کلیسای زور زور ماکو | کوچک مقدس

یکی از افتخارات ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو مجموعه ای از کلیساهای شمال غربی کشور است که شامل کلیسای سنت استپانوس جلفا، قره کلیسا و کلیسای زور زور ماکو می شود. برای آشنایی یکی از این آثار جهانی قدم بر می داریم و با هم به سراغ کلیسای کوچک متروکه ای می رویم که از دیدنی های ماکو به شمار می رود. به تماشای کلیسایی می نشینیم که در کنار سد بارون قرار دارد و چشم انداز زیبایی را پیش روی مان می گذارد. با کارناوال همراه باشید تا تاریخچه کلیسای زور زور را مرور کنیم و درباره معماری اش با شما سخن بگوییم. 

چرا کلیسای زور زور؟

• کلیسای زور زور یکی از کلیساهایی است که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.
• این کلیسا در فضایی بسیار زیبا واقع شده و چشم اندازی تماشایی را پیش روی شما قرار می دهد.
• زور زور تنها بنای تاریخی ایران است که در جای اصلی خود قرار ندارد و یک بار جا به جا شده است.

آشنایی با کلیسای زور زور | قداست در لباس تاریخ

در نزدیکی شهر ماکو و در کنار روستایی به نام بارون، عبادتگاهی تاریخی وجود دارد که در سکوتی زیبا فرو رفته است. این بنا خودش را در دهانه دره ای جا کرده که رودخانه زنگی مار از آن می گذرد و هر تکه از آن داستان هایی تاریخی و رازهایی سر به مهر را در دل دارد. نامش کلیسای مریم مقدس است که با نام زور زور شهرت یافته و با چشم اندازی تماشایی در کنار خود، یکی از منحصر به فرد ترین تصاویر را برای شما به نمایش در می آورد.

ظاهر این کلیسا بسیار ساده اما پر ارزش است؛ به همین دلیل نامش در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و به دلیل ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو، توجه جهانیان را نیز به خود جلب کرده است.

تاریخچه کلیسای زور زور

ساخت کلیسای زور زور توسط اسقف اعظم کلیسای تادئوس مقدس، به نام زکریا صورت گرفت و به یکی از مراکز تعلیمات دینی و فرهنگی و ادبی تبدیل گردید. اما برای آنکه بدانید که دلیل ساخت این کلیسا چه بوده است باید داستانی تاریخی را برایتان بازگو کنیم...

داستان این کلیسا به زمانی باز می گردد که پاپ، رهبر کاتولیک ها، تصمیم گرفت پیشنهاد قبول دین کاتولیک توسط ارامنه و قبول رهبریت پاپ بر کلیسای ارمنی را بپذیرد به شرط آنکه اروپاییان به ارامنه کمک کنند تا کلیسای ارمنی را تحت سلطه در آورده و همگان را مجاب به پیروی از کلیسای کاتولیک کند.

در آن زمان مقر رهبر کلیسای ارامنه در شهر سیس، پایتخت سیلیسیه (جنوب ترکیه) قرار داشت. به دنبال ارایه این پیشنهاد، هتوم دوم، پادشاه سیلیسیه، گروهی از درباریان وی و رهبر کلیسای ارامنه، به امید دریافت کمک از اروپاییان آن را پذیرفتند. این تصمیم آنها موجی از مخالفت های مراکز مذهبی ارامنه به ویژه در داخل خاک ارمنستان را بر انگیخت و اختلافاتی را به وجود آورد. 

جاثلیق آناوارزتسی (عالم بزرگ مسیحی) برای دریافت حمایت از مراکز مذهبی ارامنه، هیئت هایی را راهیِ دِیرهای (1)  تادئوس مقدس (قره کلیسا)، داتو، بجنی، گلازور و غیره کرد تا اسقف های این مراکز از فرامین وی پیروی کنند. اما این دعوت ها نتیجه ای نداشت و اکثر مراکز علمی و مذهبی هیچگونه همکاری از خود نشان ندادند تا اینکه اسقف وقت دیر قره کلیسا آن را پذیرفت.

وی برادر حاکم وقت ماکو بود و به واسطه ی قدرتی که در دست داشت توانست با اجرای فرمان جاثلیق به موفقیت های کوچک و زودگذری در این زمینه دست یابد. قره کلیسا حکم یک پایگاه خوب تبلیغ دین کاتولیک را برای جاثلیق داشت؛ از این رو میسیونرهای پاپ فرانسیس (مبلغان مذهبی از سوی پاپ) به این منطقه اعزام شدند تا فعالیت خود را گسترش دهند. استقرار آنها در دیر با واکنش شدید ارامنه منطقه و مراکز مذهبی مختلف ارامنه ارمنستان مواجه شد و به اختلافات دامن زد.

