دهکده چوبی نیشابور | میزبان اولین مسجد چوبی ایران

فخر نیشابور و خراسان شده است و همه ساله گردشگران زیادی را برای بازدید از آثار چوبی منحصر به فردش به خود جذب می کند. با ما در کارناوال همراه باشید تا داستان دهکده چوبینی را برای تان بگوییم که پیشتر وصفی مانند آن را در ایران نشنیده و نخوانده ایم. 

چرا دهکده چوبی نیشابور؟

• دهکده چوبی با سازه های منحصر به فرد و بناهایی سراسر ساخته از چوب، دیدنی جذاب در سفر به نیشابور است. 
• دهکده چوبی می تواند شما را از هیاهوی شهری دور کند و سکوت و آرامش را به شما هدیه دهد. 
• مسجد چوبی این دهکده نخستین مسجد چوبی ایران محسوب می شود که با جزییات و هنرمندی تمام ساخته شده است. 

آشنایی با دهکده چوبین نیشابور | هنر و صنعت در یک قاب

استان خراسان رضوی همواره مشهور و مفتخر به نام امام رضا (ع) است و به میزبانی از امام خوبی ها بر خود می بالد؛ اما در کنار این حُسن همجواری، خراسان سربلند، مهد تاریخ و انسان های بزرگ نیز بوده است. یکی از این انسان ها، مهندس حمید مجتهدی (متولد 1319 و متوفی در پاییز 1392) نام دارد. این مرد بزرگ یکی از مهمترین دیدنی ها و تفرجگاه های نیشابور را در میان روستای محمدآباد آقازاده بنا کرد و نام خود را برای همیشه جاودان ساخت؛ دهکده ای که تمام سازه های آن از چوب هستند. 

مکانی که مهندس مجتهدی برای ایجاد آن ده ها تُن چوب را به خدمت گرفت تا روستای آبا و اجدادی‌اش را احیا کرده و شکل آن را تغییر دهد. دهکده چوبی، نخستین دهکده اکولوژیکی ایران، بخش های مختلف دارد و شامل مسجد، رستوران، خانه، موزه و کتابخانه چوبی می شود. این سازه ها، تنها با هدف جذب گردشگر ایجاد نشده اند بلکه روح زندگی در آنها جریان دارد و مردم هر روزه از آنها استفاده می کنند. مسوول رسیدگی به روستا تا سال 1392، مهندس مجتهدی بود و بعد از فوت ایشان، همسر او خانم حشمت سررشته دار عمرانی، فارغ التحصیل رشته هنر (نقاشی) از دانشگاهی در آمریکا، مدیریت دهکده چوبی را بر عهده گرفت.

توصیف فضای کلی دهکده چوبی

انواع گل ها و درختان، فضای سبز و محوطه باز دهکده چوبی را غرق در زیبایی کرده و درختانی مانند کاج و سرو، اشن، سپیدار و انواع درختان میوه سرسبزی و طراوت را برای روستا به ارمغان آورده است. شمعدانی های پیچی، انواع گل های رز، باغچه ها و دهکده را معطر ساخته اند و نشاط تازه ای به آن بخشیده اند. در بیشتر جاها از چمن برای زیباسازی فضا استفاده می شود؛ اما در دهکده چوبی قضیه فرق می کند. اینجا برای تامین سرسبزی قسمت های مختلف یونجه به کار رفته است که هم به مراقبت و آبیاری کمتری نیاز دارد و هم بعد از برداشت برای خوراک دام مورد استفاده قرار می گیرد.

علاوه بر باغچه ها و فضاهای سبز، دو برکه و استخر نیز زیبایی دهکده را چند برابر می کند. آب برکه از طریق دو چاه عمیق تامین می شود و محل پرورش ماهی کپور نیز هست. در کنار آن درختان بید سایه ساری را برای رهگذران و اهالی ایجاد کرده اند و نیزار کنار آن بر زیبایی برکه می افزاید. نکته جالبی که در مورد نگهداری ماهی در برکه وجود دارد این است که مراحل تولید مثل بدون دخالت و تحریک انسان صورت می پذیرد و غذا به صورت دستی داده می شود.

