مسجد امام اصفهان | نگین فیروزه ای بر انگشتر نصف جهان

به بازدید از مسجد امام اصفهان می رویم که اثری ارزشمند از دوران صفوی و از مساجد معروف اصفهان است و پیش از این با نام مسجد شاه شناخته می شد. این بنا یکی از مهم ترین دیدنی های اصفهان و حتی ایران است و سالانه گردشگران زیادی را از اقصی نقاط دنیا به سوی خود می کشاند. با ما همراه باشید تا نگاهی به معماری و تاریخچه این مسجد بیندازیم، آدرس مسجد امام اصفهان را به شما بدهیم و اطلاعات بازدید از آن را در اختیارتان بگذاریم. 

چرا مسجد امام اصفهان؟

• این مسجد باشکوه‌ترین نماینده هنر معماری اسلامی اصفهان و نمایانگر تکامل هزار سال مسجدسازی در ایران است.
• نوآوری‌های به کار رفته در آن حاصل تیزهوشی مهندسان و معماران نخبه ایران است.
• تکنیک‌های نوآورانه در معماری و تزیین این مسجد الگوی مساجد بعدی شد.
• جزو بناهای مشهوری است که گردشگران خارجی در سفر به ایران حتما بازدید می‌کنند.
• جزوی از منظر مجموعه میراث جهانی میدان نقش جهان است.
• در کنار بناهای مشهوری مانند عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله، بازار قیصریه و ... قرار گرفته است.

آشنایی با مسجد امام اصفهان | شاهکار معماری اسلامی در قرن یازدهم

مسجد امام اصفهان، اثری مشهور درجنوب میدان نقش جهان است؛ بنایی با گنبد عظیم فیروزه‌ای و سردر آبی باشکوه و میزبان بلندترین منارهای میدان.

اینجا مسجدی است که ساختش از یک نذر آغاز شد. شاه طهماسب صفوی که به تازگی از یکی از جنگ‌هایش جان سالم به در برده بود نذر کرد به شکرانه نجاتش مسجدی بسازد؛ اما در میانه جنگ‌ها و کشمکش با ازبکان فرصت ادای نذرش را پیدا نکرد. تاریخ اما به گونه‌ای ورق خورد که نوه‌اش یعنی شاه عباس صفوی، نذر پدربزرگ را به شکوهمندترین صورت ممکن از مال خالص خود ادا و ثواب آن را به روح جدش تقدیم کند. به این ترتیب مسجد امام در رقابت با مسجد جامع شهر اصفهان ساخته شد که مربوط به دوره حکومت سلجوقی بود. شاه عباس، نوه طهماسب صفوی، که به تازگی اصفهان را برای پایتختی انتخاب کرده بود می‌خواست محور تجارت را از مرکز شهر و پیرامون مسجد جامع، به میدان نقش جهان جابه‌جا کند. بنابراین دستور داد مسجدی با ظرفیت مناسب برای برگزاری مراسم دینی پایتخت ساخته شود. مسجدی ساده اما باشکوه که در سراسر آن رنگ‌های فیروزه‌ای و آبیِ کاشی‌کاری‌ها حال و هوایی آسمانی به بیننده می‌بخشد. گنبد مسجد امام بلندتر از هر بنایی در میدان نقش جهان است و بر تمام شهر اشراف دارد که جایگاه مهم دین در حکومت صفوی را به نمایش می‌گذارد.

این مسجد در تاریخ 15 دی ماه سال 1310 با شماره 107 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و جزوی از منظر مجموعه میراث جهانی نقش جهان نیز به شمار می آید.

نام ها و لقب های مسجد امام اصفهان

مسجد امام در گذر تاریخ به نام‌های متفاوتی خوانده شده است که مسجد شاه، مسجد سلطانی جدید و مسجد جامع عباسی مشهورترین نام‌های آن هستند. گاهی نیز به مسجد مهدیه یا المهدی معروف بوده است و پس از انقلاب هم به مسجد امام تغییر نام داد و هم اکنون با همین نام شناخته می‌شود.

نکات جالب توجه مسجد امام اصفهان

مسجد شاه یا همان مسجد امام اصفهان جزو عالی‌ترین نمونه‌های ساخته شده مسجد در دوره صفوی‌ است. درباره معماری این مسجد پژوهش‌های بسیاری صورت گرفته که شرح کامل آنها خارج از چارچوب و حوصله مخاطبان این مقاله است. در اینجا ابتدا برای‌تان توصیفی کلی از ویژگی‌ها و وضعیت امروزی مسجد ارایه می‌کنیم کمی درباره نوآوری‌های خاص آن سخن می‍گوییم و سپس برای علاقه‌مندان در بخش معماری، با جزییات بیشتری درباره بخش‌های مختلف بنا توضیح خواهیم داد. 

