قطب منار دهلی نو | بلندترین منار آجری دنیا

اگر اهل ماجراجویی هستید و پول زیادی هم برای سفرهای خارجی ندارید، ما کشور هند را به شما پیشنهاد می کنیم؛ سرزمینی بسیار وسیع با دیدنی های خاص و منحصر به فرد که هزاران جاذبه باشکوه را در اختیارتان قرار می دهد و خاطره هایی به یادماندنی را برای تان رقم خواهد زد.

شاید نام هند که به میان آید به یاد معابد، لباس های رنگارنگِ زنان این دیار یا غذاهای تند آن ها بیفتید؛ اما هند سرزمینی فراتر از این هاست. هرچه درباره طبیعت سرسبز و جنگل های انبوهش بگوییم باز هم کم است؛ هرچه از بناهای دیدنی آن بازدید کنیم باز هم جاهایی برای دیدن باقی می ماند. کارناوال بارها به هند سفر کرده و به دیدار شهرهای مختلفش رفته است. امروز باز هم به سوی کشور 72 ملتِ هند و پایتخت زیبایش، دهلی نو رهسپار شده ایم تا شما را با یکی از شاهکارهای معماری دنیا آشنا کنیم.

بلندترین منار آجری دنیا در دهلی نو واقع شده است که پربازدیدترین جاذبه این سرزمین نیز به حساب می آید. مقصد ما منطقه تاریخی مهراولی و قُطب منار است؛ مناری که به راستی معجزه معماری اسلامی به حساب می آید. خیلی راحت می توان ساعت ها به تماشای قسمت های مختلف این منار بلند ایستاد و از ابهت و زیبایی اش غرق در حیرت شد. همراه کارناوال باشید تا بیشتر با منار باشکوه قطب آشنا شویم.ورود به صفحه اختصاصی راهنمای سفر به دهلی نو

چرا بازدید از قطب منار هند؟

• بلندترین منار آجری در سراسر دنیاست.
• یکی از منحصر به فردترین و دیدنی ترین بناهای اسلامی است.
• نام قطب منار و مجموعه های تاریخی اطرافش در فهرست جهانی یونسکو می درخشد.
• این منار آن قدر با ریزه کاری و دقت نظر ساخته شده که ساعت ها بازدیدکننده ها را مجذوب خود می کند.
• از پربازدیدترین جاذبه های هند است و سالانه قریب به 3.9 میلیون بازدیدکننده به دیدار آن می روند.
• قدمت این منار به حدود 800 سال پیش می رسد.

معرفی قُطب منار دهلی نو | Qutb Minar

در سرزمین پهناور هند، صدها بنای تاریخی مختلف به چشم می خورد؛ اغلب این بناها بر مبنای معماری هندی و اسلامی ساخته شده اند و همین موضوع چهره این کشور را جذاب و دیدنی کرده است. دهلی نو یکی از بهترین مکان ها برای تماشای بناهای تاریخی و لذت بردن از هنر معماری در گذشته است. در گوشه ای از دهلی نو مجموعه ای به نام منار قطب وجود دارد که در منطقه مهراولی (Mehrauli) جا خوش کرده است. به طور کلی 27 معبد در مهراولی وجود دارند که خوشبختانه امروزه می توانید به راحتی از آن ها دیدن کنید. مجموعه منار قطب مهم ترین بخش از این منطقه تاریخیست که مناری به نام قطب در میان آن به چشم می خورد. هر بنایی که در این مجموعه وجود دارد در نوع خود بی نظیر است و می توان راجع به هر کدام ساعت ها صحبت کرد به همین خاطر ما در این مطلب به معرفی منار فوق العاده قطب می پردازیم و در آینده یک به یک سازه های تاریخی مجموعه را معرفی خواهیم کرد؛ اما برای این که دیدی کلی راجع به این محوطه ارزشمند تاریخی به دست بیاورید در طی بازدیدمان از منار قطب، اشاره ای هم به بناهای اطرافش خواهیم کرد.

