آتشکده یزد | آتشکده ورهرام

یکی از جذابیت‌های شهر یزد، هم‌زیستی مسالمت‌آمیز ادیان مختلف در آن است؛ این مسئله را می‌توان از وجود بناهای مختلف مذهبی در آن فهمید. در قلب شهر، این ساختمان آتشکده یزد است که خودنمایی می‌کند. آتشکده یزد که آن را بانام‌های دیگری همچون آتشکده ورهرام یزد و آتشکده بهرام یزد نیز می‌شناسند مکانی برای فرایض مذهبی زرتشتیان است. در این مطلب به شما از قدمت آتش آتشکده یزد و چگونگی برپایی آن خواهیم گفت. با ما همراه باشید...

چرا آتشکده یزد؟

• یکی از مهم‌ترین بناهای زرتشتیان در ایران و از جاذبه های گردشگری یزد است.
• آتشی با قدمت بیش از 1500 سال در خود دارد.
• از جاذبه‌های شاخص شهر یزد به شمار می‌رود.
• با بازدید از نمایشگاه این آتشکده با آداب‌ورسوم زرتشتی‌ها آشنا می‌شوید.
• فضایی دلنشین و آرامش‌بخش دارد.

آشنایی با آتشکده یزد | نیایشگاه زرتشتیان

آتشکده نمونه‌ای از نیایشگاه‌های زرتشتیان است که در آن آتش جایگاه ویژه‌ای دارد و مهم‌ترین نیایش‌های دینی از جمله خواندن اوستا و گات‌ها در آن و در برابر آتش صورت می‌گیرد. آتشکده یزد که آن را با نام‌های دیگری همچون آتشکده بهرام یزد و خانه زرتشتیان یزد نیز می‌شناسند یکی از همین نیایشگاه‌هاست که در دوران پهلوی اول ساخته شده و ارزش بسیاری برای زرتشتیان دارد. این مکان با نام آتشکده وَرهُرام نیز شناخته می‌شود و آتش مقدس ورهرام در آن قرار دارد که در ادامه به‌طور مفصل در مورد آن سخن خواهیم گفت. بد نیست بدانید که درهای این مکان از دهه 1960 میلادی (اواخر دهه 30 یا اوایل دهه 40 خورشیدی) بر روی بازدیدکنندگان باز است.

ثبت ملی: از تاریخ 22 شهریور 1378 با شماره ثبت 2431 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

معماری آتشکده یزد

با گذر از دَرِ ورودی آتشکده یزد چشمتان به حوضی می‌افتد که درست روبروی ساختمان اصلی قرار دارد. یکی از ویژگی‌های آتشکده‌ها، حضور آب در کنار آن‌هاست که در ساختار همه این بناها دیده می‌شود. از روزگاران دور آتشکده‌ها ساختمان‌هایی ساده و بدون زرق‌وبرق بودند و معمولا تزییناتی در هیچ‌یک از آن‌ها به چشم نمی‌خورد. آتشکده یزد نیز از همین قاعده پیروی کرده و در ساخت آن از معماری ساختمان آتشکده پارسیان هند و معماری هخامنشیان به ویژه تخت جمشید الهام گرفته شده است.

ساختمان اصلی آتشکده به‌گونه‌ای جانمایی و طراحی شده است که بتواند بیشترین بهره را از نور خورشید ببرد و در نتیجه انرژی زیادی در آن باقی بماند. تامین آب مورد نیاز مجموعه از آب انبار، گاورو (1)، پاکَنه (پله‌ای در قنات) و راه قنات صورت می‌گرفته است که همگی قابل بازدید هستند. حمام و توالت‌های قدیمی نیز در محوطه مجموعه وجود دارند که باعث آشنایی بازدیدکنندگان با سبک زندگی مردم در ۸۰ سال پیش می‌شوند.

ساختمان اصلی آتشکده در میان حیاط و بر روی سکویی با ارتفاع ۲۱ متر از سطح زمین قرار دارد و با پیمودن 8 پله می‌توان به ورودی آن رسید. حیاط آتشکده همیشه سرسبز است و درختان سرو و کاج در آن خودنمایی می‌کنند. جلوی ساختمان اصلی سرستون‌های سنگی قرار دارند و پای دیوارها با سنگ‌های گلدار مزین شده است که همگی کار هنرمندان اصفهانی هستند؛ آ‌ن‌ها سنگ‌ها را در اصفهان تراشیده و سپس به یزد انتقال داده‌اند.

پس از ورود به ساختمان، دیوارها را می‌بینیم که با تصاویر زرتشت و جمله‌‌هایی از کتاب مقدس اوستا زینت یافته‌اند و کمی بعد چشممان به آتش مقدس، روشن می‌شود.   