برای هر گردشگر پیش از بازدید از یک بنا این سوال مطرح است که در آنجا چه چیز خواهم دید و چه تفاوتی با بناهای مشابهش دارد. در پاسخ به این سوال توجه شما را به ویژگی‌های ظاهری و معنوی متمایز مسجد امام نسبت به دیگر مساجد جلب می‌کنیم:

تزیینات و ظاهر حیرت انگیز مسجد

باهدف صرفه‌جویی در زمان و هزینه، تکنیک نوین هفت‌رنگ برای کاشی‌های این مسجد به کار گرفته شد. استفاده از آثار هنرمندان بنام خوش‌نویس، منبت‌کار و سنگ‌تراش به تزیینات این بنا ارزشی ویژه بخشیده است. باوجود تعدد استادکاران و هنرهای به کار رفته در ساخت مسجد، هویت واحد و یکپارچه‌اش برای هر بیننده‌ای شگفت انگیز است. انگار تمام این مسجد را یک نفر ساخته است و نمازگزارانش را نیز به سوی این وحدت روح سوق می‌دهد. بنابر گزارش‌ها، مسجد با 18 میلیون قطعه آجر و 475 هزار کاشی ساخته و آراسته‌ شده است. در بخش پایینی دیوارها از قطعات بزرگ و یکپارچه سنگ مرمر تراش‌خورده، بهره گرفته‌اند. این سنگ ها از معدنی در حاشیه اصفهان تهیه شده‌ که کشف آن اتفاقا همزمان با ساخت بنا بوده است. محراب مرمری یکپارچه این مسجد زیباترین محراب در میان مساجد هم‌دوره به شمار می آید.

ویژگی های معنوی

مسجد امام یک مسجد جامع بوده که در بالاترین طبقه‌ مساجد دسته بندی می‌شود و در آن عبادت‌های جمعی مانند نماز عید فطر، مراسم اعتکاف و احیای شب‌های قدر صورت می‌گیرد. سردر باشکوه واقع در جنوب میدان همچون آغوشی گشوده بیننده را به درون خود دعوت می‌کند. آبی آسمانی این سردر در تضاد با رنگ خاکی و سفید بناهای دیگر میدان، جایگاه والا و فرازمینی دین را نمایش می‌دهد. استفاده از رنگ‌های آبی و لاجوردی به گفته برخی کارشناسان بیانگر فلسفه انتظار و نگاه به آسمان در میان شیعیان است.  

برخی از عناصر معماری مساجد از پرستشگاه‌های کهن ایرانی الهام گرفته‌اند. نیایش‌کنندگان در هر دین و آیینی به حریمی امن و آرام نیاز دارند که رفت و آمد و ورود و خروج افراد مزاحم‌شان نشود. در روزگار ساسانی دالان یا دهلیزی پیرامون مرکز اصلی پرستشگاه ساخته می‌‌شد که ضمن جلوگیری از سروصدا، زیارت‌کنندگان را به مرکز دینی هدایت می‌کرد. دالان مدور مسجد شاه از این دالان‌های کهن الگو گرفته است. این دالان هیچ زاویه‌ای ندارد و به‌گونه‌ای ساخته شده که شما با پیمودن آن تغییر جهت خود را احساس نمی‌کنید. راهرو پس از پیمودن مسافت کوتاهی در تاریکی نسبی، شما را به روشنی حیاط سوق می‌دهد که نمادی از پا گذاشتن به جهان معنویت است.

وجود فضاهای عظیم خالی میان ستون‌ها موجب به‌هم پیوستگی هرچه بیشتر نمازگزاران و همبستگی جمعی است که از ویژگی‌های عبادت در میان مسلمانان است.

حل مساله اختلاف زاویه با قبله

میدان نقش جهان همراستا با چهار جهت اصلی ساخته شده است؛ اما بنابر سنت، بنای مساجد اسلامی باید تماما رو به کعبه و در جهت جنوب‌غربی باشند. تقارنِ سازه‌های اطرافِ میدانِ نقش جهان، به طراحان مسجد اجازه نمی‌داد تا با ایجاد گوشه و انحراف و برهم زدن نمای میدان، سردر مسجد را در راستای قبله بسازند. علاوه بر آن شاخص بودن و سیطره این مسجد نسبت به تمامی محوطه پیرامون در اولویت‌ قرار داشت. طراحان برای حل این مشکل راهکاری شگفت‌انگیز اجرا کردند به‌گونه‌ای که از سردر اصلی میدان نقش جهان یعنی قیصریه، منارهای ورودی مسجد روبروی چشم بیننده قرار دارد و دو منار بلندتر در پشت آن مانند انعکاسی از منارهای ورودی به چشم می‌آید؛ اما این منارها و درگاه گنبد مسجد را نمی‌پوشاند و گنبد بزرگ 53 متری از تمامی نقاط میدان نقش جهان آشکار است. محاسبه جهت قبله را شیخ بهایی، ریاضی‌دان بنام دوره شاه عباس انجام داده است.

انعکاس صدا در مرکز گنبد

 بسیاری از گردشگران خارجی و ایرانی زیر نقطه مرکزی گنبد اصلی مسجد می‌ایستند و انعکاس صدای‌شان در شعاع کم و بیش چهل متری را آزمایش می‌کنند. این جزو جذاب‌ترین تجربیات بازدید از مسجد امام است. این ویژگی انعکاس صدا را به ساختار گنبد نسبت می‌دهند که در نبود بلندگو به اذان‌گویان و مُکبّران این امکان را می‌داد صدای‌شان را به گوش همه نمازگزاران در گوشه‌گوشه صحن مسجد برسانند.