علاوه بر اینها، برجی آجری در روستا وجود دارد که در ابتدا به عنوان منبع آب و ایجاد فضای سردخانه ساخته شده بود؛ اما اکنون کبوتران آن را به محل زندگی خود تبدیل کرده اند. کشاورزی و دامداری هنوز در دهکده چوبی رونق دارد و اهالی در کار پرورش اسب، گوسفند، گاو، شتر، مرغ، غاز، شترمرغ و ... هستند و درآمد اکثر آنها از این راه تامین می شود.

علت ساخت و تاریخچه دهکده چوبی 

ملامحمد آقازاده خراسانی، که روستا پیش از این به نام او خوانده می شد، فردی خیر و عالم و فرزند آخوند خراسانی مرجع تقلید بودند. تعلیمات و همجواری با این پدر گرانقدر در دل و جان فرزند بزرگوار ایشان اثر کرد و باعث کارهای خیر فراوانی در خراسان بزرگ شد. ایشان (ملامحمد آقازاده خراسانی) علاوه بر کسب علوم و معارف اسلامی، به امور سیاسی، اجتماعی و رفاهی مردم و سرزمین مادری خود مانند پدر عالم شان رسیدگی می کردند. به همین دلیل، برای تامین امنیت و آسایش زایرانِ امام رضا (ع) اقامتگاه هایی را در سبزوار و نیشابور بنا کردند که به نام خودشان مشهور شدند. از جمله این اقامتگاه ها، روستایی بود که دهکده چوبین فعلی در همان محل قرار دارد. ایشان دستور دادند تا برای راحتی زایران حرم رضوی در زمین های آب و اجدادی شان چندین اقامتگاه، یک باب مسجد، قنات، حمام و دیگر امکانات رفاهی ایجاد شود. این ساختمان ها کم کم به شکل روستایی درآمدند و به نام روستای ملامحمد آقازاده مشهور شدند. اما گذر روزگار و احداث جاده های جدید در راه سفر به مشهد از رونق روستا کم و آن را به مکانی خالی از سکنه تبدیل کرد.

بعد از مدتی مهندس حمید مجتهدی، نوه ملامحمد آقازاده از آمریکا به ایران بازگشت و در روستا سکونت کرد. مهندس مجتهدی به سختی و با دانشی که از تحصیل در رشته مهندسی عمران و ساخت بناهای ضد زلزله آموخته بود کمر همت به ساخت و آبادانی مجدد روستا بست. او با میراث مجموعه املاکی که از پدربزرگ خود در اختیار داشت، دهکده چوبین را برپا ساخت. این مجموعه املاک که شامل 200 هکتار زمین کشاورزی، سه حلقه چاه و یک قنات می شد، در کنار مسجدی که روبه ویرانی گذاشته و خانه هایی که خالی از سکنه شده بودند، به کمک ذهن خلاق مهندس مجتهدی تبدیل به دهکده چوبی شدند. در زمان ساکن شدن خانواده مجتهدی در روستا، تنها 12 درخت در تمام روستا وجود داشت. مهندس مجتهدی اما با دوراندیشی، شروع به کاشت درختان صنعتی کرد که 90 درصد سازه های چوبی روستا با چوب این درختان ساخته شد؛ اما ساخت این مجموعه به آسانی انجام نگرفت. 20 سال کشاورزی، اقامت در تنها دو اتاق، امکانات بسیار کم سال های اوایل انقلاب، باد و خاک بیابان، گوشه ای از زندگی بسیار سخت مهندس در زمان ساخت دهکده را نشان می دهد. 

بنای دهکده چوبی چگونه متولد شد؟

شاید برای تان جالب باشد بدانید که جرقه ساخت دهکده چوبی از ایجاد آلاچیقی برای بازی فرزند آقای مجتهدی زده شد. همسر حمید مجتهدی، خانم حشمت، سررشته دار عمران، در مصاحبه با خبرگزاری ایسنا این گونه تعریف می کند:

اولین چیزی که مهندس ساخت، یک آلاچیق برای بازی پسرمان بود. یادم می آید که یک روز پدرم در منزل ما بود و همانجا باد آمد و آلاچیق را تکان داد، پدر من خندید و گفت این آلاچیق می افتد و همسرم در جواب گفت من این را تبدیل به خانه می کنم و چیزی نگذشت که با امکانات بسیار کم، آن آلاچیق کوچک تبدیل به خانه شد.

