مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

برای دیدن یکی از متفاوت ترین آثار ثبت جهانی ایران، به اردبیل می رویم تا از مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بازدید کنیم. برای تان از معماری بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی می گوییم و تاریخچه این اثر را با هم مرور می کنیم. خلاصه زندگینامه شیخ صفی الدین اردبیلی را نیز برای شما بیان می کنیم تا بدانید چه کسی در این آرامگاه خفته است. با کارناوال همراه باشید.

چرا مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی؟

•  مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از آثار ایران است که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو به چشم می خورد.
• شاهکاری از هنر و معماری محسوب می شود و انواع هنر تزیینی در آن به کار رفته است.
• نمونه ای نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا به شمار می رود.
• در این مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل و تعدادی دیگر از بزرگان دوره صفوی قرار دارد.
• این مجموعه فرصت بازدید از موزه را نیز به شما می دهد.

مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی | شاهکار هنر و معماری

مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بنایی نادر از معماری اسلامی در قرون وسطاست که تنها اثر ثبت جهانی شده اردبیل به شمار می رود. این بنا همان گونه که از نامش بر می آید خانقاه و عبادتگاه بوده و بعدها پیکر بنیانگذار مجموعه و چند تن از بزرگان صفوی را نیز در خود داده است. به جز شیخ صفی الدین اردبیلی -جد سلاطین صفویه و بنیانگذار خانقاه-، چند تن از بزرگان، مشایخ و سلاطین دوره صفوی همچون شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه)، همسر شاه اسماعیل (مادر شاه تهماسب) و کشته شدگان جنگ های شیروان و چالدران (1) نیز در این مجموعه به خاک سپرده شده اند.

این مجموعه در کنار به نمایش گذاشتن معماری ایرانی، جلوه‌گاه زیباترین و چشم نوازترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس، گچ‌بری، کتیبه های زیبا و نفیس اثر خطاطان نامدار دوره صفوی همچون میر عماد، میر قوام الدین و محمد اسماعیل، منبت های بی بدیل، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و... نیز هست و از شاخص ترین بناهای تاریخی ایران به شمار می رود.

ثبت ملی و جهانی مجموعه

ویژگی های منحصر به فرد این بنا باعث شد تا در تاریخ 15 دی ماه سال 1310 با شماره 64 در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد. همچنین این اثر ارزشمند توانست نظر کارشناسان از سراسر جهان را نیز به خود جلب کند و  در سال 2010 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود.

در ادامه نگاهی به جای جای این مجموعه می اندازیم و با هم تاریخ این بنا را نیز مرور می کنیم.

پاورقی

1- جنگ چالدران، به نخستین نبرد دولت صفوی با عثمانی گفته می شود که در نزدیکی شهرستان چالدران در  اول شهریور سال 893 خورشیدی اتفاق افتاد و پیروزی سپاهیان عثمانی نتیجه آن بود. جنگ شیروان یا جنگ صفویان با شروانشاهان نبردی بین شاه تهماسب یکم و دولت شروانشاهان رخ داد و پیروزی صفویان را در پی داشت.

شیخ صفی الدین اردبیلی که بود؟

شیخ صفی‌الدین اردبیلی از عرفای مشهور ایران و جد بزرگ دودمان صفویان بود که از سادات بومی اردبیل به شمار می رفت. وی در سال 631 خورشیدی چشم به جهان گشود و در 713 خورشیدی چشم از جهان فرو بست. از او با عنوان پایه گذار خانقاه صفوی در اردبیل یاد می کنند که با گذر زمان توانست مردم بسیاری را پیرو خود کند.

بیشتر مورخان، اجداد وی را سُنیِ شافعی مذهب و هاشمی تبار و از مهاجران حجاز به کردستان ایران دانسته‌اند. شیخ صفی از پیروان شیخ زاهد گیلانی بود و با بنیان نهادن خانقاه صفوی (محل زندگی، آموزش و فعالیت درویشان و صوفیان) در اردبیل توانست پیروان بسیاری را به دست آورد. وی در این خانقاه به اطعام فقرا و پناه دادن به ضعفا و مسکینان می پرداخت و به آنها کمک می کرد. وی در ادبیات نیز دستی داشته و اشعاری را به زبان مادری خود، آذری، در کتاب صفوه الصفا و سلسله النسب سروده‌ است.