راهنمایان گاهی برای نمایش این ویژگی با ایستادن روی سنگ مشخص شده اسکناسی نو را تکان می‌دهند و شنیده شدن صدای آن در تمام صحن، موجب شگفتی گردشگران می‌شود. برخی با پاکوبیدن بر زمین و کف زدن انعکاس صدا را آزمایش می‌کنند. این میان گاهی هم فرد خوش صدایی پیدا می‌شود که با خواندن آواز یا اذان گویی طنینی خوش را در گنبدخانه به گوش حاضران برساند.

سنگ شاخص ساعت

در حیاط غربی مسجد، سنگ مستطیل شکلی قرار دارد که کنار آن یک سنگ دیگر به شکل مثلث قرار گرفته است. این سازه ساده اما جالبِ مهندسی، سنگ شاخص نام دارد. سنگ شاخص در تمام 365 روز سال هنگام ظهر، بی‌سایه است. در واقع سایه نداشتنِ سنگ، مبنای ظهر شرعی برای نمازگزاران بوده؛ یعنی هر زمان سنگ دیگر سایه ندارد هنگام اذان ظهر فرا رسیده است. ماجرا پیچیده به نظر می‌رسد؛ همان‌طور که می‌دانید زاویه تابش خورشید به زمین در روزها و فصل‌های مختلف متفاوت است پس چگونه سنگ شاخص هیچ‌گاه هنگام ظهر سایه ندارد؟ 

سرویس های بهداشتی در داخل مسجد

در مساجد جهان اسلام برای حفظ پاکی کف حیاط مسجد، همیشه سرویس بهداشتی را در بیرون از محوطه می‌ساختند. این مورد در مسجدهای جامع که با انبوه نمازگزاران مواجه بودند بیشتر مراعات می‌شده است. در مسجد امام هم برای نخستین بار سرویس بهداشتی در گوشه‌ای از بنای مسجد پیش‌بینی شد که افراد از سرویس بهداشتی، پس از یک هشتی و گذر از یک دالان طولانی، به مسجد قدم می‌گذاشتند. نکته اینجاست که معماران توجه کردند که هوای اصفهان گرم و خشک است. با توجه به این مزیت، فاصله میان سرویس بهداشتی و حیاط اصلی را به اندازه‌ای در نظر گرفتند که تا رسیدن افراد به حیاط کف کفش‌های‌شان خشک شده باشد و حیاط مسجد آلوده یا نجس نشود اما درعوض سرویس بهداشتی در داخل مجموعه و نزدیک به مسجد باشد.

کشف شبکه دالان زیرزمینی آب اصفهان در کف مسجد 

در دی‌ماه سال 95 که کارگران در جستجوی کشف منشا رطوبت مسجد امام مشغول کندن کف زیرزمین بودند به دالانی حدودا 40 متری برخوردند که بنابر حدس های مختلف تا حوالی میدان امام پیش می‌رود. باتوجه به بررسی‌های کارشناسی، دالان متعلق به دوره صفوی‌ست و در دوره‌های بعدی نیز در آن دستکاری و تغییرات صورت گرفته است. کارشناسان احتمال می‌دهند این دالان بخشی از شبکه زیرزمینی آبی اصفهان باشد. در سال‌های اخیر و با ساخت و سازهای مدرن در این شهر احتمالا بخش‌های بسیاری از این شبکه از میان رفته است و شاید دالان کف مسجد امام طولانی‌ترین بخش باقی مانده از شبکه آب اصفهان است. نابسامانی در فاضلاب مسجد موجب شده بخشی از دالان به فاضلاب آلوده شود. کارشناسان از آن تاریخ مشغول بررسی این دالان هستند و به جز گزارش کشف، توضیح بیشتری درباره آن داده نشده است.

معماری مسجد امام اصفهان

همان طور که می‌دانید صفویان و عثمانی‌ها دو امپراتوری نیرومند همسایه بودند که حدود پانصد سال پیش بر قلمرو وسیعی از جهان متمدن عصر خود حکفرمایی می‌کردند. از آنجا که شاه عباس صفوی، معماری را یکی از جنبه‌های رقابت با امپراتوری عثمانی به شمار می‌آورد دستور ساخت باشکوه‌ترین بناها را در حاشیه میدان کنونی نقش جهان داد که مسجد سلطانی یا امام امروزی یکی از آنهاست. مسجد امام در مقایسه با دیگر مساجد اصفهان و همچنین مساجد مشابه مانند وکیل در شیراز ابعاد بسیار بزرگ و شاهانه‌‌ای دارد و در دوره‌های گوناگون تاریخ از مهم‌ترین مساجد ایران به شمار رفته است.

مسجد امام یک گنبد اصلی، 4 مناره و 2 شبستان در شرق و غرب دارد و از اطراف با 4 ایوان و حیاط در بر گرفته شده است. این مسجد گنبدخانه دارد که یکی از مهم‌ترین شاخصه های معماری مساجد ایرانی در دوره صفوی است. تا پیش از این دوره، مساجد دارای شبستان ستون‌دار بودند که به‌عنوان سبک بومسلمی یا خراسانی شناخته می‌شود. گنبد مسجد از داخل و خارج دارای پوشش کاشی منحصر بفرد است. داشتن چهار ایوان در اطراف شاخصه دیگر معماری مساجد ایرانی است. با توجه به موارد یادشده مسجد امام اصفهان جزو بناهای ممتاز معماری ایرانی اسلامی به شمار می‌رود. 

