی اقامتگاه های بوم گردی منطقه الموت و خانه های اجاره ای حساب باز کنید. 

ساعات و هزینه بازدید از قلعه الموت

زمان بازدید: همه روزه از 08:00 تا 18:00 در شش ماه اول سال و 08:00 تا 16:00 در شش ماه دوم سال

هزینه بازدید: 4000 تومان برای گردشگران ایرانی و 30000 تومان برای گردشگران خارجی

نکات مهم بازدید

• برای رسیدن به بالای قلعه و ورود به آن باید 400 پله سنگی را بپیمایید.
• سعی کنید بازدیدتان را در اواخر بهار و فصل تابستان انجام دهید که هوای منطقه مساعد است.
• در صورت بارش زیاد برف ممکن است با جاده بسته یا تعطیلی قلعه مواجه شوید.
• حتما بطری آب به همراه تان ببرید چرا که در مسیر پلکانی امکان تهیه آن را ندارید.
• کفش مناسب فراموش تان نشود.

کمی در مورد حسن صباح و حشاشین

حسن صباح فردی بود که در نیشابور متولد شد. او را به همراه خواجه نظام‌الملک طوسی و خیام نیشابوری سه یار دبستانی می خوانند چرا که کنار هم به تحصیل پرداخته اند. وی پیرو شیعه اسماعیلی بود و برای ترویج عقیده 7 امامی بودن شیعه تلاش های بسیاری کرد. او و گروهش که به حشاشین شهرت دارند، بدون ریختن قطره ای خون، بر قلعه الموت مسلط شدند و به جنگ با سلجوقیان و سایر حاکمان پرداختند. حسن صباح را نابغه ادبیات می دانند و گفته می شود وی کتابخانه نفیسی از کتب ادبیات، نجوم، ریاضی، فلسفه و کیمیاگری داشته که مغولان آن را سوزانده اند. 

داشتن ذهن عالی در جنگ های نظامی و ایجاد قلعه های نظامی باعث شد تا هیچ یک از قلعه های اسماعیلیان تصرف نشود و تنها در هجوم مغول، الموت تسلیم دشمن شد. سفیر امپراتور روم در خاطراتش، حشاشین یا اسماعیلیه را قومی عجیب توصیف کرده که در کوهستان به زندگی ادامه می دهند و قلعه های تسخیر ناپذیر دارند. حشاشین تا حلب، دمشق، انطاکیه ترکیه نیز رفتند و پا را فراتر از مرزهای ایران گذاشتند. قوانین سفت و سخت آنها باعث شد تا آنها را ارتش سایه ها بخوانند و داستان هایی در موردشان شکل بگیرد. یکی از پادشاهان سلجوقی به نام "احمد سنجر" که قوی ترین مخالف اسماعیلیه به شمار می آمد هم به این داستان ها دامن زد تا مردم از اسماعیلیه هراس داشته باشند.

داستان معروف باغ یا بهشت حشاشین از قصه های ساخته و پرداخته شده است و مدارکی دال بر واقعی بودن آن وجود ندارد. این داستان به این موضوع اشاره می کند که حسن صباح با دادن حشیش به گروهش آنها را به عالم هپروت می برد و بهشتی زیبا را برای شان ترسیم می کرد. بهشتی از نهرهای شراب و زنان زیبا. گفته می شود او این کار را انجام می داد تا پیروانش مطیع او بمانند.

حسن صباح به مدت 35 سال در قلعه الموت زندگی کرد و به دلیل بیماری درگذشت. جسد او را در پایین دژ به خاک سپردند و کم کم مقبره و به زیارتگاهی بدل شد. مغولان این آرامگاه را ویران کردند و دیگر اثری از آن باقی نیست.

کتاب "خدواند الموت" به نویسندگی پل امیر مهمترین منبع مکتوب درباره قلعه الموت و اسماعیلیه است و می توانید برای کسب اطلاعات بیشتر آن را مطالعه کنید.

نظر گردشگران خارجی درباره قلعه الموت

به وبسایت تریپ ادوایزر سر می زنیم و تعدادی از نظرات گردشگران خارجی را درباره قلعه الموت می خوانیم تا ببینیم آنها این اثر را چگونه دیده اند:

گردشگر آلمانی| تاریخ بازدید اردیبهشت 98

می ارزد که از پله ها بالا بری و به قله برسی

این قلعه ارزش بازدید دارد اما نباید فقط به خاطر بازدید از این قلعه به الموت بروید. من گردشگرانی را دیدم که فقط برای دیدن قلعه آمده بودند و این اشتباه است. پیش از قلعه جاذبه های دیگری هم در منطقه هستند که باید از آنها بازدید کرد. 

گردشگر فرانسوی | تاریخ بازدید اردیبهشت 98

قلعه الموت و چشم انداز شگفت انگیز آن در قله

از قزوین تا الموت یک ساعت و نیم طول کشید. جاده مناظر کوهستانی دارد و زیباست. 20 دقیقه طول می کشد تا از پله ها بالا بروید و بلیت بخرید. نمای دهکده و افق از قله دیدنی است. اگر قصد دارید به آنجا بروید فقط به فکر بازدید از قلعه نباشید؛ دیدنی های دیگری هم در منطقه هستند.

گردشگر نیوزیلندی |  تاریخ بازدید اردیبهشت 98

چشم انداز خارق العاده

بالا رفتن از پله ها به دیدن منظره و زیبایی هایش می ارزد. اگرچه می توانید یک خر یا اسب هم کرایه کنید اما پیمودن مسیر آن قدرها هم سخت نیست. قلعه در حال ویران شدن است اما ویژگی تاسف آور آن داربستی است که اطرافش را فرا گرفته. همچنین سقف های زنگ زده بخش اعظمی از سازه را پوشش می دهند و عکاسی را تقریبا غیرممکن می کنند.

گردشگر ایتالیایی | تاریخ بازدید فروردین 98

سفر یک روزه طولانی و شگفت انگیز از قزوین 

چشم انداز  شگفت انگیز این مکان را در جای دیگری نمی بینید. قلعه واقعا جذاب است.

سخن آخر

قلعه الموت با وجود آنکه یکی از مهم ترین قلعه های تاریخی ایران است، آن چنان که باید مورد توجه قرار نگرفته است. با این وجود گردشگران داخلی و خارجی زیادی از این اثر ارزشمند بازدید می کنند و از شنیدن قصه های این قلعه و تماشای چشم انداز آن غرق لذت می شوند.

نظر شما درباره این اثر چیست؟

آیا دوست دارید به بازدید از آن بروید؟

اگر تا به حال از قلعه الموت بازدید کرده اید، حال و هوایش را وصف کنید.

از داستان ها و افسانه های این قلعه چه می دانید؟

شما می توانید با عضویت در سایت کارناوال، تصاویر و نوشته های تان را در مورد سفر با دیگر دوستان به اشتراک بگذارید و آنها را در لحظات شیرین گشت و گذارتان شریک کنید:

ورود به صفحه کارناوالی شـــــــــــــو