قسمت های مختلف مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

این مجموعه قسمت های زیادی را در خود جای داده است که عبارتند از:

• حرم و دارالحفاظ
• مقبره شاهزادگان در سمت شرقی دارالحفاظ
• دارالحدیث یا طاق متولی که در اواخر دوره صفوی برای اقامت متولیان آستانه و برپایی جلسات درس و بحث ساخته شده و امروز محل آرامگاه برخی بزرگان صفوی است.
• چله‌خانه ‌های قدیم و جدید که محل جلوس شیخ صفی الدین بوده ‌است.
• مقبره همسر شاه اسماعیل (مادر شاه تهماسب)، مزارهای برخی از امیران و سران خاندان صفوی
• محوطه شهیدگاه در شمال گنبد دارالحدیث
• محل جلوس شیخ صدرالدین موسی
• نانواخانه یا آشپزخانه، دیگ خانه، انبار و ...
• آرامگاه مشایخ صوفیه در حجره ای رو به مزار شیخ صفی الدین
• شربت خانه در کنار چشمه آبی مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شیرینی ‌ها
• نقاره خانه که سقاخانه در زیر سقف آن قرار داشته و در پشت آن حمام و برخی خانه ‌های متعلقه واقع شده بود.
• و...

در ادامه به بررسی مهم ترین و ماندگارترین قسمت های این مجموعه می پردازیم:

سردر ورودی

ورودی اصلی بنا یک درِ دو لنگه چوبی است که در ضلع شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد و با عبور از آن به حیاط بزرگ مجموعه می رسید. در مقابل این در و در ضلع غربی میدان، سردر دیگری به نام سردر عالی قاپو وجود داشت که در دوران شاه عباس دوم و به دست یوسف شاه بن ملک صفیا ساخته شده و کاشیکاری آن را اسماعیل بن نقاش اردبیلی انجام داده بود. این سردر در سال 1321 خورشیدی از میان برداشته شد و کتیبه معرقی که در بدنه آن قرار داشت به انبار مجموعه انتقال یافت.

حیاط بزرگ

ورودی مجموعه شما را به حیاط بزرگ هدایت می کند؛ فضایی مستطیل شکل که درختانی در آن وجود دارد و به عنوان مرزی میان دَر ورودی و هسته مرکزی مجموعه ایفای نقش می کند. در دو طرف این حیاط دو حوض سنگی به چشم می خورد که قدمت آنها به دوره صفوی باز می گردد. دیوارهای آجری این حیاط بر روی ازاره (1) سنگی بنا شده‌اند و طاقچه‌ها و طاق نماهایی را بر روی خود دارند.

پاورقی

1- سنگی که پیرامون ساختمان و در پای دیوار نصب می‌شود

چله خانه جدید (قربانگاه)

بسیاری از محققان، چله خانه جدید را به عنوان قدیمی ترین عنصر مجموعه می شناسند که بیشتر از سایر قسمت های مجموعه، آسیب دیده است. نام و ترکیب ظاهری این بنا حکایت از آن دارد که بخشی از خانقاه خود شیخ صفی بوده که به مراسم آیینی و چله نشینی و بیتوته دراویش اختصاص داشته است.

این محل بعد از دوره صفویه و پس از ویرانی به قربانگاه تبدیل شد و نام قربانگاه را بر آن نهادند. پسوند جدید نیز به این دلیل به نام این بنا اضافه شد که چله خانه قدیمی تری هم در مجموعه وجود داشته است و امروز به صورت حجره هایی دو طبقه در ضلع شمال غربی صحن اصلی قرار دارد.

در حال حاضر این قسمت به حیاطی متروک و مربع شکل تبدیل شده است و تنها در قسمت غربی آن، حجره هایی با نمای آجری و طاق قوسی مشاهده می شود. یکی از همین حجره ها در شمال غربی چله خانه قرار دارد و سقف آن فرو ریخته است. در این حجره بقایای پلکانی آجری به چشم می خورد که به طبقه بالا راه می یابد و به همین دلیل احتمال می رود که در گذشته بنای چله خانه دو طبقه داشته است.

تصویری از این قسمت در دست نیست. اگر عکسی از این بخش دارید، آن را در اینجا آپلود کنید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود.

صحن اصلی یا حیاط داخلی

در ضلع شرقی راهروی میانی، سردری قرار گرفته که کتیبه ای کاشیکاری منقوش به نام شاه عباس دارد و تاریخ ۱۰۳۶ بر روی آن دیده می شود. این سر در به ورودی صحن اصلی یا سردر عباسی شهرت دارد.