بخش های مختلف دهکده چوبی نیشابور

اینجا با یک روستای کوچکِ چوبی روبرو هستید. روستایی با اکوسیستمی جالب و ساختمان هایی جذاب که شما را به دنیایی دیگر می برد. در ادامه همراه و همسفر کارناوال باشید تا با بخش ها و قسمت های مختلف دهکده چوبی نیشابور آشنا شویم.

خانه تمام چوبی مهندس مجتهدی

قبل از آن که با بخش های مختلف این دهکده آشنا شوید، بد نیست بدانید که در زیر تصویری از خانه تمام چوبی مهندس مجتهدی را مشاهده می کنید.

1- مسجد چوبی دهکده چوبین | نخستین مسجد چوبی ایران

مسجد چوبیِ دهکده چوبین که مشهورترین سازه روستای ملامحمد آقازاده است، نخستین مسجد چوبی ایران و به گفته ای جهان است. این مسجد در برابر زلزله مقاوم است و تا 8 ریشتر لرزش را تاب می آورد که نشان از هوش و دانش سازنده آن دارد؛ اما شگفتی این مسجد باشکوه و دل انگیز تنها به این ختم نمی‌شود؛ مسجد چوبی علی رغم قرار گرفتن در منطقه‌ای موریانه خیز، در برابر هجوم موریانه ها مقاوم است و امکان نفوذ به آنها را نمی دهد. مهندس مجتهدی با درایت و دانش خود، برای مقابله با موریانه ها، مسجد و دیگر خانه ها و بناهای چوبی را با عایقی که خود ساخته بود مقاوم کرد. مسجد با سه درب ورودی و پنج پنجره، پناه عبادت کنندگان و افتخار اهالی روستاست. 

1-1 معماری مسجد

مسجد در زمینی به مساحت 200 متر مربع بنا شده است، سقفی شیروانی دارد و دو مناره آن سه بار در روز آمدن وقت اذان را یادآوری می کنند. این مناره ها 13 متر از سطح زمین ارتفاع دارند و وزن هر کدام از آنها تقریبا 4 تُن است. شکل ظاهری مسجد به مانند کشتی وارونه ای بر زمین است. ساخت آن در حدود 2 سال طول کشیده و از 40 تن چوب در برپایی آن استفاده شده است. دیواره های دوجداره که مابین این جدارها، اسکلت بنا قرار گرفته و مسجد را تبدیل به سازه ای کرده است که تا قرن ها می تواند از تخریب در امان بماند.

اسکلت مناره ها، سقف و همین طور دیواره ها به روش عنکبوتی به یکدیگر متصل هستند. اسکلت کلی مسجد به شیوه Two by Four یا Double L ساخته شده است. در این روش، اتصال گلدسته ها طوری ست که وزن 4 تنی خود را به میزان مساوی ابتدا بر روی سقف، سپس دیواره و از آنجا به زمین منتقل می کند. هنر این شیوه در آن است که به دلیل این مدل اتصال، نیازی به ستون در داخل مسجد برای استحکام و نگاه داشتن سقف بنا نیست. علاوه بر اینها دیوارها کمی زاویه دارند تا وزن را راحت تر از مناره به زمین منتقل کنند.

نکته جالب در مورد این مناره ها این است که از طریق نردبانِ داخل مناره ها می توان به بالای مناره دسترسی پیدا کرد و در آنجا شگفتی معماری دیگری را کشف کرد. در محل اتصال گلدسته به سقف، دریچه ای قرار دارد که به مانند یک کانال تهویه در تابستان، هوای گرم داخل مسجد را به بیرون و هوای تمیز را از راه بادگیر مخصوصی در سقف، به داخل مسجد هدایت می کند. این دانشِ مهندسی حمید مجتهدی است که به خدمت سازه در می آید و تهویه طبیعی را در اختیار نمازگزاران قرار می دهد؛ کارهای کوچک و فکر شده ای که مسجد را از ساختمانی ساده به شاهکار معماری تبدیل می کند.

