مجموعه تاریخی عباس آباد بهشهر

در میان آثار جهانی ایران، مجموعه‌ای بی‌نظیر از باغ‌های ایرانی به چشم می‌خورد که باغ عباس آباد بهشهر یکی از آنهاست. این باغ که با عنوان مجموعه تاریخی و گردشگری عباس آباد شناخته می‌شود، مهم‌ترین باغ غیرکویری ایران است. در این مطلب به معرفی این جاذبه می‌پردازیم و در مورد آثار و دریاچه باغ عباس آباد برای‌تان می‌گوییم، بخش‌های مختلف آن را به شما معرفی می‌کنیم و در نهایت آدرس باغ عباس آباد بهشهر و اطلاعات بازدید از آن را به شما می‌دهیم.

چرا مجموعه تاریخی عباس آباد؟

• باغ عباس‌آباد یکی از باغ‌های ایرانی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است.
• این مجموعه به سبب داشتن طبیعت زیبا یکی از تفرجگاه‌های محبوب شمال کشورمان محسوب می‌شود.
• عباس‌آباد، از زیباترین و بزرگترین باغ‌های غیر کویری ایران است.
• در این مجموعه امکانات رفاهی و تفریحی خوبی برای بازدیدکنندگان در نظر گرفته شده است؛ مثل رستوران، قایق سواری و ... .

آشنایی با مجموعه تاریخی عباس آباد و تاریخچه آن

با دور شدن از بهشهر و در دامنه رشته کوه‌های البرز به یکی از آثار تاریخی ایران بر می‌خوریم که با عنوان مجموعه تاریخی عباس‌آباد شناخته می‌شود. این مجموعه در میان جنگل‌های انبوه قرار دارد و تاریخ‌گردی و طبیعت‌گردی را همزمان برای شما رقم می‌زند.

این باغ، مهم‌ترین باغ غیر کویری ایران است که به سبب قدمت و وسعتش در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. قدمت این مجموعه ارزشمند به دوران صفوی باز می‌گردد و به دستور شاه عباس اول در سال‌های ۱۰۲۰ و ۱۰۲۱ هجری قمری در محلی که در آن زمان به خرگوران مشهور بود ساخته شده است. او این باغ ارزشمند و ساختمان‌هایی را برای اقامت خانواده سلطنتی بنا کرد تا در فصل تابستان به بهشهر که مادرش، اشرف الملوک از اهالی آن بود سفر کند. امروزه این مجموعه حدود 500 هکتار وسعت دارد و به عنوان یک جاذبه تاریخی و یک تفرجگاه مورد توجه گردشگران است.

ثبت ملی و جهانی

مجموعه تاریخی عباس آباد از تاریخ 23 فروردین‌ ماه 1346 با شماره 745 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و یکی از باغ‌های ایرانی به حساب می آید که در سال 2011 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است.

خوشگذرانی در مجموعه عباس آباد

مجموعه تاریخی عباس‌آباد به دلیل برخورداری از دسترسی راحت با خودرو، محوطه مناسب، آثار باستانی و آب‌وهوای مطبوع، یکی از تفرجگاه‌های ساکنان و مسافران بهشهر محسوب می‌شود. این مجموعه با داشتن فضایی دل‌انگیز، ساعاتی سرشار از آرامش را به شما هدیه می‌دهد. مجموعه عباس‌آباد امکانات و فرصت های تفریحی زیر را برای بازدیدکنندگان دارد:

• قایق‌سواری در دریاچه سد عباس‌آباد
• پیک‌نیک در اطراف دریاچه 
• وسایل بازی کودکان
• رستوران و چایخانه
• پیاده روی در باغ و لذت بردن از فضای زیبای آن

معماری مجموعه عباس آباد

کارشناسان معتقدند که شیب عمومی زمین، وجود آب و چشم‌اندازهای زیبا، عوامل مهم تاثیرگذار در شکل‌گیری محوطه عباس‌آباد و عناصر معماری دوره صفویه در آن بوده است. مانند بسیاری از باغ‌های ایرانی، استفاده از قرینه‌سازی در معماری این باغ نیز به چشم می‌خورد.

مجموعه یا باغ عباس‌آباد بر فراز یک تپه طبیعی قرار دارد که توسط مهندسان دوره صفوی، پله‌ها و صفه‌هایی در آن ایجاد شده است. پس از احداث باغی سه طبقه و پلکانی، بر روی این تپه عمارتی را در بالاترین قسمت تپه ساخته‌اند.