بخش های مختلف مسجد امام اصفهان

گنبد مسجد شاه | استادانه‌ترین اثر معماری قرن 11 هجری

چشم‌گیرترین سازه مسجد، گنبد آن است؛ گنبدی فیروزه رنگ که از هر نقطه میدان نقش جهان خودنمایی می‌کند. این گنبدِ بسیار بزرگ و پیازی شکل 52 متر بلندی دارد و از بیرون و داخل کاشی‌کاری شده ‍‌است. روی گردن گنبد هشت کتیبه به رنگ لاجوردی از آیات قرآن به چشم می خورد و در بخش‌های پایینی آن صلوات بر معصومان، روی شمسه‌ها و موج‌ها تکرار شده‌اند. گنبد مسجد امام پرکارترین و استادانه‌ترین اثر معماری قرن 11 هجری شمرده می‌شود که از تمام بناهای آن روزگار شهر اصفهان بلندتر بوده است.

گنبد، دوپوش (پوسته) است؛ ارتفاع پوسته بیرونی به 52 متر می رسد، پس از آن یک فضای خالی حدودا 16 متری از داخل ایجاد شده است و سپس پوسته دیگر با ارتفاع 38 متر (به اندازه یک ساختمان 13 طبقه) قرار دارد. دوپوش بودن گنبد با توجه به ساختار و بزرگی آن موجب استحکام بیشتر، عایق‌بندی بهتر دما و انعکاس صدا شده است. 

محوطه باز زیر گنبد را یک صحن یا گنبدخانه بسیار بزرگ با چهل ستون و طاق احاطه کرده است که برگزاری مراسم دینی با حضور کلیه ساکنان پایتخت پر رونق صفویان را امکان‌پذیر می‌کرد. 

مناره های مسجد امام اصفهان

مساجد شیعیان اغلب دو مناره دارند که آ‌نها را به‌عنوان نمادی از قرآن و عترت می‌شناسند یعنی دو ریسمان الهی برای دستیابی به توحید؛ اما در مورد مسجد جامع اصفهان موضوع کمی فرق می کند. از سردر قیصریه یعنی ورودی اصلی نقش جهان که پا به میدان بگذارید، درست پیش روی‌تان در ضلع مقابل میدان، چهار مناره مسجد امام همراستا و کمابیش هم‌اندازه با هم به چشم می‌آید. نزدیک که می‌شوید می‌بینید منارهای جلویی کوتاه‌ترند و جهتی متفاوت با منارهای اصلی مسجد دارند. درواقع منارهای جلویی درگاه ورودی مسجد است که همچون آغوشی گشوده مردم را به آرامش معنوی درون خود فرا می‌خواند. منارهای درگاه ورودی 42 متر و منارهای اصلی مسجد 48 متر بلندی دارند. هر چهار مناره دارای گلدسته یا مَأذنه هستند؛ اما جالب است بدانید که بنابر گزارش شاردن، -سیاح اروپایی- از آنها برای اذان‌گویی استفاده نمی‌شده است و تنها جنبه شکوه نمادین داشته‌اند. چون بلندی منارها به حدی بود که از بالای آنها درون کاخ و حرمسرا دیده می‌شد بنابراین منار چوبی کوتاهی برای اذان‌گویی ساخته شد.

ایوان

چهار ایوان و حیاط در چهار سوی مسجد قرار گرفته است. بزرگترین ایوان 33 متر بلندی دارد که منارهای اصلی مسجد در طرفین آن برپا شده‌اند. کاشی‌کاری بالای این سردر ازین جهت جالب توجه است که برخلاف سنت جاری از تصویر موجودات جاندار در بنای مسجد استفاده شده است. دو طاووس در طرفین یک گلدان با استفاده از هنر معرق ترسیم شده‌اند که ایوان را به زیبایی آراسته‌اند و اطراف آنها را نقوشی از گل و گیاه و پرنده پر کرده است. برای این سردر در زمان شاه صفی، دری چوبی با روکش طلا و نقره ساخته شد که اشعار فارسی حک شده به خط نستعلیق روی آن ماده‌تاریخ (1) ساختش را 1038 بیان می‌کند.

پاورقی

1- محاسبه تاریخ یک رویداد یا ساخت بنا از طریق حروف ابجد موجود دریک مصراع یا عبارت نثر است. در زبان عربی حروف ابجد هرکدام یک معادل عددی دارند. جمع حروف هرکلمه و سپس جمع کلمه ها، عدد مورد نظر را مشخص می‌کند. یکی از کارکردهای این فن شاعرانه و روش پیچیده از رمزنگاری تاریخ، جلوگیری از تغییر و دستکاری اعداد مربوط به بناها و رویدادهای تاریخی توسط حکومت‌های بعدی بوده است.

شبستان 

دو شبستان در شرق و غرب مسجد، مکانی برای برگزاری نمازها در زمستان و فضای بسته هستند. شبستان شرقی بزرگ‌تر، اما ساده و بدون تزیینات است و شبستان غربی با کاشی خشتی هفت‌رنگ آراسته شده و محراب مرمری آن از زیباترین محراب‌های مساجد اصفهان به شمار می رود. شبستان‌ها هرکدام یک سنگاب در مرکز خود دارند که در ادامه درباره آن بیشتر خواهیم گفت.