با بروز این تنش ها، اسقف زاکاره یا زکریا (مسئول دیر قره کلیسا) در سال 1298 میلادی کار ساختن کلیسایی با عنوان مریم مقدس و ساختمان هایی به عنوان مرکز علمی و مذهبی، را آغاز نمود. این کار چند مزیت در پی داشت:

* با انتقال مبلغان مذهبی از دیر قره کلیسا، شدت تنش ها کاهش می یافت.

* یک مرکز علمی و مذهبی برای آموزش روحانیان تاسیس می شد تا به اشاعه کاتولیک کمک کند و به مانعی بزرگ در برابر تلاش های دو مرکز علمی مذهبی مهم ارامنه یعنی گلازور و داتو برای جلوگیری از تبلیغ کاتولیک تبدیل شود.

ساخت این کلیسا در سال 1314 میلادی پایان یافت و مبلغان در آن مستقر شدند. آنها توانستند به دیگران بگویند که اروپاییان خواستار کمک به آنها هستند و می توانند در نجات از دست مغولان کمک کنند؛ به شرطی که سایرین، پاپ را به عنوان رهبر کلیسای ارمنی قبول کرده و با ادغام کلیسای ارمنی در کلیسای کاتولیک موافقت کنند. با این وعده ها برخی از روحانیان ارمنی فرمانبری از جاثلیق را پذیرفتند. یکی از آنها هوانس زور زورتسی بود که از فارغ التحصیلان دیر گلازور به شمار می رفت. مسئولیت مرکز علمی مذهبی زور زور بر عهده ی وی گذاشته شد که ارتقای چشمگیر کیفیت علمی این مرکز را به دنبال آورد.

کمی بعد مبلغان سرشناس فرانسیس همچون فرا بونسیوز از اروپا به کمک وی شتافتند تا بتوانند موجبات توسعه‌ی مرکز را فراهم آورند. در سال 1317 میلادی پاپ دستور استقرار میسیونرهای دومینیکن در دیر زور زور را صادر کرد تا به روند اشاعه دین کاتولیک در میان ارامنه سرعت ببخشد. با این اتفاق، مسیونرهای دومینیکن موفق شدند شش مرکز دینی دیگر در مناطق ارمنی نشین آذربایجان از جمله تبریز و مراغه تاسیس کنند.

زور زور در مدت فعالیت خود توانست تعداد 12 روحانی با شهرت جهانی در کلیساهای کاتولیک تربیت کند که از جمله آنها می توان به اسقف هوانس اشاره کرد که در سال 1330 میلادی به عنوان اسقف اعظم و مسئول مرکز علمی دیر کرنا (مرکز مهم کلیسای کاتولیکی در منطقه نخجوان) شناخته شد.

سرانجام زور زور چه شد؟

بعد از فوت هوانس زور زورتسی در سال 1338 میلادی این مرکز رونق خود را از دست داد و با نقل مکان میسیونرهای دومینیکن به دیر کرنا در نخجوان دیگر نتوانست به عنوان یک مرکز آموزشی به کار خود ادامه دهد. از این زمان، زور زور تبدیل به یک مرکز مذهبی شد و تا اوایل قرن 17 میلادی و اوج جنگ های ایران و عثمانی به فعالیت خود ادامه داد اما از آن پس متروکه ای از آن برجای ماند.

پاورقی

1- محلی که راهب های مسیحی در آن زندگی کرده و به عبادت خدا می‌پردازند.

 معماری زور زور | کوچک ارزشمند

کلیسای کوچک زور زور یک بنای صلیبی شکل است که مانند سایر کلیساهای ارمنیِ هم عصر خود با سنگ های تراشیده شده در حجم های مختلف ساخته شده است. در نمای داخلی و خارجی ساختمان، سنگ های تراش دار منظم دیده می شود که به صورت خط کشی بر روی هم قرار گرفته اند و بند ملات ( لایه ای برای چسباندن سنگ ها به هم) در ظاهر به چشم نمی خورد. سازندگان سنگ ها در گذشته، آنها را به گونه ای تراشیده بودند که هر دو سنگ در یک دیگر چفت شده و محکم می گشتند.

قسمت بیرونی کلیسا ابعادی برابر ۷/۲۰ در ۵/۱۰ متر دارد و پس از تجزیه و تحلیل تناسبات پلان و انتقال آن بر نمای ساختمان مشخص شد که ارتفاع آن ۱۲/۵۸ متر است.