صحن اصلی یا حیاط داخلی که با عنوان حیاط قندیل خانه نیز مشهور است، محوطه‌ای مستطیل شکل را شامل می شود. کف حیاط با تخته سنگ های صاف و صیقلی پوشیده شده است و در مرکز آن یک حوض سنگی کم عمق به چشم می خورد. این حوض گلبرگی شکل است و 12 تَرک دارد که به گفته برخی محققان این 12 ترک به نشانه دوازده فرقه قزلباش و یا دوازده امام شیعیان ایجاد شده اند. در گذشته در کنار این حوض چاه آبی قرار داشته که برای تامین آب از آن استفاده می شده اما اکنون روی این چاه را پوشانده‌اند.

در غرب حیاط، یک دیوار سراسری و طاق نمادار آجری دیده می شود که به وسیله کاشی‌های معرق تزیین شده است و سردر عباسی را در خود دارد. قسمت شمالی دیوار به حجره ها یا اتاق های کوچک دو طبقه با سقف کوتاه منتهی می شود که احتمال می رود محل چله خانه قدیم بوده باشد. پنجره‌های مشبک کاشی که به شیوه گره چینی مزین شده اند، وظیفه رساندن نور لازم را به داخل اتاق ها بر عهده دارند.

جنت سرا

در شمال صحن اصلی، ایوانی به چشم می خورد که شمال آن نقش شاه نشین را دارد. این شاه نشین با یک دَرِ ارسی، به ساختمانی گنبددار و هشت ضلعی موسوم به جنت سرا راه می یابد.

در جنت سرا می توانید مولاژ فرش مشهوری به نام قالی اردبیل را ببینید. این قالی در گذشته در آرامگاه شیخ صفی بوده و امروزه در موزه ویکتوریا وآلبرت کشور انگلستان قرار دارد. قالی اردبیل از نظر طرح و بافت یکی از نفیس‌ترین فرش های جهان به شمار می رود و نامش در فهرست ۵۰ اثر شاهکار هنری برگزیده دنیا به چشم می خورد. این فرش یک سند تاریخی با تاریخ و امضا است که بافت آن به سال ۹۱۸ خورشیدی در سیزدهمین سال پادشاهی شاه تهماسب باز می گردد. مولاژ این فرش توسط فرشبافان ایرانی با همان طرح و اندازه و گره بافته شده تا علاقه مندان بتوانند از آن بازدید کنند. در اینجا اشیای ارزشمند دیگری نیز دیده می شود که از میان آنها می توان به پرچمی اشاره کرد که در جنگ چالدران در دست شاه تهماسب بوده است.

کاربرد جنت سرا در هاله ای از ابهام

• اطلاعات دقیقی درباره کاربرد این قسمت از مجموعه وجود ندارد و درباره ساختار ابتدایی و تحولات آن نیز اسناد دقیقی در دست نیست. برخی بر این عقیده اند که احتمالا این بنا محلی برای سماع (1) درویشان بوده است؛ چرا که هنوز سنگ میدان که مربوط به این مراسم بوده، در مجموعه وجود دارد.
• عده دیگری نیز به گزارش بازدید دلاواله (جهانگرد ایتالیایی) از ایران در همان دوره اشاره می کنند که از جنت سرا با عنوان مسجدی بی سقف یاد کرده است. البته لازم به ذکر است که هیچ گونه محرابی در این فضا وجود ندارد و احتمال مسجد بودن آن کمی ضعیف به نظر می رسد. 
• شواهد دیگری حاکی از آن است که پس از اهدای اشیای گرانبها و کتاب های کتابخانه سلطنتی توسط شاه عباس به بقعه، این بنا به یک کتابخانه تبدیل می شود. 

پاورقی 

1- نوعی از رقص صوفیه شامل چرخش بدن همراه با حالت خلسه برای اهداف معنوی

قندیل خانه یا دارالحُفاظ

در قسمت شرقی صحن اصلی، بنایی دیده می شود که بعد از ایجاد آرامگاه ها، چینی خانه و جنت سرا و برای اتصال بناهای مجزای مجموعه به یکدیگر ساخته شده است. برخی بر این عقیده اند که ساخت این بنا به دستور شیخ صدرالدین موسی در حدود سال ۷۴۵ـ ۷۶۵ صورت گرفته است اما برخی دیگر با استناد به نصب فرمان تهماسب اول بر نمای بیرونی این بنا، آن را متعلق به این شاه صفوی می دانند. به هر حال قندیل خانه تالاری به شکل مستطیل با ابعاد 11.5 در 6 متر است که دو فضای پیوسته در شمال و جنوب آن دیده می شود و بر فراز هر یک از آنها یک نیم گنبد قرار دارد. بر روی این نیم گنبدها تزییناتی از مقرنس و رنگ و روغن به چشم می خورد که تا حدودی از سادگی سقف گچی کاسته است.