بخشی از حیاط شبستان‌ها دوطبقه است که غرفه های آن محل زندگی طلاب علوم دينی بود. دو مدرسه نیز در جنوب‌شرق و جنوب‌غرب مسجد قرار گرفته اند. ساخت یکی را به شاه سلیمان صفوی نسبت می‌دهند و سلیمانیه می‌نامند. مدرسه جنوب‌شرقی را ناصرالدین‌شاه قاجار مرمت کرده و از آن پس ناصریه نام گرفته است و این مدرسه نیز حجره‌هایی برای سکونت طلاب داشته است.

تزیینات مسجد امام اصفهان

ممتازترین و استادانه‌ترین سطح از هنر درخشان عصر صفوی را می‌توان در تزیینات مسجد شاه اصفهان تماشا کرد.

کاشی‌کاری

کاشی را می‌توان مهم‌ترین آرایه مساجد ایرانی دانست. ابعاد مسجد امام بزرگ‌تر از آن بود که بتوان شیوه ظریفِ کاشی‌های معرق مسجد شیخ لطف‌الله را برای تمامش به کار گرفت. بنابراین شیوه جدیدی به کار گرفته شد که امکان کاشی‌کاری را در بناهای معمولی و خانه‌های مردم نیز فراهم کرد. در این شیوه کاشی‌ها را با ابعاد کوچک می‌سازند که با کنارهم قرار گرفتن آنها در رنگ‌های مختلف طرح مورد نظر آشکار می‌شود. این تکنیک تازه اجازه می‌داد رنگ‌های مختلف و متعدد بدون نشت و با خطوط رنگی جداکننده، کنار هم، روی یک کاشی قرار گیرند. به این نوع از کاشی‌ هفت‌رنگ می‌گویند. در کاشی‌های هفت رنگ مسجد امام، رنگ آبی بر تمامی رنگ‌ها غلبه دارد و نقش‌های داخل آنها همگی انتزاعی هستند تا ماهیت آسمانی و معنوی آن را به نمایش بگذارند. از میان این نقش‌ها می‌توان به استفاده از چلیپا که یکی از نقوش ایرانی کهن است برای نخستین بار در بنای مسجد اشاره کرد. همچنین استفاده از نقش درخت، پرندگان و موجودات زنده که پیش‌تر معمول نبود با الهام از سبک تیموری در بخش‌‌هایی از شبستان مسجد دیده می‌شود.

بیشتر سطوح این مسجد از درون و بیرون به زیبایی کاشی‌کاری شده‌اند و با وجود استفاده از تکنیک هفت‌رنگ برای تسریع کار، آراستن مسجد در دوران بلند حکومت شاه‌عباس به پایان نرسید و در دوره جانشینانش تکمیل شد.

کتیبه‌ها

علیرضا عباسی، خوش‌نویس مشهور، کتیبه سردر اصلی مسجد را نوشته است. در این کتیبه می‌توان دستور ساخت مسجد از جانب شاه عباس و از اموال شخصی وی، همچنین نام استاد علی‌اکبر اصفهانی به‌عنوان معمار و محب‌علی بیگ‌الله مباشر بنا را به خط ثلث خواند. دیگر هنرمندان خوش‌نویسی که کتیبه‌های این بنا را نوشته‌اند عبدالباقی تبریزی، محمدصالح اصفهانی، محمدرضا امامی و محمد غنی هستند.

مسجد دارای کتیبه‌های متعدد حاوی سوره‌های قرآن، درود بر پیامبر و خاندانش، اشعار فارسی، فرمان‌های شاه عباس و ماده‌تاریخ‌های مراحل ساخت و اتمام بناست. به نظر می‌رسد کتیبه مربوط به وقف‌نامه و موقوفات مسجد که در ضلع جنوب غربی و با عبارت بسم الله الرحمن الرحیم حک شده بر سنگ مرمر آغاز می‌شده، پس از صفویان دزدیده شده یا از میان رفته است.

سنگاب

سنگاب ظرفی بزرگ از سنگ یکپارچه‌ و تراش‌خورده است که برای جمع کردن آب باران در حیاط مساجد، امامزاده‌ها و اماکن عمومی قرار می‌گرفت تا افراد بتوانند برای وضو گرفتن یا آشامیدن آب از آنها استفاده کنند. در مسجد امام اصفهان 7 سنگاب از دوران صفوی وجود دارد که از سنگ یشم، مرمر و آهک ساخته شده‌اند و روی برخی از آنها کتیبه‌هایی حک شده است از جمله سنگاب چهل‌ستون غربی از سنگ یشم که روی آن اشعاری در وصف حضرت علی و ماده‌تاریخ مربوط به دوران شاه سلیمان کنده شده است. این 7 سنگاب‌ در جلوی در ورودی، چهل‌ستون غربی و شرقی، گنبد غربی و شرقی، دالان مشرف به حیاط و انتهای مدخل ورودی اصلی مسجد قرار گرفته‌اند.

تعدادی از این سنگاب‌ها اکنون دارای حفاظ شیشه‌ای هستند و برخی دیگر در دسترس عموم قرار دارند که متاسفانه بر اثر کنده‌کاری افراد ناآگاه آسیب دیده اند.

این دیوار کج است!