پاورقی

1- سوراخی که گاو از آن رد شود. در گاورو، معمولا گاوها آب را بالا می‌کشیدند.

دیدنی های آتشکده یزد

در آتشکده یزد می‌توانید قسمت‌های جالبی را ببینید و از جاذبه‌های زیر بازدید کنید:

نگاره فَروَهَر | طرحی بر پیشانی بنا

یکی از جذاب‌ترین تزیینات ساختمان آتشکده یزد نگاره فروهر است که بر بالای ورودی خودنمایی می‌کند. فروهر یکی از نیروهای مینویی (عالم روحانی) است که بر اساس باور مزدیسنان (پیروان دین زرتشت)، پیش از پدید آمدن موجودات وجود دارد و پس از مرگ و نابودی آن‌ها، راهی عالم بالا شده و در آنجا ماندگار می‌شود. این نیرو که می‌توان از آن با عنوان جوهر حیات یاد کرد، فناناپذیر است و هرگز به زوال نمی‌رسد. فروهرِ هر موجودی، قبل از خلقت مادیِ آن، در جهان مینویی حاضر است و پس از خلقت فرود آمده و با موجود مورد نظر همراه می‌شود. پس از مرگ هر موجود، فروهر آن دوباره به جهان فروهری باز می‌گردد.

نگاره فروهر آتشکده یزد، کاری از هنرمندان کاشی‌کار یزدی است و ظرافت و زیبایی خاصی در آن به چشم می‌خورد.

آتش مقدس آتشکده یزد

یکی از دلایل اهمیت این آتشکده برای زرتشتیان، نگهداری آتش مقدس ورهرام در آن است که بیش از 1500 سال قدمت دارد و از قداست بسیاری نزد پیروان زرتشت برخوردار است. در دوران فرمانروایی پادشاهان ساسانی بر ایران، سه آتش وجود داشتند که به دلیل قدمت بالا از منزلت و شکوه بیشتری برخوردار بودند و به آن‌ها «آتش وَرهُرام» به معنای «آتش پیروزی» می‌گفتند. آتشکده آذرفرنبغ در شهر کاریان فارس یکی از آتشکده‌هایی بود که آتش ورهرام را در خود داشت. این آتش در سده دهم میلادی به منظور رهایی از یورش بیگانگان به یزد آورده و در آتشکده بزرگ شهر جای داده شد اما این آتشکده در حدود سال 496 خورشیدی تخریب شد و از میان رفت. زرتشتیان آتش مقدس را در غاری در کوه اِشکَفت یزدان، که بین عقدا و پارس بانو قرار داشت، مخفی کردند تا در امان باشد. این آتش به مدت ۳۰ سال در این غار بود تا اینکه به یکی از روستاهای زرتشتی‌‌نشین اطراف یزد منتقل شد و از آن پس به مدت 200 سال از روستایی به روستای دیگر انتقال یافت تا به دست متجاوزان نیفتد.

در سال 727 خورشیدی روستایی به نام ترک آباد در نزدیکی اردکان ایجاد شد و بیشتر زرتشتیان یزد و به خصوص موبدان به آنجا رفتند. آتش مقدس نیز به ترک آباد منتقل و به مدت ۳۰۰ سال در آنجا ماندگار شد؛ اما با آغاز از هم گسیختگی جامعه زرتشتیان در ترک آباد، آتش مقدس نیز به شریف آباد انتقال پیدا کرد.

در حدود سال 1159 آتش مقدس دوباره به یزد رسید و در محله دستوران یزد (کوی موبدان) به صورت پنهانی در خانه یکی از موبدان بزرگ به نام «موبد تیرانداز آذرگشسب» پناه داده شد. در سال‌های بعد یک آتشکده کوچک برای نگهداری این آتش ساختنند تا بهتر بتوانند از آن محافظت کنند.

با اعلام رضایت رضا شاه پهلوی برای احداث آتشکده یزد، جایگاه این آتش هم مشخص شد و در فروردین سال 1321 خورشیدی به آنجا انتقال یافت.

* بازدید از آتش مقدس آتشکده یزد

شما می‌توانید آتش مقدس را در آتشکده یزد ببینید. این آتش در ظرف بزرگی از جنس برنز و یک محفظه‌ شیشه‌‌ای نگهداری می‌شود و در جایی بلندتر از سطح زمین قرار دارد. آتش مقدس در اتاقی وسیع و دور از تابش خورشید است و اتاق‌‌هایی برای مراسم نیایش، پیرامون آن تعبیه شده‌اند.