همیشه در سازه های اسلامی شاهد توجه به ریزه کاری های نما بوده ایم. قطب منار هم نخستین بنایی است که در هند با الهام از سبک معماری اسلامی ساخته شد و به وضوح تلاش سازندگانش برای استفاده از تزییناتِ اضافی در آن دیده می شود.

در اسناد تاریخی آمده که این منار قسمتی از مسجد قوة الاسلام (Quwwat-ul-Islam Mosque) بوده است؛ اما به مرور زمان قسمت های اصلی این عبادتگاه از بین رفت و امروز فقط منار پابرجاست. مسجد قوة الاسلام در واقع نخستین عبادتگاه اسلامی در دهلی بود و در سال 1192 میلادی ساخته شد و امروز به عنوان کهن ترین مسجد هند شناخته می شود. در ابتدا سلطان معزالدین محمد غوری، پادشاه سلسله غوریان، دستور ساخت این عبادتگاه را داد و قطب‌الدین آیبک  (Qutb-ud-Din Aibak) آن را ساخت و ایلتُتمِش تکمیلش کرد. قطب الدین آبیک یکی از غلامان ترک بود که برای پادشاه غوریان، علاءالدین محمد خدمت می کرد. قطب الدین آبیک در سال 1206 میلادی به دهلی لشکرکشی و آنجا را فتح کرد و این گونه نخستین دولت مسلمان شمال هند و سلطنت دهلی پایه‌گذاری شد و قطب الدین نخستین حاکم مسلمان دهلی لقب گرفت. منار قطب و مسجد قوت الاسلام (بنایی تاریخی در مجموعه قطب منار که در ادامه در موردش می خوانیم) به دست وی به صورت همزمان ساخته شده اند. همچنین از  او به عنوان موسس حکومت ترکی در شمال غربی هند یاد می کنند.

بد نیست بدانید که پیرامون سال اتمام ساخت این بنا اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ عده ای پایان ساخت و ساز را سال 1230 میلادی و برخی دیگر سال 1316 میلادی را عنوان می کنند؛ اما جدای از این اختلاف نظرها، آنچه که شکی در آن وجود ندارد، دلیل ساخت منار است؛ می گویند قطب منار ساخته شد تا پیروزی و سلطه مسلمانان را بر هند نشان دهد و سمبلی برای این اتفاق باشد.

در حال حاضر قطب منار یکی از زیباترین و معروف ترین بناهای تاریخی دهلی نو به شمار می آید و به همراه بناهای تاریخی اطرافش در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. برای خلق این منار باشکوه از آجر، ماسه، مرمر و سنگ سرخ بهره برده اند، به همین خاطر این بنا به رنگ قرمز و آجری دیده می شود. ارتفاع این منار 73 متر و قطر آن در پایه 14.3 متر و در بالای منار به 2.7 متر کاهش می یابد. با تصور این ابعاد به عظمت و شکوه منار پی خواهید برد.

به طور کلی قطب منار را می توان به 5 طبقه مجزا تقسیم کرد که هر سطح از بیرون با یک برجستگیِ کمربند مانند، از دیگر قسمت ها جدا می شود، هر یک از این برجستگی ها توسط پتکانه (1) در جای خود محکم شده اند. نمای خارجی منار هم با تزیینات اسلامی و آیه هایی از قرآن کریم پوشانده شده است؛ اما قطب منار تنها همین بنایی که از بیرون می بینید نیست؛ بلکه پله های زیبا و مارپیچی را در خود جای داده که شمارشان به 379 عدد می رسد. 

 کارناوال چندی پیش به افغانستان سفر کرد و اطلاعاتش را درباره منار جام با شما در میان گذاشت. منار جام همان مناریست که می گویند الگویی برای ساختِ قطب منار بوده و مهم ترین بنای تاریخی افغانستان به حساب می آید. برای آشنایی بیشتر با منار جام افغانستان روی دکمه زیر کلیک کنید.
ورود به صفحه اختصاصی مطلب منار جام افغانستان

پاورقی

1- پتکانه، پتکین، تونگان، تونجه و پیش‌آمدگی بخشی از ساختمان هایی هستند که در نمای آن ها از تاقچه و برآمدگی استفاده می شود.