2-1 حقایق جالب مسجد چوبی

تمام مسایلی که در مورد مسجد بیان کردیم همه حقایقی نیست که در مورد آن می توان گفت. نکات جالب کوچکی نیز وجود دارد که بر زیبایی و جذابیت مسجد اضافه می کند. 

• کابینت ها، دیوارها و حتی سینی های آبدارخانه این مسجد، چوبی هستند. 6 کتیبه از آیات قرآنی بر دیوارهای بیرونی و 7 کتیبه بر دیوارهای درونی با قاب هایی از چوب درختان گردو و توت، مسجد را به شکلی چشم نواز، تزیین کرده است. کتیبه ای که بر روی محراب قرار دارد، شامل آیاتی با خط ثلث و دیگر کتیبه ها شامل آیاتی با خط نستعلیق می شوند و هر کتیبه قابی منحصر به خود دارد. 
• چوب درختانی مانند انواع کاج ها، اشن، سپیدار، گیلاس، گلابی، زبان گنجشک، گردو و توت مصالح ساخت مسجد چوبی را تشکیل می دهند. نورپردازی ویژه این مجموعه، با رنگ هایی شاد، به شب های دهکده چوبی جلوه خاصی می بخشد. 
• مهندس مجتهدی برای ساخت محراب مسجد از چوب درخت توتی استفاده کرده که سال ها پیش پدربزرگ ایشان محمدآقازاده در روستا کاشته بودند. همچنین منبر این مسجد نیز ساخته شده از چوب درخت گیلاس است. 
• سقف مسجد به شکل پولکی از بیرون تزیین شده و جلوه آن را خاص و دیدنی کرده است. 
• درب های مسجد نیز از چشم هنرمندانه معمار کنار نمانده است. هر یک از درها دو لنگه دارد و بر روی هر کدام 9 عدد گل میخ از جنس برنج به عنوان تزیین به کار رفته است.
• از تمام چوب هایی که در ساخت مسجد به کاربرده شده نمونه ای بدون عایق و با پوست اطراف شان در قسمت شمالی مسجد وجود دارد. این کار به دستور مهندس مجتهدی انجام شده است تا اگر در زمانی که ایشان در قید حیات نیستند مسجد نیاز به تعمیر داشت، معمار و مرمت‌کار بداند از کدام چوب ها در ساخت مسجد استفاده کند. 
• قبر آقای حمید مجتهدی در قسمت شمالی مسجد قرار دارد. 
• قبل از اینکه مسجد چوبی در محل فعلی خود بنا شود، مسجدی مخروبه در همان مکان قرار داشت. آقای مجتهدی در ابتدا از تمام کارگران و مردم می خواهد تا خاکی تازه تهیه کنند تا مصالح به کار رفته در مسجد کاملا پاک و حلال باشد. بعد از آن او مزاری برای خود می سازد و مسجد را در کنار آن بنا می کند. 

3-1 تاریخچه مسجد چوبی نیشابور

بنای اولیه مسجد در سال 1325 در زمان ملامحمد آقازاده، بنیان گذار اصلی روستا و کسی که نام روستا وامدار اسم و کارهای خیر اوست، گذاشته شد. در آن زمان مسجد دیوارهایی کاهگلی و سقفی چوبی داشت که تقریبا به وسعت مسجد فعلی و در همین مکان برپا شده بود. با گذر روزگار و به ویژه به دلیل اصلاحات ارضی که در زمان محمدرضاشاه پهلوی صورت گرفت، روستا خالی از سکنه شد و ساختمان مسجد به خاطر عدم توجه و رسیدگی به شکل ویرانه ای در آمد؛ اما در سال 1387 مسجد با همت مهندس حمید مجتهدی، نوه ملامحمد، با دانشی که در دانشگاه های آمریکا آموخته و در ساخت آن به کارگرفته بود، رونق گذشته خود را بازیافت. ایشان بنای مسجد را زمانی گذاشت که سرمایه چندانی به همراه نداشت؛ اما هم ولایتی هایش بزرگترین سرمایه او شدند و کار ساخت مسجد را به پیش بردند. 