در روزهای پایانی ساخت مسجد آوازه آن در شهرها پیچیده بود. در دل همه شوق بسیاری برای دیدن این بنای باشکوه وجود داشت. یکی از بازدیدکنندگان پیرزنی بود که وقتی در برابر سردر بزرگ مسجد ایستاد به صدای بلند گفت این دیوار که کج است! کارگران و سازندگان که می‌دانستند معماران با چه محاسبه هایی پیچیده و چه دقت و وسواسی همه چیز را بررسی کرده‌اند به پیرزن خندیدند و سخن او را نشنیده گرفتند؛ اما پیرزن همچنان اصرار داشت که دیوار کج است و بایست صدایش به گوش معمار برسد و اصلاح شود. استادکار سازنده دیوار حاضر شد و به سخن پیرزن گوش داد. چند دقیقه‌ای فکر کرد. چند قدمی عقب رفت؛ به سردر عظیم 30 متری نگاهی انداخت و سپس به کارگران دستور داد چند چوب داربست را به دیوار تکیه دهند. تعدادی نیز طناب ببندند. سپس گروهی از یک‌سو هل بدهند و گروهی دیوار را بکشند. کارگرانِ متعجب فکر کردند این یک شوخی است؛ اما استاد با جدیت آنها را به کشیدن طناب‌ها و هل دادن دیوار وادار کرد. او هربار عقب می‌رفت، نگاهی به دیوار می‌کرد و از پیرزن می‌پرسید مادرجان صاف شد؟ پس از چند بار کشیدن طناب‌ها، سرانجام پیرزن لبخند رضایتی زد و گفت خوب است. حالا صاف شد و دقایقی بعد آنجا را ترک کرد. کارگران گیج و مبهوت از استادکار پرسیدند این چه کار بیهوده‌ای بود که کردی؟ خودت که می‌دانی این دیوار 30 متری که چندین متر هم زیر زمین شالوده دارد با هل دادن و کشیدن طناب ذره‌ای جابه جا نمی‌شود‍! استادکار خندید و گفت من می‌دانم اما پیرزن که نمی‌دانست. مهم این است که اگر او با این تصور از اینجا می‌رفت که دیوار کج بوده، هرجا می‌نشست درباره کج بودن دیوار سردر مسجد شاه سخن می‌گفت. من امروز می‌توانستم جلوی چشم‌های پیرزن دیوار را صاف کنم اما باور به کج بودن دیوار در فکر مردم را دیگر نمی‌شود صاف کرد.

تاریخچه و مراحل ساخت مسجد امام اصفهان

 همچون بسیاری از سازه‌های تاریخی درباره شروع به ساخت و تکمیل مسجد امام تاریخ‌های متفاوتی ذکر شده است. در کتب تاریخی، شالوده مسجد را به زمانی پیش از شاه عباس نیز نسبت داده‌اند؛ اما آنچه از کتیبه سردر اصلی و بیشتر منابع تاریخی آشکار است در سال 990 خورشیدی بنای مسجد به فرمان شاه عباس صفوی آغاز شد در این زمان شاه 41 سال داشت و 24 سال از سلطنتش می‌گذشت. به گفته کتاب تاریخ عالم آرای عباسی، شاه به بنای مسجدی عالی فرمان داد که مانند آن را نتوان در هیچ یک از شهرهای ایران و سرزمین‌های جهان پیدا کرد. با همه شتاب و چشم‌انتظاری شاه عباس، کاشی‌کاری گنبد مسجد یک سال پس از مرگش یعنی در سال 1008 خورشیدی به پایان رسید. درواقع 18 سال برای بنای مسجد و تزیینات اصلی آن زمان صرف شد.

آراستن بنا و افزودن بخش‌های مختلف به آن در زمان جانشینان شاه‌عباس ادامه یافت. آخرین تاریخی که برای تکمیل بنا بر سردر مدرسه سلیمانیه حک شده 1046 خورشیدی است.

خوشبختانه در تمامی فراز و فرودهای تاریخ ایران و سرنوشت شهر اصفهان، به این مسجد آسیبی وارد نشد و در 400 سال عمر خود، استوار باقی ماند.

برای شروع به کار مسجد 2 هزار تومان بابت مصالح و دستمزد استادکاران بودجه پرداخت شد و زمین‌های مسکونی اطراف میدان را از ساکنانش خریدند؛ اما این میان یک پیرزن از فروختن خانه‌اش خودداری می‌کرد و این آغاز کار بنا را به تاخیر انداخت. شاه عباس، بدیع‌الزمان تونی را مامور جلب رضایت پیرزن کرد و او موفق شد پیرزن را راضی به فروش خانه‌اش کند. برخی گمان می‌کنند بدیع‌الزمان طراح پلان مسجد بوده‌است؛ اما با از دست دادن جایگاهش در دربار نام او در کتیبه‌ها درج نشده است.