درهای اصلی قندیل خانه چوبی هستند و با نقاشی لاکی و روغنی پوشیده شده اند. در انتهای جنوبی قندیل خانه تالاری موسوم به شاه نشین قرار دارد که بیش از 60 سانتی‌ متر از کف رواق بلند‌تر  است و با دو پله مرمری و یک در و نرده‌ای نقره‌ای از قسمت اصلی تالار جدا می‌ شود.

در سمت راست نرده نقره ای، علامتی نصب شده که آن را متعلق به شاه اسماعیل صفوی می دانند و می گویند در جنگ چالدران در دست وی بوده است. دوازده طاق نمای قوس دار در ضلع غربی و شرقی بنا قرار دارد که آنها هم مانند دیگر اجزای تالار، به گچ بری‌ها و نقاشی های رنگ و روغنی مزین شده اند. بر بدنه گوشه دیوار‌ها و در بالای ازاره، کتیبه ای گچبری به خط ثلث مشاهده می شود که احادیث و آیات قرآنی و اسامی ائمه اطهار (ع) و شجره نامه طریقتی شیخ صفی بر روی آن نقش بسته است. 

دلیل نام گذاری

وجود چراغ های نورانی که در گذشته با عنوان قندیل مشهور بوده و روشنایی محل را تامین می کرده اند باعث شده تا این بنا به قندیل خانه مشهور شود. این بخش که با عناوین دیگری همچون نمازخانه یا دارالحفاظ نیز خوانده می شود، محل قرائت و تفسیر قرآن بوده است.

ماجرای فرش ارزشمند و سقف طلا

در سال ۹۴۶ مقصود کاشانی، به دستور شاه تهماسب اول، فرشی برای قندیل خانه با ۳۳ میلیون گره بافت و پس از پهن نمودن آن بر روی زمین، نقش آن بر سقف بنا با طلا، به تصویر کشیده شد. فرش مورد نظر توسط فردی انگلیسی به نام کی.ابوت در دوره قاجار از ایران خارج شد و هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت هال لندن به عنوان نفیس‌ترین قالی دوره صفوی و با نام فرش اردبیل نگهداری می‌شود. سقف مطلا نیز در زلزله سال ۱۲۶۴ فروریخت و سقف فعلی بنا در دوره قاجار یا در سال ۱۳۱۴ شمسی، ساخته شده است.

ارتباط با دیگر بخش ها

دو طاق نمای شرقی، قندیل خانه را به چینی خانه مرتبط می کنند و در قسمت شاه نشین نیز دری برای دسترسی به محوطه داخل آرامگاه شیخ صفی و درهایی به آرامگاه شاه اسماعیل اول و محوطه حرم خانه وجود دارد.

درگاه ورودی قندیل خانه

طاق و سردر ورودی قندیل خانه، در بخش شمالی آن قرار دارد. در ساخت درگاه از سنگ های آذرین خاکستری استفاده شده و در دو طرف آن نیز دو نشیمن از همین سنگ ساخته شده است. کاشی معرق و کتیبه‌هایی با خط ثلث زینت بخش اطراف درگاه شده اند و در بالا‌ترین قسمت کتیبه، حدیث " انا مدینة العلم و علیٌ باب‌ها " دیده می شود. در حاشیه مستطیل طاق، کتیبه‌ای قرار دارد که عبارات صوفیانه و القاب و درجات و مقامات شیخ صفی دور تا دور آن چرخیده است.

در گذشته در نقره ای مشبکی در این قسمت قرار داشت که امروزه در راهرو ورودی قندیل خانه نگهداری می‌شود و درِ چوبی کوچک و ساده‌ای جایگزین آن شده است. این در شما را به راهرویی با سقف گچبری و کاشیکاری هدایت می کند و تا قسمتی دیگر از مجموعه موسوم به حیاط شهیدگاه می رساند.