2- کتابخانه و موزه 

در کنار مسجد، بنای چوبی کتابخانه و موزه با 120 متر مساحت قرار دارد. در ابتدا این ساختمان به نیت پسر بزرگتر مهندس مجتهدی و برای اینکه ایشان در روستا بمانند و در همان جا تشکیل خانواده بدهند ایجاد شد؛ اما پس از اینکه پسر ایشان دهکده را ترک کرد، این ساختمان به موزه و کتابخانه تغییر کاربری داد. به مانند مسجد چوبی، ساختمان کتابخانه، دیواره ای دوجداره دارد و نمای خارجی آن (سقف شیروانی و دیواره ها) پوشیده از چوب های پولکی است. ساختمان 2 درب ورودی و خروجی دارد و دو راه پله، دو طبقه آن را به هم متصل می کند. طبقه اول، موزه ای پوشیده از چوب آیینه کاری شده است و کتابخانه طبقه دوم نیز با کتاب های مختلفی مانند کتاب های راهنمای گردشگری در معرض دید بازدیدکنندگان قرار می گیرد. 

3- رستوران دهکده چوبی

بعد از مسجد، رستوران دهکده چوبی زیباترین ساختمان در تمام مجموعه است. این سازه دو طبقه، کمی پایین تر از مسجد، با ساختمانی 8 ضلعی و دیوارهایی مشبک خودنمایی می کند و به مانند مسجد و موزه اسکلت چوبی دارد و در برابر زلزله مقاوم است. معماری آن به گونه ای بوده که خیال می کنی درختی سر از زمین بر آورده است و درون خود از شما میزبانی می کند. رستوران در فضایی به وسعت 200 متر بنا شده است و همزمان می تواند پذیرای 130 تا 140 تَن باشد. 

درون رستوران بر خلاف معمول تمام رستوران هایی که تا به حال قدم در آن گذاشته اید، گلدان ها نه در کنار و گوشه رستوران، که در تکه های تنه درختان جای گرفته اند. داخل این تنه های درختان بعد از برش عرضی خالی شده و به عنوان گلدان مورد استفاده قرار گرفته اند. به مانند دیگر سازه های چوبی دهکده، اجزای داخلی رستوران مانند نیمکت ها و میزها چوبی هستند. کف محوطه رستوران را نیز با چوب و موزاییک فرش کرده اند. برای انجام این کار تنه های درخت به صورت عرضی برش خورده و در کنار موزاییک ها قرار گرفته اند. این کار باعث شده است تا هنگامی که به درون رستوران وارد می شوید تصور کنید به مکانی قدم گذاشته اید که قبلا جنگلی پرپشت بوده و اکنون درختان آن بریده شده اند. 

اما خوش سلیقگی و هنرمندی سازنده به اینجا ختم نمی شود؛ گیاهان بالارونده بیرون و درون رستوران و اطراف آن زیبایی های محیط را دو چندان کرده است. خوب است بدانید این رستوران در زمستان ها نیز باز است و پوششی پلاستیکی از ورود برف و باران به داخل جلوگیری می کند. 

4- آلاچیق ها

در میان باغ های میوه ای، آلاچیق هایی وجود دارد که گردشگران می توانند از آن استفاده کرده و در آنجا به استراحت بپردازند. باغ میوه در مکانی جدا از مجتمع اصلی ساخته شده است. به مانند رستوران، آلاچیق ها نیز با پوششی پلاستیکی بر سقف و کناره های آن در فصل های پاییز و زمستان مورد استفاده قرار می گیرند. 

5- نانوایی 

در کنار تمام این بناهای زیبا، مهندس مجتهدی به فکر کاربری دهکده چوبی نیز بوده و قصد داشته است تا روح زندگی در آن جریان داشته باشد؛ بنابراین تلاش کرد تا تمام امکانات را در دهکده چوبی لحاظ کند. یکی از این امکانات نانوایی دهکده است که شکل جالبی دارد. دودکش این نانوایی به مانند پیکره زنی ست که سبدی از نان بر سر دارد و جنسش از کاهگل است. در این نانوایی دو تنور چوب سوز به مانند گذشته نان پخت می کند. 