تاریخچه قطب منار

 قطب الدین که یک مسلمان متعصب بود وقتی حکومتش را تشکیل داد و به این نقطه رسید، دستور داد تا تمام معابد هندوی منطقه را تخریب کنند. گفته می شود که در سال 1192 او اولین طبقه از منار قطب را ساخت. بعد از او در سال 1220 غلام و داماد و جانشینش، ایلتُتمِش ساخت سه طبقه دیگر قطب منار را به سرانجام رساند. 

در برخی منابع آمده است که قطب منار بر ویرانه های بنایی به نام لال کوت (Lal Kot) ساخته شد؛ اما اطلاعات خاصی درباره این بنا در دست نیست. یکی از نکته های مهم درباره قطب منار، ویرانی آن در سال 1369 میلادی توسط رعد و برق بود. در همین دوران بود که بالاترین طبقه قطب منار توسط رعد و برق آسیب دید؛ اما فيروز شاه تُغلق (Firoz Shah Tughlaq) حاکم وقت، پس از این حادثه، طبقه آسیب دیده را بازسازی و یک طبقه به این سازه اضافه کرد. همچنین فرید خان شیرشاه سوری (Sher Shah Suri)، بنیان‌گذار پادشاهی کوتاه‌مدت سوری در شمال هند، یک ورودی به این برج اضافه کرد. این وقایع همزمان بود با تبعید دومین پادشاه امپراتوری مغولی هند، نصیرالدین همایون. 

در سال 1505 قطب منار باری دیگر بر اثر زلزله تخریب شد و این دفعه نظام خان سکندر لودی بن بهلول (Sikander Lodi) یکی از پادشاهان سلسله لودی در هند، آن را بازسازی کرد؛ اما دیری نپایید که باری دیگر در تاریخ 1 سپتامبر 1803 میلادی زلزله دیگری قطب منار را لرزاند و آن را تا حدود زیادی ویران کرد. این بار در سال 1828 یکی از سربازان بریتانیاییِ مستقر در هند، به نام سرگرد رابرت اسمیت (Robert Smith) کار بازسازی قطب منار را به عهده گرفت. او با ساخت یک بخش گنبد مانند در بالاترین و پنجمین بخش منار، طبقه ششم سازه را هم به آن اضافه کرد؛ اما این بخش گنبد مانند در سال 1848 به دستور فرماندار سابق هند، ویسکون هاردینگ (Viscount Hardinge) تخریب شد. اما این بخش باری دیگر در بخش شرقی قطب منار قد علم کرد؛ جایی که امروز آن را با نام (Smith's Folly) به یاد می آورند.

همان طور که مشاهده کردید، قطب منار بارها ویران و دوباره سازی شد. در همین بازسازی ها، کتیبه ای یافتند که روی آن متنی با این مضمون نوشته شده بود: "27 معبد و عبادتگاه از بین رفتند و از آن ها تنها قطب منار باقی ماند." گفته می شود که در ساخت قطب منار و مسجد قوة الاسلام از مصالحی استفاده شد که حاصلِ ویرانیِ معابد هندو بود؛ اما مدرک معتبری در این زمینه وجود ندارد.

دلیل ساخت و معماری قطب منار

درباره علت ساخت قطب منار نظریه های مختلفی وجود دارد که در ادامه آن ها را با هم بررسی می کنیم:

برج پیروزی

بر اساس یکی از نظریه ها، این منار به عنوان یک برج پیروزی ساخته شد؛ پیروزی قطب الدین آیبک و تاسیس حکومت مسلمانان در هند. اما اگر این گونه است و قطب الدین این برج را برای جاودان کردن شهرت، قدرت و پیروزی اش ساخته چرا حتی یک کتیبه که نام قطب الدین روی آن باشد در قطب منار وجود ندارد!؟ چرا حتی در یک نقطه از این برج، نام این شخص تحت هیچ عنوانی ذکر نشده است؟! در حالی که به صورت خیلی صریح نام قطب الدین بر دیواره های مسجد قوةالاسلام به عنوان سازنده ذکر شده است! این نظریه حتی این که چه کسی سازنده این برج است را هم به چالش می کشاند...