 تا به حال ۱۶۰۰ مترمربع معماری صفوی در این مجموعه تاریخی کشف و از زیر خاک بیرون آورده شده است. با کاوش‌های صورت گرفته مشخص شد که قسمت‌های مختلفی در این مجموعه قرار دارند. در اینجا برای آشنایی با فضای مجموعه، این بخش‌ها را نام می‌بریم و در ادامه به طور مفصل درباره آنها صحبت می‌کنیم:

چرخش آب در مجموعه | یکی از دلایل ثبت جهانی

یکی از دلایل ثبت این مجموعه در فهرست آثار جهانی، مکانیزم منحصربه‌فرد ایجاد شده در رابطه با چرخش آب در آن است. آب این باغ از چشمه‌ای به نام سرچشمه تامین می‌شود و بعد از ورود به مجموعه، در حوض‌های متعدد می‌چرخد تا تصفیه اولیه آن انجام گیرد. البته برای کشف منبع این آب، کاوش‌های بسیاری صورت گرفته است و باستان‌شناسان کوه جهان مورا، در دامنه رشته کوه‌های البرز را نیز مورد بررسی قرار داده تا به این چشمه رسیدند.

پس از ساخت عمارت، در قسمت مرکزی باغ نیز حوض بزرگی احداث شده است و حوض‌های کوچکتر را در اطراف آن تعبیه کرده‌اند. آب از طریق سطوح شیب‌دار، فاصله باغ تا گل‌باغ را طی می‌کند تا به حوض مرکزی برسد و به صورت فواره خودش را نشان دهد. در گذشته با استفاده از شیب زمین و به کار بردن لوله‌های سفالی، آب از فواره‌ای در میان حوض مرکزی بیرون می‌آمده و مابقی آن نیز به حوض‌های جانبی می‌ریخته است. وجود این فواره در میان باغ علاوه بر اینکه باعث طراوات فضا می‌شده، با ایجاد صدای آب، حال و هوای خاصی را نیز ایجاد می‌کرده است. 

جاده های سنگ فرش باغ عباس آباد

جاده‌های سنگ‌فرش در این مجموعه از جمله دیدنی‌های بسیار جالب توجه آن هستند که در  این قسمت ها به چشم می خورند:

• حوالی تنها ورودی مجموعه در قسمت شرقی
• از محل باغ به کاخ صفوی
• از محل باغ به محل آسیاب

بخش های قابل بازدید مجموعه عباس آباد

دریاچه سد عباس آباد

سد عباس‌آباد، سازه‌ای به ارتفاع 20 متر است که در دره‌ای عمیق احداث شده و به سبب کیفیت ساخت، مرمت و توجه به موقع، به عنوان سالم‌ترین قسمت مجموعه شناخته می شود.

آب سد از آب‌های زمستان و چشمه سرچشمه تامین می‌شود که از داخل غاری می‌جوشد و فشار جریان آب آن به حدی است که می‌تواند آب را تا 600 متری باغ برساند.

3 دریچه خروجی برای سد تعبیه شده و در پشت سد، پشت‌بندی دیده می‌شود که هم به عنوان پشت‌بند سد کاربرد دارد و هم، کار یک چاه تخلیه آب را انجام می‌دهد. دریچه‌هایی نیز در ارتفاعات گوناگون در نظر گرفته شده تا با کشیدن آنها، آب به روستاهای اطراف فرستاده شود. آب این سد در تابستان جهت آبیاری شالیزارهای برنج و تامین آب روستاهای اطراف مورد استفاده قرار می‌گرفته است. 

برای ساخت این سد از سنگ، آجر و ملات ساروج استفاده شده و طبق بررسی‌های به عمل آمده در بعضی از قسمت‌های مخزن سد، ملات آهک نیز به کار برده شده تا از رشد گیاه لویی که در تمام آب‌بندان‌های مازندران می‌روید، جلوگیری شود.

بنای میان دریاچه عباس آباد

در میان دریاچه سد باغ، یک بنای چهار طاقی (1) آجری به چشم می‌خورد که در گذشته بنایی با مصالح چوب و سقفی سفالی، بر روی آن ساخته بودند. ارتفاع این بنا بالغ بر ۱۸ متر است که در زمان آبگیری سد به زیر آب می‌رود و تنها سقف با درختچه‌هایی در اطراف آن، همچون جزیره‌ای در میان آب نمایان هستند.

این بنا چه کاربردی دارد؟

کاربرد فنی | جلوگیری از تخریب سد: در مواقع اضطراری، تخلیه آب از طریق دریچه سد، می تواند موجب فشار و هجوم آب شود و سد را تخریب کند. به همین جهت یک چهار طاقی با جرز (1) مشبکِ مرتبط به هم احداث شده تا از تخریب سد جلوگیری به عمل آید.