در سمت چپ این راهرو دری قرار دارد که با ورود به آن از طریق یک پلکان مارپیچ به پشت بام می‌رسید. در سمت راست راهرو نیز، دری از چوب گردو با پوشش ورقه‌های نقره و آب طلا و طرحی از گل های شاه عباسی، شما را دوباره به قندیل خانه هدایت می کند.  لوحی در این قسمت وجود دارد که نام سازنده در، امیراسدالله اردبیلی و زرگر، محمدحسن زرگر و تاریخ ۱۰۲۷ بر  روی آن نقش بسته است.

نمای بیرونی قندیل خانه

مقرنس های زیبا و نقوش و کتیبه هایی حاوی آیات قرآن قسمت بالایی نمای خارجی را مزین کرده اند و بر دیوار آجری آن ازاره سنگی بیرون زده ای شبیه سکو دیده می شود. در بالای این ازاره دو ردیف پنجره چوبی پنج تایی قرار دارد که با فولاد مشبک مسدود شده اند. کاشی های معرق حاوی نقوش اسلیمی و گل و بته، در دور پنجره ها دیده می شود و بر بالای آنها نیز نورگیرهایی از کاشی مشبک و کتیبه ای به خط ثلث به چشم می خورد.

در فاصله بین دو پنجره در ردیف پایین فرمانی از شاه تهماسب اول وجود دارد که با خط نستعلیق بر سنگ مرمر کنده کاری شده و ساکنان اردبیل را نسبت به معاصی و مناهی و مراعات حرمت آستانه و نیز چگونگی آداب و مناسک زیارت آگاه می کند.

چینی خانه

احتمال می رود که چینی خانه یکی از بناهای اولیه مجموعه شیخ صفی باشد که قبل از احداث جنت سرا و قندیل خانه، و شاید همزمان با گنبد اللّه اللّه (در مورد این بخش از مجموعه در ادامه بیشتر توضیح خواهیم داد) ساخته شده است. این محل که به قندیل خانه راه دارد، در ابتدا محل اجتماع درویشان یا تالار مراسم (جمع خانه) بوده است که در دوران شاه عباس اول با ایجاد تغییراتی در داخل آن، به محل نگهداری کتب نفیس و اشیای قیمتی و چینی های سلطنتی تبدیل می شود.

از آنجا که صفویان تلاش بسیاری برای برقراری امنیت در فلات ایران کردند و تجارت چین و رم از طریق جاده ابریشم به واسطه این امنیت جان گرفت، امپراطوری چین 1200 قطعه چینی سفید و آبی را به دربار شاه عباس تقدیم می کند. او نیز به احترام شیخ صفی، چینی ها را به این مکان می آورد و بر اساس گفته ها شیخ بهایی را برای طراحی این فضا برای نگهداری چینی ها مامور می کند.

این ظروف چینی از نوع ظروف مشهور به مینگ و سلادون هستند که به دست صنعتگران چینی ساخته شده اند. همگی مهر شاهی و عبارت " وقف آستانه شیخ صفی نمود بنده شاه ولایت عباس " را بر خود دارند.

بخشی از این گنجینه‌ها در جریان لشکرکشی های شاه تهماسب و نادرشاه، به مصرف رسید و بخشی دیگر نیز در دوره دوم جنگ های ایران و روس به سن پترزبورگ انتقال یافت و امروزه در موزه آرمیتاژ نگهداری می شود. اشغالگران روسی که با مخالفت علما و بزرگان شهر با انتقال کتاب ها مواجه شدند، با اعلام اینکه این کتاب ها پس از نسخه برداری دوباره به اردبیل بازگردانده می شوند، آنها را به امانت به تفلیس بردند؛ اما کمی بعد کتاب ها به کتابخانه سن پترزبورگ انتقال داده شدند. بخشی از ظروف باقیمانده چینی نیز همراه چند قطعه فرش و اندکی اسناد و کتب، در سال های ۱۳۰۵ و ۱۳۱۴ به تهران منتقل شد و در اختیار موزه ایران باستان قرار گرفت. امروزه باقیمانده این چینی ها در موزه صفوی در محل چینی خانه، نگهداری می شوند. دیگر آثاری که در این بخش به چشم می خورند عبارتند از:

• خرقه شیخ صفی مربوط به قرن 8 هجری
• مهر مخصوص شاهان صفوی برای فرمان های مذهبی که 6 نام خدا بر روی آن دیده می شود و ب نشانه توحید نقشی دایره وار دارد.