با این حال خیلی از مورخان می گویند این برج یکی از بهترین یادگارهای قطب الدین در طول زندگی اش است.

برج دیده بانی

عده ای دیگر می گویند که قطب الدین این سازه را به عنوان برج دیده بانی ساخته است که با دلایل زیر می توان این ادعا را رد کرد:

قطب الدین هرگز در مکان کنونی قطب منار، هیچ قلعه و دژی برای خود نداشته است که بخواهد یک برج دیده بانی در آن بسازد. قطب الدین در حقیقت در شهر لاهور پاکستان زندگی می کرد که کیلومترها از این نقطه فاصله دارد. این نظریه حتا بدون اشاره به تزیینات زیبای قطب منار هم رد می شود چرا که یک برج دیده بانی نیاز به چنین تزیینات هنرمندانه ای ندارد.

جایی برای سردادن اذان

جالب است بدانید که برخی عقیده دارند که این سازه کابری مناره مسجد داشته است؛ جایی که موذن با اذان گفتن دیگران را به نماز خواندن دعوت می کرد چرا این برج در نزدیکی نخستین مسجد جامع هند، مسجد قوةالاسلام قرار دارد؛ اما این نظریه ایراداتی دارد؛ چرا این سازه باید تا این حد زیبا در کنار مسجدی ساده قرار داشته باشد؛ مسجدی که با توجه به این کاربری، بنای اصلی به حساب می آید، ظاهری ساده دارد و امروز تنها خرابه ای از آن باقی مانده است در حالی که قطب منار همچنان زیبا و سالم روزگار می گذراند. دلیل دیگری که می تواند ثابت کند این نظریه اساسی ندارد این است که ورودی مناره های اسلامی، باید در سمت شرق باشد در حالی که ورودی قطب منار به سمت شمال است. دلیل دیگر تعداد زیاد پله های این بناست؛ موذن روزی 5 بار باید 379 پله را در مدت زمان 45 دقیقه طی می کرد تا به بالای مناره برسد. حال فرض کنید موذن روزی 5 بار هم این تعداد پله را طی کرد تا به بالای قطب منار برسد؛ آیا برای او نفسی باقی مانده است تا با صدایی رسا اذان بگوید و دیگران را به نماز تشویق کند؟ آیا اصلا کسی صدای او را از آن بالا می شوند؟! بدون شک برای آن که کسی صدایش را بشنود به یک میکروفون نیاز داشت؛ چیزی که در حدود 800 سال پیش هنوز وجود نداشت!

دیگر کاربری های احتمالی

بر اساس نظریه ای دیگر، قطب منار را با این عظمت ساختند تا مسیحیان را به دین اسلام ترغیب کنند. افرادی که به نظر دوم معتقدند برای تثبیت سخن‌شان به آیه های قرآنی استناد می کنند که روی بدنه منار حک شده اند؛ اما شاید این آیه ها چندی بعد و در طول بازسازی ها به منار اضافه شده باشند، به همین خاطر صحت هیچ یک از این فرضیه ها اثبات نشده است. برخی هم معتقدند که قطب الدین آیبک این برج را ساخت و به قطب الدین بختیار کاکی اختصاص داد. او یک عارف مسلمان و پژوهشگر چشتیه بود. چشتیه از سلسله‌های تصوف است که بیشتر در افغانستان و شبه‌قاره هند گسترش داشته است. با توجه به همین روایت هم عده ای می گویند نام این بنا، بعد از این فرد، قطب الدین بختیار کاکی، بوده است.

معماری قطب منار

در تعداد طبقه های قطب منار هم اختلاف عقیده وجود دارد؛ بعضی ها این بنا را از سطح زمین می شمارند و آن را 6 طبقه می دانند و برخی از سطح اول شمارش کرده و منار را 5 طبقه به حساب می آورند؛ با همه این تفاسیر اگر از این طبقه ها بالا بروید تصویری پانوراما از اطراف و محله تاریخی مهراولی (Mehrauli) را خواهید دید.