سازندگان سد، آن را به گونه‌ای طراحی کرده‌اند که با حداکثر شدن میزان آبگیری و فشار بر روی دیواره، آب از دریچه خروجی سد بیرون نریزد؛ زیرا به هنگام تخلیه آب از دریچه، خرابی‌هایی متوجه سد می‌شد. به این منظور تونلی زیرزمینی ساخته شد که به جرز مرکزی چهارطاقی مرتبط بود و آب را به پایین‌تر از دیواره سد و خارج از مخزن هدایت می‌کرد. در زمان ازدیاد فشار آب، دهانه این کانال باز می‌شد و آب از طریق جرز مشبک مرکزی مکیده شده و از طریق کانال به پایین دست سد می رفت.

کاربرد تفریحی: وجود یک بنا در میان آب و گذراندن ساعاتی در آن بسیار جالب توجه بوده است به همین منظور از منتهی‌الیه باغ، پله‌ای آجری برای دسترسی به این بنا وجود داشته و بقایای پایه‌های پل چوبی در شمال بنای مذکور برای رفت و آمد به چشم می‌خورد.

عدم وجود پله آجری در بنا و اطراف چهار طاقی نشان دهنده این است که مقاوم‌سازی سد، اولین هدف از احداث چنین بنایی بوده و سپس با توجه به آبگیری سد، کاربردی تفریحی نیز به آن داده‌اند. در کتاب عباسنامه نیز اشاراتی به استفاده تفریحی شاه عباس دوم از این بنا به چشم می‌خورد. 

پاورقی

1- چهارطاقی یا چارتاقی، به بنایی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی و چهار ورودی طاق دار گفته می‌شود که متشکل از چهارپایه است و یک طاق گنبدی بر روی آن قرار دارد.

2- قسمت‌های عمودی باریکی از دیوارها که در اثر ایجاد عناصری مثل در یا پنجره در دیوارهای سازه‌ای به وجود می‌آیند.

برج های آجری

دو برج آجری در بخش شرقی دریاچه عباس‌‌آباد نیز دیده می‌شود که هر یک 7 متر قطر و 14 متر ارتفاع و 175 متر از یکدیگر فاصله دارند. دو برج بر روی محور آب‌رسانی باغ قرار گرفته‌اند و با توجه به اختلاف ارتفاع محوطه گل‌باغ نسبت به باغ، می‌توان گفت که دو برج، صرفا کاربرد نگهبانی نداشته و از فشار یا موج ناگهانی آب نیز جلوگیری می‌کردند. از سوی دیگر نمی‌توان برای این دو برج کاربرد نگهبانی در نظر گرفت چرا که پوشش جنگلی محوطه، مانع دیدن مناطق دور دست از فراز برج می‌شوند و نمونه‌ای دیگر از برج‌ها در محوطه دیده نمی‌شود. در واقع، می‌توان برج‌ها را سوپاپ‌های اطمینان و یا شترگلویی (لوله‌ای به شکل S یا U) در نظر گرفت که جهت فشارشکنیِ آب، توسط مهندسین دوره صفوی، طراحی و تعبیه شده‌اند.

بخش ها و آثار ویران و نیمه ویران مجموعه عباس آباد

بخش‌ها و آثاری در مجموعه عباس‌آباد هستند که بیشتر برای مطالعات تاریخی اهمیت دارند و ویران یا نیمه‌ویران شده‌اند. در اینجا این آثار را به شما معرفی می‌کنیم:

به یاد داشته باشید که تصاویر استفاده شده در ادامه مطلب، باغ عباس آباد را به شما نشان می‌دهند اما مربوط به قسمت‌های نام برده نیستند. اگر تصاویری از این بخش‌ها دارید آن را از اینجا آپلود کنید.

محوطه‌سازی شمالی

محوطه شمالی بر روی تپه ای با ارتفاع 30 متر قرار دارد و به شکل پلکانی ساخته شده است که در بالاترین نقطه، یک سکوی مرکزی را تشکیل می‌دهد. به احتمال زیاد این سکوی مرکزی و سکوهای اطراف آن و جای ستون‌های سنگی موجود، زیر ساز کاخی چوبی بوده‌اند که امروزه اثری از آن دیده نمی‌شود. در این قسمت، حرکت جوی‌ها باعث تشکیل آبشارها می‌شده و در حوض‌های گوناگون به گردش در می‌آمده تا زیباترین مناظر را خلق کند. آبرسانی قسمت مرکزی این محوطه از طریق تنبوشه‌ها صورت می‌گرفته و سپس از حوض مرکزی در سراسر باغ به گردش در می‌آمده است.