معماری و تزیینات چینی خانه

در تمامی قسمت های تالار، ایوان ها، طاق نما‌ها و قفسه ها ازاره بلندی از نوع کاشی های خشتی به رنگ های زرد و سبز مغز پسته‌ای تعبیه شده است. سقفی کاذب از چوب و گچ به عنوان پوشش داخلی تالار وجود دارد و بر روی آن محفظه های متعددی به چشم می خورد. این محفظه ها از ارتفاع 3 متری بدنه دیوار تا نزدیکی های سقف با نقش های گل و بته و شاخ و برگ ساخته شده و برای نگهداری اشیای قیمتی به کار می رفته اند. طرح شیشه‌های گردن بلند نیز در برخی از این محفظه ها دیده می شود که در دوره صفویه بسیار رواج داشته است. قسمت بیرونی این محفظه ها از جنس چوب است و بر روی آن نقش های گل طلایی در زمینه ای آبی رنگ به چشم می خورد. طرح های آبی و طلایی رنگ تمام سطوح داخلی را پوشانده است و در همه جا دیده می شود. پوشش داخلی بنا در ۱۳۴۸ فرو ریخت و در سال های اخیر مورد مرمت قرار گرفته است.

آرامگاه شاه اسماعیل

آرامگاه شاه اسماعیل اتاق کوچکی به ابعاد 2.5 در 3.5 متر است که پوشش گنبدی آجری دارد ستاره هشت گوش مقعری در منتهی الیه سقف آن شکل گرفته است. تزییناتی همچون نقاشی گل و بته و رنگ های مختلف و آب طلا در قسمت بالای دیوار‌ها و سقف دیده می شوند. دیوار‌ها تا ارتفاع 1.69 متر از کف آرامگاه با کاشی های خشتی آبی لاجوردی پوشیده شده اند و بر روی آنها نقوشی از آب طلا به چشم می خورد. کاشی ها از نوع گازماگازی هستند که پوشیده شده از لعاب خاصی هستند و با تابش نور جلوه‌ای خاص پیدا می‌کنند. وجود دست کم سه نوع کاشی به رنگ های مختلف در کف این قسمت، حکایت از مرمت های عجولانه در دوران های محتلف دارد.

نمای خارجی

برجی استوانه‌ای به ارتفاع 8 متر در نمای بیرونی آرامگاه به چشم می خورد که گنبد عرق چینی کوچکی (گنبد با ساقه کوتاه) بر فراز آن قرار دارد. پیرامون پایین گنبد کاشی سفید دیده می شود که بر روی آن به خط ثلث درهم، نام ائمه اطهار (ع) نقش بسته است. بالای گنبد پنج شمشیر مشاهده می شود که به نشانه پنج طایفه ای که شاه اسماعیل را در رسیدن به سلطنت یاری کردند، در این مکان قرار دارند.

بر روی درب ازاره دیوار شمالی، سنگ سیاه رنگ مستطیلی نصب شده که نقشی از دستی بزرگ‌تر از دست معمولی بر روی آن نقش بسته و منسوب به علی (ع) است. همچنین نقش دست دیگری نیز در سمت چپ مقبره نصب شده که از ورقه نقره ساخته شده است.

قبر شاه اسماعیل

بر روی قبر شاه اسماعیل صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبت وجود دارد که از شکل های هندسی گره سازی شده و هدیه همایون شاه گورکانی است. او این صندوق را به پاس حمایت های صفویان در زمان کودتا و رانده شدن او از هند و کمک به بازپس‌گیری حکومت، تقدیم صفویان کرد.

زه هایی از چوب آبنوس بر روی سطوح جانبی این صندوق قرار دارد که اشکال مختلف هندسی و ستاره‌های ده پر و نیم ستاره را بر روی آن به وجود آورده و زمینه ستاره ها با عاج مشبک تزیین شده است. لوح هایی از عاج بر بدنه صندوق به چشم می خورد و در داخل قاب های مستطیل شکل عباراتی به خط ثلث، بریده و نصب شده است.

نصب قطعات عاج مشبک بر روی ابریشم سرخ رنگ باعث شده تا صندوق جلوه دیگری پیدا کند و استفاده از فیروزه های خوشرنگ نیز بر زیبایی آن بیفزاید. نام سازنده این اثر استاد مقصود علی است که در وسط ترنجی از عاج دیده می شود؛ اما اطلاعی از تاریخ ساخت آن در دست نیست.