در سه طبقه پایینی قطب منار می توان جلوه هایی از ماسه سنگ قرمز را دید. همچنین مقرنس کاری که یکی از عناصر معماری ایرانی است هم در این بخش دیده می شود. طبقه چهارم منار از سنگ مرمر ساخته شده و به نسبت ساده است. طبقه پنجم هم از ماسه سنگ و سنگ مرمر در ساختش استفاده کرده اند. در بدنه قطب منار لبه های برآمده ای را می بینید که کمی تیره رنگ هستند و بر روی آن ها متون قرآن و تزیینات زیبا به چشم می خورد.

گذشته از نمای دلفریب منار و ریزه کاری هایی که برای زیباسازیش به کار برده اند، نکته جالب دیگر، فلزهاییست که در ساختش استفاده کرده اند؛ آهن هایی در این بنا به کار رفته اند که در برابر زنگ زدگی بسیار مقاوم هستند و همین موضوع توجه باستان شناسان و دانشمندان را به سوی خود جلب کرده است زیرا همه این آهن ها با دست برش داده شده اند؛ اما هنوز هم از مقاومت بالایی برخوردارند.

قطب منار کج است!

یکی از نکات جالبی که در مورد قطب منار وجود دارد، این است که قطب منار هم مثل برج پیزا در ایتالیا کمی کج است! با وجود آن که این سازه تاریخی رعد و برق و چندین زلزله را در طول تاریخ تجربه کرد؛ اما نتوانست این چالش را پشت سر بگذارد. این سازه چند سالی می شود که به یک سمت متمایل شده است و طبق نقشه برداری ها و بررسی ها، قطب منار با سرعت 3.5 ثانیه در سال حرکت می کند و در حال حاضر به نسبت محور عمودی 65 سانتیمتر انحراف دارد. با وجود این که این اعداد و ارقام نگران کننده نیست و این شیب می تواند با توجه به ساختار و معماری برج، اتفاقی طبیعی باشد؛ اما باید مسوولین هر چه زودتر به این موضوع رسیدگی کنند تا اوضاع از این وخیم تر نشود. 

رازهای قطب منار | چه کسی و چه زمانی این برج را ساخت؟

مجموعه قطب منار یک محوطه باستانی باارزش است؛ جایی که می توان در آن به گذشته ها سفر کرد و سر از رمز و رازهای بسیاری درآورد. در میان این رمز و رازها یک سوال تا به امروز برای باستان شناسان و مورخان باقی مانده این است که قطب منار را چه کسی ساخته است؟ آیا قطب الدین آیبک، حاکم مسلمان دهلی آن را از پایه و اساس ساخته یا اینکه تنها بر روی معابد هندو نشانه ها و المان های اسلامی قرار داد تا آن ها را بناهای اسلامی و ساخت خود نشان دهد؟ این سوالی است که می خواهیم در ادامه به آن بپردازیم و ببینیم می توانیم پاسخی برایش پیدا کنیم یا نه!؟ ابتدا کمی مجموعه قطب منار را از این بابت بررسی می کنیم و سپس به سراغ خود قطب منار می رویم. 