تفریحات و خوشگذرانی در دهکده چوبی

حضور در دهکده ای که تمام ساختمان های آن چوبی و تداعی بخش داستان ها و فیلم های کارتونی است، تنها در دهکده چوبین نیشابور ممکن می شود. فضای صمیمانه و دلپذیر یک روستای چوبی، عطر چوب، بوی گل ها و گیاهانی که در فضا پراکنده است، صفای غذا خوردن در رستورانی تماما چوبی، لذت بردن از منظره و محیط دهکده چوبی در سایه آلاچیق ها و قدم زدن در موزه ای کوچک و جالب، خنکای استخر دهکده و نورپردازی های زیبای مسجد همه از دلایلی هستد که می توانند شما را به دهکده چوبین بکشانند و خاطرتان را پر از آرامش و خوشی کنند. 

کجا بمانیم؟

سوییت هایی هماهنگ با المان های چوبی و معماری دهکده چوبین، کار استراحت و اقامت را برای بازدیدکنندگان راحت تر می کند. البته به تازگی بنا به گفته سازمان میراث فرهنگی، قرار است مجموعه اقامتی دیگری نیز در دهکده چوبین ساخته شود. 

امکانات

برای رفاه حال گردشگران و اهالی روستا پنج واحد فروشگاه با اسکلت چوبی به شکل شش ضلعی ساخته شده است. این فروشگاه ها با دو جنس خاک مختلف، خاک رس برای سقف و خاک معمولی برای دیوارها، تزیین شده و نمایی سنتی و جالب به آنها داده است. همچنین روستا مجهز به آب آشامیدنی، برق و تلفن نیز هست. 

آب و هوا

روستای ملامحمد آقازاده و دهکده چوبی در منطقه نیمه بیابانی قرار گرفته است و زمستان هایی سرد و تابستان هایی معتدل دارد.

بهترین فصل سفر

به مانند اکثر روستاها و مناطق ایران، بهار و تابستان بهترین فصل های سفر به دهکده چوبی هستند و به واسطه حضور زیاد گردشگران در دهکده در ایام تابستان و نوروز رستوران و فروشگاه های آن باز و امکان خدمات رسانی دارد.

بهار: فصل بهار به ویژه ایام نوروز از بهترین زمان های سفر به روستاست. 

تابستان: تابستان فصل رونق دهکده چوبی است. در این زمان رستوران و فروشگاه ها باز هستند و فضای سبز دهکده لحظات خوشی را برای تان رقم می زند. 

پاییز: شاید در پاییز امکان خدمات رسانی از طریق رستوران و فروشگاه ها نباشد؛ اما دیدن این دهکده کوچک و زیبا در میان رنگ های پاییزی خالی از لطف نیست. 

زمستان: فصل سرما، باران و برف، روستا از فصل های دیگر سال ساکت تر و خلوت تر است؛ اما این امکان خوبی است تا تمام بناهای دهکده را با فرصت بیشتری به تماشا بنشینید. اما حتما قبل از سفر خود پیش بینی آب و هوا را کنترل کنید تا با نمای ساختمان هایی که با پلاستیک های بزرگ به دلیل ریزش باران پوشانده شده اند مواجه نشوید. 

توصیه های کارناوالی

 هنگامی که به دهکده چوبی سفر می کنید حافظ بناها و فضای دهکده چوبی باشید. از نوشتن یادگاری بر روی بناهای چوبی آن خودداری کنید. مراقب باشید آسیبی که موریانه و زلزله نمی تواند به آن بزند را شما به دهکده چوبی وارد نکنید. زمانی که در روستا هستید سعی کنید وارد املاک و زمین روستاییان نشوید و به عقاید و آداب آنها احترام بگذارید. و مانند همیشه دهکده چوبی، استخر، برکه و باغ های آن را پاکیزه نگه دارید. برای سفر به دهکده چوبی اگر ماشین شخصی ندارید، باید ماشین کرایه کنید و در هنگام بازگشت از طریق دفتر دهکده با آژانسی در نیشابور تماس بگیرید تا ماشینی برای بازگشت در اختیار شما قرار دهد. 

سخن آخر

امروز با کارناوال به همراه شما به تنها دهکده تمام چوبی ایران سفر و از مسجد جالب و دیدنی آن دیدن کردیم.

علاقه مندیم تا نظرها و تجربه های شما را در سفر به روستای ملامحمد آقازاده و دهکده چوبی نیشابور بشنویم و بخوانیم.

منتظر نوشته های تان هستیم.