قبر شیخ صفی

قبر شیخ صفی در وسط محوطه هشت ضلعی درون آرامگاه قرار دارد و با صندوق چوبی منبت و خاتم کاری نفیسی پوشیده شده که در گذشته تزییناتی از جواهر داشته است. در حاشیه بالای آن کتیبه ای به خط ثلث حکاکی شده است که عباراتی از جمله نام صاحب آرامگاه را در بر دارد. در ضلع شمالی بدنه صندوق، لوحی نقره ای به چشم می خورد که در آن نام بانی مرقد، العبد موسوی الصفوی، آمده است.

سایر قبور

در جنوب قبر شیخ و رو به قبله، مزار شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل اول قرار دارد که بر روی آن صندوقچه ای چوبی و منبت کاری شده دیده می شود. دو قبر دیگر در محوطه آرامگاه و جبهه شمالی قبر شیخ وجود دارد؛ قبری که به در شمالی نزدیک‌تر است متعلق به شیخ ابراهیم، مشهور به شیخ شاه، نواده شیخ می باشد و قبر مجاور آرامگاه شیخ به صدرالدین موسی فرزند و جانشین او تعلق دارد.

قبر اول از پشت: شیخ صفی‌الدین 

قبر دوم: شیخ صدرالدین موسی پسر شیخ صفی‌الدین 

قبر سوم: شیخ ابراهیم پسر خواجه علی سیاهپوش پسر شیخ صدرالدین موسی

 گنبد اللّه اللّه

گنبد آرامگاه شیخ صفی، هسته مرکزی مجموعه، به شمار می رود که به دست صدرالدین موسی ساخته شده است. نقش کلمه جلاله اللّه با کاشی معقلی فیروزه‌ای رنگ و تکرار آن بر روی بدنه گنبد سبب شده تا آن را گنبد اللّه اللّه بنامند.

نمای بیرونی گنبد را برج آجری استوانه ای شکلی با ارتفاع 17.5 تا 18 متر و محیط ۲۲ متر تشکیل می دهد که بر روی قاعده ای هشت ضلعی از سنگ قرار دارد و به گنبدی در بالا منتهی می شود.

بر روی ساقه و گنبد آجری نیز کاشی های فیروزه‌ای رنگ به شکل لوزی های مکرر به چشم می خورند که بر زیبایی آن افزوده اند. در محل اتصال برج به ساقه گنبد، کتیبه‌ای از آیات قرآنی دیده می شود که به خط ثلث و با کاشی معرق سفید بر روی زمینه لاجوردی، نگاشته شده است.

این قسمت از مجموعه، دو نمای ورودی شمالی و جنوبی دارد؛ از نمای شمالی، به سبب وجود قندیل خانه تنها قاب کاشی دور آن دیده می شود و ورود به صحن مقابل از طریق نمای جنوبی که به " قبله قاپوسی " (درِ قبله) شهرت دارد، میسر است. احتمال می رود که برج آرامگاه شیخ صفی همانند سایر برج های آرامگاهی قرون هشتم و نهم گنبد نداشته و یا گنبد آن مخروطی شکل بوده و در دوره صفوی به گنبد فعلی تغییر شکل داده است.

حرم خانه

در ضلع شرقی شاه نشین قندیل خانه، یک در نقره‌ای دیده می شود. این در به راهرویی باز می شود که در دو طرف آن قبوری با سنگ مرمر به چشم می خورد. این راهرو از سمت شرق به اتاقی مربع شکل با طاقی کوتاه می رسد. دری نسبتا کوتاه از چوب گردو در ضلع غربی اتاق به چشم می خورد که به شیوه لاکی با گل و پیچک و آب طلا زینت یافته است. با عبور از این در به راهروی کوتاهی می رسیم که ما را به سوی حرم خانه هدایت می کند.

برخی منابع به این موضوع اشاره کرده اند که شیخ صفی ده سال پیش از وفاتش این بنا را با نظارت خودش، برای دفن همسر و دختر خود و همسر شیخ زاهد گیلانی احداث کرد و به دلیل آنکه همسر وی نخستین فردی بود که در آنجا دفن شد، نام حرمخانه را برای آن برگزیدند. پس از همسر شیخ صفی، تعدادی از مردان خاندان صفوی نیز در همین محل به خاک سپرده شدند و در حال حاضر ده قبر، متعلق به محارم و بزرگان خاندان صفوی در این فضا موجود است.