ورود به کلیسا تنها از قسمت غربی آن ممکن است و دری فلزی با نوشته های ارمنی و نقش صلیب شما را به درون هدایت می کند. درون بنا، چهار طاق با قوس های بیضی شکل به چشم می خورند و چهار نورگیر کوچک در چهار ضلع وجود دارد. گنبدی 16 ضلعی به صورت عرقچین (مدور) بر فراز ساختمان قرار گرفته که در ساق آن هم نورگیرهایی تعبیه شده اند.

این کلیسا ظاهر بسیار ساده ای دارد و تنها تزیین آن نقش صلیب بر روی سنگ ها و ستون‌های کاذبی است که در اطراف پنجره‌ها و نورگیرها قرار دارند و به قوس جناغی ختم می شوند.

 پس از تغییر مکان کلیسا قسمت هایی که در محل قبلی آسیب دیده بودند، مرمت شدند تا شکل آن حفظ شود.

زور زور، کلیسایی که جابه جا شد

بنای اولیه زور زور در دره بستر رودخانه قره سو و حدود 50 متر بالاتر از سطح دره قرار داشته است. در سال 1366 شمسی به منظور آبرسانی به زمین های دشت ماکو، پروژه ای تحت عنوان سد مخزنی بارون کلید خورد. بر اساس نقشه های کار، کلیسا دقیقا در نقطه برپایی دیوار حایل سد قرار داشت و مطمئنا پس از اتمام کار و آبگیری دریاچه، به زیر آب فرو می رفت. این در حالی بود که پیش از این، عملیات خاکبرداری تونل های انحرافی و رشته انفجارهای ساختمانی، آسیب هایی را متوجه کلیسا کرده و سلامت آن را در خطر قرار داده بود. 

برای حفظ این بنای با ارزش، مدیریت اجرائی سازمان میراث فرهنگی کشور تصمیم گرفت تا کلیسا را به محلی امن انتقال دهد. به این منظور با موافقت وزارت نیرو و همکاری شرکت‌های مهاب قدس و پیماب و سازمان آب و برق منطقه‌ای، کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و متخصصین و معماران جمهوری ارمنستان دست به کار شدند و در مدت ۲۵ روز این بنا را به یک برآمدگی صخره ای با ارتفاع حدود ۱۱۰ متر و به فاصله ۶۰۰ متری آن نقطه انتقال دادند. در این انتقال تمامی نکات علمی رعایت شد و لایه‌های دیوار چینی به صورت سنگ به سنگ، شماره گذاری شدند تا در جای درست خود قرار گیرند.

 از این جابه جایی به عنوان یکی از اتفاقات مهم در تاریخ نگهداری میراث فرهنگی و تاریخی کشور یاد می شود که هنوز تکرار نشده است.

اهمیت و ارزش کلیسای زور زور باعث شد تا نامش در تاریخ 7 مهر 1381 با شماره 6157 در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد. این اثر در سال 2008 نیز به ثبت جهانی رسید و در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. معیار ثبت جهانی این اثر به شرح زیر است:

نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی است.

گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده و یا از میان رفته است.

نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله ی مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد.

نامگذاری

کلیسای زور زور زیر نظر هوانس یرزنقاتسی (یرزنگاتسی)، فعالیت می کرد که در سال ۱۳۴۱ میلادی در این کلیسا اقامت داشت. نام دیگر وی زور زورتسی بود که احتمالا نام کلیسا را از آن برداشت کرده اند.

هوانس که بود؟

 هوانس زور زورتسی یکی از مشاهیر ادب و تعلیم و تربیت ارمنیان، معلم، فیلسوف، نویسنده و مترجم بود و در سال های اقامت خود در زور زور، این کلیسا را به یک مرکز مهم آموزشی در منطقه تبدیل کرد. وی کتاب ها و مقالات بسیاری را ترجمه نموده و کتاب هایی نیز در خصوص رسالت حضرت دانیال، انجیل متی و غیره به قلم خود نوشته است. اکثر این کتب در مرکز نگهداری کتب خطی ایروان در ارمنستان نگهداری می شوند.

سخن آخر

مجموعه کلیساهای شمال غربی ایران یکی از آثار ارزشمند کشورمان هستند که نامشان در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد و افتخاری برای هر ایرانی محسوب می شوند.

آیا تا به حال از این کلیسا بازدید کرده اید؟

چه کلیساهای تاریخی دیگری را می شناسید؟

نظرات و تجربیات خود را با دوستان کارناوالی خود به اشتراک بگذارید...