یک نفر مسئولیت روشن نگه داشتن آتش را بر عهده دارد که با عنوان «هیربد» شناخته می‌شود. وی روزانه در چند نوبت با افزودن قطعه‌ای چوب خشک و مقاوم‌تر از سایر چوب‌ها همچون چوب بادام و زردآلو این آتش را حفظ می‌کند. خاکستر حاصل از سوخت فاقد ارزش است و به هنگام نیاز تخلیه می‌شود. بازدید کننده‌‌ها می‌توانند این آتش را از پشت شیشه ببینند چرا که نفس‌های آدمی‌ نباید با آتش پاک تماس پیدا کند. روشن ماندن این آتش برای همه گردشگران جذاب است؛ آن‌ها در حالی که از پشت شیشه جام حاوی آتش را می‌بینند مقداری از بوی آن را نیز استشمام می‌کنند.

تالار ورجاوند

در سال 1318 خورشیدی بود که آقای جمشید امانت، تالار و آب‌انباری را به یاد همسر خود در مجموعه آتشکده یزد بنا کرد. ساختمان تالار در سال 1381 به دلیل کهولت، تخریب و غیرقابل استفاده شد. مهندس پرویز ورجاوند این تالار را بازسازی کرد و عملیات مرمت ساختمان به سبک بناهای قدیمی را در سال 1387 به پایان رساند. وی این کار را به یاد پدر و مادر خود، دکتر فریدون ورجاوند و دولت رستمی انجام داد و نام ورجاوند بر تالار ماند. 

حالا تالار ورجاوند به نمایشگاهی تبدیل شده که در آن می‌توانید بیشتر با زرتشتیان، سنت‌ها و آداب دینی آن‌ها آشنا شوید. در اینجا ماکت‌هایی ساخته شده‌اند که هر کدام لباس‌هایی خاص بر تن دارند. در یک گوشه چشمتان به سفره عقد و عروس و داماد می‌افتد و درباره‌اش می‌خوانید و در جایی دیگر از سفره نوروزی و مراسم پیروان این دین اطلاعات کسب می‌کنید. نماز زرتشتیان و آیین سدره پوشی را هم در همین تالار می‌شناسید و می‌توانید آداب دینی را درک کنید.

آب انبار آتشکده یزد

پیش‌تر گفتیم که جمشید امانت آب‌انباری را نیز در آتشکده زرتشتیان بنا کرد. امروزه این آب‌انبار در طبقه زیرین تالار ورجاوند قابل بازدید است. در این فضا و پیش از ورود به آب‌انبار با فضایی نمایشگاهی مواجه می‌شوید و می‌توانید تصاویری که عکاسان مختلف از موضوعات مرتبط با زرتشتیان ثبت کرده‌اند را ببینید. از آیین نوروزی گرفته تا نماز و آداب‌ورسوم دینی؛ همه و همه در قالب عکس‌ها به نمایش درآمده‌اند. 

در گوشه‌ای از سالن نمایشگاه باید از پله‌ها پایین بروید تا به آب‌انبار وارد شوید. انتهای این راه پله در گذشته مسدود بوده و افراد با استفاده از شیری که در پایین مخزن آب تعبیه شده بوده، از آب استفاده می‌کردند. حالا این شیر و دیوار حذف شده تا گردشگران بتوانند وارد فضای آب‌انبار شوند. از دریچه بالای آب انبار، آب قنات به داخل می‌آمده است تا مردم به آن دسترسی داشته باشند. چند جای پا در دیواره آب‌انبار و حدفاصل دریچه بالا تا کف دیده می‌شوند که برای ورود افراد در مواقع اضطراری بوده‌اند. 

تاریخچه آتشکده یزد

در سال 1313 رضاخان رضایت خود را نسبت به احداث یک آتشکده در یزد ابراز کرد تا زرتشتیان نیز از عبادتگاهی باشکوه بهره‌مند شوند. در آبان ماه همان سال یک زرتشتی پارسی به نام «همابائی» سرمایه‌ای را برای ساخت این آتشکده در نظر گرفت و قطعه زمینی 6881 متر مربعی را برای این‌کار انتخاب کرد که از سوی چند تن از زرتشتیان ایران از جمله برادران امانت به یاد فوت پدرشان «اردشیر مهربان رستم امانت» وقف شده بود.

مهندسان پارسی نقشه این بنا را کشیدند و ارباب جمشید امانت، یکی از برادران امانت، سرپرستی و نظارت بر ساخت آن را بر عهده گرفت. وی در خاطرات خود نوشته‌ است که پنج بار به هند سفر کرده تا رضایت انجمن پارسیان هند، گروهی از زرتشتیان ایرانی تبار، را برای پرداخت هزینه ساختمان آتشکده ورهرام یزد جلب کند؛ چهار بار با کشتی‌های بخار از طریق اقیانوس هند و یک بار با پای پیاده و شتر از ریگ‌زارهای بلوچستان ایران و پاکستان.