وقایع تاریخی مسجد امام

روی سردر ورودی مسجد اثر سه گلوله به چشم می‌خورد که آن را به زمان جنگ با اشرف افغان یا حمله روس‌ها نسبت می‌دهند. مسجد در سال‌های استبداد صغیر یعنی اواخر قاجار، پایگاهی برای مبارزه بوده است. بنابه گفته عبدالمهدی رجایی، نویسنده تاریخ مشروطیت اصفهان، ماجرا از آنجا آغاز شد که صارم‌الدوله، پسر ظل‌السلطان و نوه ناصرالدین شاه، مادر خود را که به منزل نورالله نجفی اصفهانی پناه برده بود با گلوله کشت. این رویداد مردم اصفهان را به خشم آورد و آنان در سال 1286 خورشیدی یعنی 110 سال پیش در مسجد تحصن کردند. پس از آن نورالله نجفی و آقانجفی، روحانی شیعه، که از مجاهدان مشروطه بودند کنترل مسجد را به دست گرفتند و با ورود مجاهدان بختیاری به رهبری ضرغام‌السلطنه حاکمیت استبدادی ظل‌السلطان قاجار بر اصفهان پایان یافت. شاید بد نباشد بدانید مسعود میرزا ظل‌السلطان، پسر بزرگ ناصرالدین شاه، همان کسی است که در حاکمیت 34 ساله خود بر اصفهان برای اثبات قدرتش بیش از 50 اثر تاریخی، بنا و باغ صفوی را ویران کرد.

نظر گردشگران خارجی درباره مسجد امام اصفهان

در اینجا نگاهی داریم به نظرات گردشگران خارجی که در وبسایت تریپ ادوایزر به ثبت رسیده اند:

گردشگر هلندی | تاریخ بازدید شهریور 98

شاید خوب بود اما داشتند آن را بازسازی می کردند...

خیلی ناامیدکننده بود. چرا؟ به خاطر اینکه داشتند بنا را بازسازی می کردند. چادر بزرگی داخل بنا ایجاد کرده بودند. بهتر بود در ورودی بنا اعلامیه ای می گذاشتند و در مورد بازسازی می نوشتند؛ آنها نباید پول ورودیه را برای بنایی که این گونه تحت بازسازی قرار دارد، می گرفتند.

گردشگر ایتالیایی | تاریخ بازدید تیر 98

در مسجد بزرگ امام

بنایی بسیار حیرت انگیز و نفس‌گیر در انتهای میدان با دو مناره بلند که در راستای گنبد نیستند. پر از کاشی کاری های دیدنی و طراحی های هندسی...

گردشگری از سنگاپور| تاریخ بازدید اردیبهشت 98

زیباترین مسجد

یکی از بهترین ها و دیدنی ترین ها در ایران. جایی که باید ببینید. این بهترین دلیل برای بازدید از اصفهان است. زیباترین مسجدی که تا تا به حال دیده ام!

ویدیوی تماشایی از مسجد شاه اصفهان

دغدغه های کارناوال

تحریریه کارناوال تلاش کرد برای دریافت پاره‌ای توضیحات و طرح برخی اشکالات با گردانندگان مسجد امام از طریق شماره‌های معرفی شده در سایت میراث فرهنگی اصفهان تماس بگیرد که متاسفانه در ساعات و روزهای مختلف اداری کسی پاسخگوی تلفن نبود. 

مشکل امروزی که بسیاری از کارشناسان آثار باستانی را نگران کرده است عدم نظارت بر فرایند مرمت‌های متعدد است که با صرف بودجه‌های کلان صورت می‌گیرد؛ اما به سبب عدم حضور کارشناسان آشنا به اصول ساخت و نصب کاشی در عملیات مرمت، به فاصله کوتاهی پوشش مرمت‌شده باد کرده و درحال ریزش است. در سال 96 و با وجود بودجه یک میلیاردودویست میلیون تومانی صرف شده برای مرمت صددرصدی گنبد مسجد امام و برچیدن داربست‌ها، تعدادی از کاشی‌ها بر سر گردشگران فرو ریخت. سه ترک از 16 ترک این گنبد باد کرده و نیاز به مرمت دوباره دارد. درصورت فروریختن این کاشی‌ها به بخش‌های پایینی که کاشی‌کاری قدیم صفوی دارند نیز آسیب وارد می‌شود. بسیاری از کارشناسان و دلسوزان نسبت به وضعیت کنونی مسجد ابراز نگرانی کرده‌اند.

فرسودگی بنا، نفوذ رطوبت به پشت کاشی و سست شدن ملات نامناسب، وجود ارتعاش بلندگوها و سیستم‌های صوتی نصب شده بر دیوارهای مسجد همچنین پرواز‌های متعدد بالگرد بر فراز میدان ‌نقش‌جهان و مسجد امام به‌عنوان عوامل فروریختن کاشی‌ها شناخته شده‌اند. از سازمان میراث فرهنگی انتظار می‌رود با تمهیدات لازم برای ممانعت از ارتعاشات فیزیکی و مرمت با استفاده از تجربه و نظارت اساتید فن کاشی، ازین میراث شگفت‌انگیز هنری ایران برای نسل‌های آینده به صورت بهتری نگهداری کند.

امید است در جایی که مشکلات بزرگی مانند مدرن شدن شهر اصفهان و افزایش آلودگی، افزایش خطوط زیرزمینی مترو، فرسودگی و مرمت‌های متوالی غیرکارشناسی و بدون نظارت این بنای تاریخی را تهدید می‌کنند، مدیران مجموعه با تصمیم‌گیری کارشناسانه برای ارایه خدمات گردشگری مناسب، زمینه را برای حفظ بهتر این بنای تکرارنشدنی فراهم آورند.