همانطور که گفته شد قبل از این که قطب منار در این مکان ساخته شود، معابد هندوی بسیاری در این نطقه وجود داشت که به دستور حاکم تخریب شدند. در طی سالیان و بعد از حفاری و بررسی های مختلف، بخش هایی از این بناها پیدا شدند که امروز برخی از آن ها در مجموعه قطب به نمایش در آمده اند و برخی دیگر در مکان های مطمئنی نگهداری می شوند. با وجود ساخته شدن این مجموعه تاریخی به دست یک حاکم مسلمان، اما هنوز هم نشانه هایی از خدایان هندو را در اینجا شاهد هستیم. به عکس زیر توجه کنید: تصویر سمت چپ، مسجد جامع هند است که توسط یک حاکم مسلمان ساخته شده است؛ بنایی که ساختار  و اصول معماری اسلامی در آن به وضوح دیده می شود. اما تصویر سمت راست را ببینید. با یک معبد هندو روبرو هستیم که در بالای آن یک گنبد اسلامی ساخته شده است. در زیر این گنبد شما ستون ها و تزییناتی را می بینید که اغلب در معبدهای هندو دیده می شوند. همچنین نشانه ها و تصاویری از گانش، از شناخته‌شده‌ترین و مورد احترام‌ترین خدایان در مذهب هندوئیسم را ببینید. این حاکی از آن است که حاکم فرصت نداشته تا تمام نشانه های هندو را از این منطقه پاک کند. چرا که اگر این سازه به دست یک حاکم مسلمان ساخته شده بود، قطعا تمام این حکاکی ها و تزیینات با آیات قرآن و نشانه های اسلامی پوشانده می شد. جالب آن که اگر به این معبد از بیرون نگاه کنید، طوری که گنبدش را نبینید شاید فکر کنید که دقیقا با یک معبد هندو طرف هستید در حالی که در واقع یک گنبد اسلامی در آن ساخته شده است. تمام این موارد حاکی از آن است که حاکمان فرصت تخریب تمام معابد را نداشتند و بر روی همان بناهای قدیمی، المان های اسلامی اضافه کردند و اسم سازه های اسلامی را بر روی آن ها گذاشتند. 

اما تا به اینجا در مورد مجموعه قطب منار صحبت کردیم. آیا این موضوع مشخصا در مورد قطب منار هم صدق می کند؟

زمانی را تصور کنید که قطب الدین آیبک برای اولین بار به مکان فعلی قطب منار رسید؛ جایی که تماما با سازه های هندو پوشانده شده بود. حال چطور مهندسان آن زمان توانستند یک فضای خالی و دایره ای شکل به قطر 15 متر را برای ساخت این برج در مرکز مجموعه در نظر بگیرند به طوری که بتوان سال ها ساخت این منار را به راحتی پیش برد؟ نکته ای که این داستان را جالب تر می کند این است که گفته می شود تا سال 1800 در هیچ یک از اسناد تاریخی نامی از قطب منار نیامده و این اصطلاح از این زمان به بعد رواج پیدا کرده است. باری دیگر شاهد هستیم که شواهدی وجود دارد که نشان می دهد قطب الدین آیبک سازنده قطب منار نبوده است!

نظریه دیگری که بر این موضوع تاکید دارد این است که ساخت چنین بنایی با چنین ارتفاعی به یک پی عمیق نیاز داشته است چرا که در غیر این صورت هر لحظه بنا می توانست فرو بریزد. حال سوالی که مطرح می شود این است که قطب الدین که تنها 1 طبقه از این سازه را ساخت چرا باید چنین پی عمیقی را ایجاد می کرد؟! پس این نشان می دهد که سازنده قطب منار کسی به جز قطب الدین است و این برج بخشی از یک مجموعه بزرگ هندو بوده است.

برای اولین بار در سال 1852 یک باستان شناس مسلمان به نام سید احمد خان (Syed Ahmed Khan) در روزنامه خود برای اولین بار مقاله ای منتشر کرد و با ذکر دلایلی قطب منار را یک بنای هندو دانست. اون برای این نظریه دلیل های زیر را برشمرد:

• استفاده از گل نیلوفر آبی در حجاری ها در صورتی که در فرهنگ مسلمان هایی که به اینجا مهاجرت کردند، چنین گلی وجود ندارد. 
• آیات قرآنی که روی بدنه قطب منار دیده می شود، بر روی حجاری های هندو با نمادهایی مثل زنجیر و ناقوس نوشته شده اند. باید به این نکته توجه کنید که ناقوس در فرهنگ اسلامی ممنوع بوده است و امکان ندارد که یک پادشاه مسلمان از این نقش برای تزیین بنای خود استفاده کند. 
• حروف عربی که بر روی بدنه قطب منار دیده می شوند و از آن ها به عنوان آیات قرآن یاد می شود در واقع تنها حروف عربی هستند که در کنار هم قرار دارند؛ هیچ معنی خاصی ندارند و با مشکلات املایی و دستوری همراه هستند. 