آداب ورود به آتشکده

آتشکده یزد مکانی مقدس است و آدابی برای ورود به آن وجود دارد:

• مردان و زنان باید به هنگام ورود به این مکان پاکیزه باشند.
• قداست این مکان در میان زرتشتیان مانند مسجد در میان مسلمانان است و بانوان در دوره‌های خاص نمی‌توانند به آن وارد شوند.
• مردان زرتشتی به هنگام ورود از کلاه سفید و زنان از روسری سفید به همراه لباس رنگ روشن استفاده می‌کنند و کفش‌های خود را در می‌آورند.
• کسی نباید به آتش مقدس نزدیک شود چرا که نفس انسان آن را آلوده می‌کند.

آتش مقدس ورهرام

در اینجا برایتان از اهمیت آتش مقدس زرتشتیان و چگونگی تهیه آن می‌گوییم:

آتش مقدس چیست؟

به‌طور کلی آتش های مقدس زرتشتی، چند نوع آتشِ مرتبط به مراسم آیینی یا داستان‌های اساطیری هستند و آداب خاصی برای برپا کردن آن‌ها وجود دارد. آتش در مزدیسنا (دین زرتشتی) یکی از بهترین داده‌های اهورامزدا ، خدای یگانه ایرانیان باستان و زرتشتیان، به شمار می‌رود و به عنوان میانجی میان خالق و مخلوق از آن یاد می‌شود. در اوستا بارها از آتش به عنوان پسر اهورامزدا نام برده شده و به همین سبب دین زرتشت قوانین خاصی را برای آن در نظر گرفته است؛ به عنوان مثال هیچ‌کس نباید بر آتش بدمد و آن را آلوده کند؛ حتی نگهبان آتش نیز باید نقاب مخصوصی به نام پدام بر دهان و بینی خود بگذارد.

آتش ورهرام چگونه تهیه می شود؟

یکی از والاترین آتش‌ها در مراسم آیینی دین زرتشت، ورهرام است که تهیه آن، وقت و هزینه بسیاری می‌طلبد و به ندرت برپا می‌شود. برای تهیه این آتش باید پانزده آتش گوناگون و آذرخش آسمانى (جمعا شانزده آتش) جمع‌آوری شود که عبارت‌اند از رنگرز، پادشاه يا فرماندار، کوزه‌گر، آجرپز، درويش يا صاحبدل، زرگر، ضرابخانه، آهنگر، اسلحه‌ساز، نانوا، تقطير، فرمانده ارتش، چوپان، ‌پيشواى دينى، برق آسمان، مرده‌ سوز.

این آتش طی مراسمی آیینی و در مدت یک سال، 1128 بار پاکیزه می‌شود و فقط موبدانی می‌توانند در این مراسم شرکت کنند که دشوارترین مراحل طهارت را پشت سر گذاشته باشند. در هر بار پاکیزه‌سازی، چوب درختی هفت‌ساله که خشک شده را به روی آتش می‌گیرند و وقتی هیزم آتش گرفت آن را به نشانه یک بار پاک شدن می‌دانند.

مراسم حمل این آتش نیز ویژه است؛ آن را بر روی تختی قرار می‌دهند و چهار موبد در حال حمل آن، دعاهای آیینی می‌خوانند تا به مقصد مورد نظر برسند. در میان زرتشتیان، به گذاشتن آتش در سر جای خود "به تخت نشاندن آتش" می‌گویند.

این آتش باید همواره روشن بماند چرا که بر اساس باورهای دینی متعلق به همه مردم است و همه در آن سهمی دارند.

توصیه های کارناوالی

• در سفر به شهر یزد از دیگر جاذبه‌ها نیز غافل نشوید و گشتی به یادماندنی را در این شهر جهانی برای خود رقم بزنید.
• از غذاها و خوشمزه‌های این شهر غافل نشوید و تجربیات تازه‌ای در این زمینه داشته باشید.
• احترام به عقاید، باورها و رسوم را فراموش نکنید و حرمت این مکان مقدس را نگاه دارید.

سخن آخر

بازدید از آتشکده زرتشتیان شما را به دنیای دیگری می‌برد و باعث می‌شود تا بیشتر، ادیان دیگر ایرانیان را درک کنید. در اینجا می‌توانید دین دیگری را بشناسید و با آداب‌ورسوم پیروان آن آشنا شوید. 

آیا تا به حال به شهر یزد سفر کرده‌اید؟

آتشکده زرتشتیان را دیده‌اید؟

چه جاذبه دیگری در این شهر می‌شناسید؟

منتظر دیدگاه‌ها و تجربه‌های شما عزیزان هستیم...