نقاط ضعف مدیریتی مسجد امام از منظر بازدیدکنندگان

مسجد امام جزو مهم‌ترین جاذبه‌هایی است که هر گردشگری به ایران و اصفهان سفر می‌کند حتما از آن بازدید می‌کند. بسیاری از راهنمایان تور ابراز می‌کنند که وضعیت این جاذبه برای بازدید به‌حدی نابسامان است که از بردن گردشگران به آن پشیمان می‌شوند. همانگونه که در دیدگاه‌های برخی بازدیدکنندگان خارجی نیز اشاره شده‌ است نمای این جاذبه بسیار آشفته و شلخته به چشم می‌آید. در پایان نمازهای روزانه که در مسجد برگزار می‌شود فرش‌ها و موکت‌ها در محوطه داخلی و حتی حیاط بیرونی مسجد رها می‌شوند درحالی‌که انبارهای مناسبی برای جمع‌آوری آنها وجود دارد. همچنین متاسفانه کولرهای آبی موجود برای فصل تابستان، در فصل‌های دیگر از منظر این بنا جمع‌آوری نمی‌شوند. 

از دیگر اعتراضات مهم بازدیدکنندگان در دسترس نبودن مسوول دستگاه راهنمای صوتی، صدای ضعیف و کم‌کیفیت دستگاه، اشتباهات در توضیحات ارایه شده توسط دستگاه و نبودن تابلوی معرفی مناسب به زبان انگلیسی در بخش‌هایی از بنا است.

توصیه‌های کارناوالی

زمان پیشنهادی ما برای بازدید از مسجد ساعات اول صبح است که بتوانید انرژی آرامش‌بخش این مسجد فیروزه‌ای را بهتر احساس کنید و شلوغی، باعث آشفتگی شما نشود.

نور فلاش دوربین به کاشی‌کاری و تزیینات بنا آسیب می‌زند؛ حتی در فضاهای بیرونی که تابلوی ممنوعیت وجود ندارد از فلاش استفاده نکنید.

این مسجد اگرچه جنبه تاریخی و معماری دارد؛ اما بنایی مذهبی است. با هر باور یا دینی که از این بنا بازدید می‌کنیم همانند تمامی جهان، لازم است به باورهای عبادت‌کنندگان احترام بگذاریم و رفتاری مناسب با یک بنای مذهبی در پیش بگیریم. راه نرفتن با کفش برروی فرش‌ها و یا ایجاد نکردن سروصدای بلند نشانه‌هایی از احترام ما به محیط معنوی این بناست.

بعد از نقد و بررسی کارناوال | حرف‌های خودمانی سفرم

مگه چند جای دنیا هست که حس کنی آسمون به زمین خیلی نزدیکه؟ چندجا هست که آروم اسم هر خدایی که می‌پرستی نجوا کنی و صدات مثل یه جواب از هرطرف به خودت برگرده و تو رو دربر بگیره؟ مگه چند جارو می‌شناسی که نقش‌های درودیوارش شبیه مینیاتور چشم‌هات رو نوازش بده و تازه دقیق‌تر که نگاه کنی یکه بخوری چون می‌فهمی چیزی که می‌بینی نقاشی نیس. هزار رنگ روی گنبد و دیوار و منار، همه هنر کاشی‌کاریه. کاشی‌هایی که تک‌تک طراحی شدن، با ظریف‌ترین قلم‌ها رنگ‌ گرفتن، با مهارتی که نمیشه تصورش کرد لعاب خوردن و کوره رفتن و در نهایت با چنان دقتی از بین صدها هزار قطعه سر جای درست خودشون نشستن که اشک به چشمات میارن. مبهوت از خودت می‌پرسی چه حس و انگیزه‌ای می‌تونه اینهمه هنر و زیبایی رو کنار هم بچینه و حتی یه کاشی رو اشتباه نذاره. هیجده سال زمان کمی نیست برای فقط کاشی‌کاری یه مسجد! هیجده سال خودش یه جوانیه که به میان‌سالی برسه؛ دست‌های نیرومندیه که با افتخار اولین کاشی رو بچسبونه و هیجده سال بعد شاید دیگه لرزان اما عاشقانه آخرین کاشی رو که کار گذاشته نوازش کنه، مکث کنه و باورش نشه که تموم شد. 
از بالای عالی قاپو یه بار دیگه به گنبد فیروزه‌ای نگاه می‌کنم. از همون جایی که هنرپرورترین شاه ایران به چیدن این کاشی‌ها چشم دوخته بود؛ اما نشد که آخر کار رو ببینه. به حسرت توی دلش فکر می‌کنم. و بعد به همه عشق‌هایی که در دقیقه‌ها و روزها و ساعت‌ها جاری شد، تبدیل به هنر شد و این زیبای فیروزه‌ای رو ساخت. صدای مادربزرگم از ته خاطره‌های بچگی داره تو سرم شعر می‌خونه: "عصا، عصا، پیرزن ما، کجا میری، مسجد شا ..."
ازین بیشتر براتون بگم؟ اینها که گفتم بس نیست که دلتون بخواد هرگوشه دنیا هستید واسه یه بار هم شده برید مسجد شاه رو از نزدیک ببینید؟ اگه رفتید سهم ما یادتون نره. یه عکس از حس و حال‌تون برامون بگیرید. یه عکس از شمای کوچیک زیر سردر بلند و باشکوه، یه ویدیو از آواز خوندن‌تون زیر گنبد اصلی، یه شعر که اون موقع زیر لب زمزمه کردید. همه رو برامون بفرستید. ما اینجا با همون ذوق می‌بینیمش که انگار دوباره با شما سفر کرده باشیم.