محوطه‌سازی جنوبی

حوض‌های آب و کفسازی این محوطه بسیار شبیه به محوطه شمالی هستند؛ اما هیچوقت به اندازه بخش شمالی اهمیت نداشته است.

محوطه گلباغ | ایستگاه توزیع آب

به فاصله 600 متری از باغ، محلی با عنوان محوطه گلباغ یا ایستگاه توزیع آب قرار دارد که در حدود 3500 مترمربع است و نسبت به باغ در حدود 10 متر اختلاف ارتفاع دارد. احتمال می‌رود که آب چشمه‌ها به این محوطه می‌رسیده و در اثر گردش در حوض‌های متعدد تصفیه می‌شده است. سپس این آب با پیروی از سطح شیبدار و توسط لوله‌های سفالی به سمت باغ اصلی حرکت می‌کرده است. کارشناسان بر این باورند که با توجه به اهمیت امر آب‌رسانی و بر اساس بقایای معماری برج محوطه گل‌باغ در دوره صفویه، نگهبانانی به محافظت از این محوطه مشغول بوده‌اند.

عمارت یا کاخ

در فاصله کمی از شمال باغ، بقایای آثار معماری از دوره صفوی کشف شده که بر بالای کوه مشرف بر دشت بهشهر و خلیج میانکاله، قرار دارند و از طریق یک جاده سنگ‌فرش از داخل باغ می‌توان به آن رسید. کارشناسان به دلایل زیر احتمال می‌دهند که محل کشف شده، محل احتمالی کاخ پادشاهان صفوی در عباس‌آباد است:

• موقعیت ساختاری بنای شناسایی شده و قرارگیری آن بر بالای کوه
• به دست آمدن سفال‌های پوشش بام لعاب‌دار با لعاب‌های آبی، آبی فیروزه‌ای، سبز و قهوه‌ای
• عدم دست‌یابی به بقایای معماری کاخ در حفاری‌های باستان‌شناختی در محوطه اصلی باغ تاریخی عباس‌آباد

آسیاب آبی

در جنوب باغ یک آسیاب آبی در میان دو رود پر آب قرار دارد که مصالح عمده تشکیل دهنده آن سنگ، آجر و ملات ساروج است و یک جاده سنگ‌فرش به آن می‌رسد. در این آسیاب، آب توسط یک کانال سرپوشیده به سمت کانال روباز آجری به طول 100 متر می‌رفته و سپس با یک شیب مناسب به سمت چرخ آسیاب هدایت می‌شده است تا پره‌های چرخ را به حرکت درآورد. هدف از ساخت چنین سازه‌ای توسط مهندسان دوره صفوی به حداکثر رساندن میزان بهره‌وری از انرژی آب بوده است.

حمام

در جوار ضلع غربی و در سطحی پایین‌تر از باغ، بنای حمام تاریخی با زیر بنایی به وسعت 160 متر مربع قرار گرفته است. بر اساس مطالعات و بررسی‌ها، این بنا در گذشته دارای سقفی گنبدی‌شکل بوده و برای ساخت آن از آجر و همچنین از تزیینات کاشی و ملات ساروج استفاده شده است.

این حمام دارای چندین بخش بوده که عبارتند از:

• بخش سربینه (رختکن)
• فضای میاندر  (حد فاصل بین فضای سربینه و گرمخانه )
• گرمخانه (محل استحمام)
• خزانه آب گرم در حد فاصل فضای میاندر و گرمخانه
• کانال عبور جریان هوای گرم (گربه رو) 

امکانات مجموعه تاریخی عباس آباد

• بوفه
• کافه رستوران
• سرویس بهداشتی
• نمازخانه
• کلبه‌هایی برای اقامت
• نیمکت

دغدغه های کارناوالی

همان طور که می‌دانید باغ عباس آباد، اثری ثبت جهانی شده است که باید مراقبت بیشتری از آن صورت گیرد. برپایی بساط کباب و فعالیت‌های تفریحی در این مجموعه علاوه بر اینکه چهره جالبی به آن نمی‌دهد احتمال آسیب به مجموعه را نیز به دنبال دارد. استفاده تفرجگاهی از این مجموعه باید با نظارت بیشتر همراه باشد و آسیب‌ها به حداقل برسند. 

سخن آخر

آیا تا به حال به بهشهر سفر کرده‌اید؟ مجموعه تاریخی عباس آباد را از نزدیک دیده‌اید؟

از دیگر باغ‌‌های ایرانی ثبت جهانی شده ایران چه می‌دانید؟ آیا آن چنان که باید به این آثار توجه می‌شود؟

تجربیات و نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.