حرم خانه، فضایی مربع شکل است که یک گنبد ساده آجری دارد. تصاویری وجود دارند که حکایت از سالم بودن گنبد در سال 1336 دارند؛ اما شواهد نشان می دهد که گنبد کنونی، آن گنبد اصلی نیست و ساخت آن به سال 1336 باز می گردد. اثری از بازسازی در کاشیکاری و اجزای تزیینی گنبد اولیه دیده نمی شود و فقط زیر گنبد و دیوارها با گچ پوشیده شده و حتی هنوز بخش کوچکی از کتیبه ساقه داخلی گنبد پابرجاست.

شهیدگاه

محوطه ای در شرق و شمال چینی خانه وجود دارد که با عنوان حیاط و گورستان شهیدگاه شناخته می شود. این محوطه در زمان صفویه وسیع تر بوده اما بعدها به دلیل ساخت خانه‌ها و مدرسه جدیدالاحداث شمال جنت سرا تخریب شده است.

در جریان کاوش های باستان‌شناسی که چند سال قبل در این مجموعه صورت گرفت، تعدادی قبر در غرب و جنوب محوطه بیرون مجموعه پیدا شد که احتمال می رود متعلق به گورستان شهیدگاه باشند. در گذشته، این محل، به عنوان یک گورستان عمومی در کنار مجموعه بوده اما در سال 915 و پس از غلبه شاه اسماعیل اول بر فرخ یسار شیروان شاه (سلسله ای در کشور آذربایجان)، اجساد سرداران شیخ حیدر (از مشایخ صفویه و پدر شاه اسماعیل یکم) که در جنگ های شیروان کشته شده بودند به این مکان انتقال یافت.

تاریخچه مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

این مجموعه وسعت زیادی دارد و در طول سال ها گسترش یافته است. بخش هایی از این بنا در دوره خود شیخ صفی الدین بنا شده و فرزندانش از جمله شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاهپوش نیز سهمی در ایجاد بخش های مختلف آن داشته اند. در ابتدا این مجموعه به عنوان منزل و خانقاه شیخ صفی مورد استفاده قرار می گرفت. بنابر وصیت این عارف نامدار، پیکر وی را پس از مرگ در اتاق مجاور خلوتخانه و باغچه و حوضخانه به خاک سپردند و بر قبر وی بنایی ساخته شد. گفته می شود ساخت مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین در سال ۷۳۵ ه‍.ق و به دست فرزند وی صدرالدین موسی صورت گرفت. 

پس از شروع حکومت صفویه، ارادت شاهان صفوی به جد خود و وجود بقعه با ارزش او در این مکان باعث شد تا به عنوان یکی از مهم ترین مکان های ملی و سیاسی مطرح شود. با روی کار آمدن اولین پادشاه صفوی، شاه اسماعیل (وارث شیخ صفی‌الدین و رهبر صوفی مسلک خانقاه)، تشیع به عنوان دین رسمی کشور اعلام شد و پیکر او را هم در همین مکان به خاک سپردند؛ همین مساله نقش بسزایی در افزایش اهمیت خانقاه داشت. در زمان شاه تهماسب اول بود که توسعه ساختمان بقعه مورد توجه قرار گرفت و نشانه هایی از تصوف و عرفان به بنا اضافه شد. برای مسیر دسترسی به بقعه، هفت بخش، به نشانه هفت مرحله عرفان ایجاد شد که با هشت دروازه، به نشانه هشت نگرش به صوفیگری از هم جدا می شدند. زیارت این مقبره برای شاه عباس اول اهمیت زیادی داشت و او برای تکمیل آن کارهای زیادی انجام داد. 

به مرور اهمیت و قداست این مکان چنان افزایش یافت که تعدادی از مشایخ و محارم خاندان صفوی و گروهی از قربانیان جنگ های شیروان و چالدران نیز در جوار مرقد شیخ دفن شدند. قداست این محل در زمان صفوی باعث شده بود تا پناهگاهی برای مردم درمانده باشد. آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی محل تحصن کسانی بود که از ظلم و ستم به تنگ آمده بودند و حتی محکومین به اعدام در این محل امنیت داشتند. به عنوان مثال سلطان حسین‌خان شاملو برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی ‌بیگ شاملو به این آرامگاه پناه آورد و جانش در امان ماند.

سخن آخر

تا به حال به بازدید این اثر ارزشمند رفته اید؟

از کدام یک از آثار جهانی ایران بازدید داشته اید؟

نظرات و تجربیات خود را با دوستان کارناوالی به اشتراک بگذارید..

منتظر شما عزیزان هستیم...