به طور کلی می توان از دلایل سید احمد نتیجه گرفت که قطب الدین آیبک هیچ وقت فکر نمی کرد که کسی بتواند روزی با دقت به این تزیینات و نوشته ها نگاه کند و متوجه اشتباهات آن شود. شاید از این صحبت ها بتوان نتیجه گرفت که قطب منار در واقع معبدی هندوست که با تزیینات و نشانه های اسلامی به عنوان یک بنای اسلامی معرفی می شود.

در آخر می توان تمام این نظریه ها و داستان ها را شروعی دانست بر این موضوع که به واقع سازنده اصلی این برج کیست؟ چرا باید چنین سازه ای ساخته شود؟ چه زمانی این بنا احداث شده است؟ شاید روزی برسد که با کاوش های بیشتر بتوان دلایل محکمی پیدا کرد تا بتوانیم به پاسخ این سوال ها برسیم.

 قطب منار و بناهای تاریخی اطرافش

تا به اینجا با قطب منار، تاریخچه و معماری این سازه ارزشمند آشنا شدیم؛ اما همانگونه که در بخش معرفی هم گفتیم در واقع ما با یک مجموعه تاریخی به نام قطب منار رو به رو هستیم. یک محوطه که از چندین بنای تاریخی مهم تشکیل شده است. هر کدام از این بناها، داستان مخصوص به خود را دارند و ما در سفری دیگر، با هر یک از آن ها آشنا خواهیم شد؛ اما در ادامه در مجموعه تاریخی قطب منار قدم می زنیم و با هر یک از این بناها به صورت خیلی مختصر آشنا می شویم. 

این بناها و محل قرارگیری هر یک مطابق تصویر زیر است:

1-  مسجد قوة الاسلام 

2- آیرون پیلار

3- دروازه آلای

4- منار آلای

5- مقبره ایلتُتمِش

1- مسجد قوة الاسلام | Quwwat-ul-Islam Mosque

در ظلع شمال شرقی قطب منار بنایی تاریخی و بااهمیت وجود دارد با نام مسجد قوةالاسلام. این عبادتگاه نخستین مسجد جامع هند است که آن را بین سال های 1193 تا 1197 ساختند. جالب است بدانید که این بنا را هم قطب الدین آیبک ساخت. او یک مسلمان متعصب بود و بعد از حمله به دهلی و تشکیل حکومت اسلامی در سال 1192 دستور داد تا تمام معابد هندو که در این محل بود را تخریب کنند تا اولین مسجد جامع دهلی هند را باشکوه هر چه تمام تر بنا سازند. بعد از فراز و نشیب هایی که ساخت این مسجد با آن روبرو شد، ایلتُتمِش داماد و جایگزین قطب الدین آیبک این سازه را گسترش داد و آرامگاه خودش را نیز در غرب مسجد ساخت.

در بنای قوة الاسلام از سنگ استفاده کردند چرا که سازنده های مسجد بر این باور بودند که سنگ های بزرگ نماد قدرت و صلابت حکومت هستند، آن ها همه تلاش شان را به کار بردند تا از سنگ های بزرگ و صیقلی استفاده کنند.  جالب این که در نوع معماری و نمای مسجد، عناصر هندی هم به چشم می خورند برای مثال گل های سرخی روی ستون هایش نقش بسته اند که بدون شک جلوه ای از این نوع معماری هستند.

مسجد قوة الاسلام طی سال های متوالی، آسیب های بسیاری دید؛ اما هنوز هم جزو بناهای خیره کننده هند است. این عبادتگاه را به حکاکی هایی از قرآن مجید مزین کرده اند که هنوز هم در نوع خود بی نظیر است. در آخر بد نیست بدانید که این سازه دوبار بازسازی شد و در همین بین قسمت های مختلفی به آن اضافه کرده و تزییناتی را کم کردند به همین خاطر مسجد امروزی با بنای ابتدایی خود کمی فرق دارد.

2- ستون فلزی باستانی دهلی | Iron pillar of Delhi

از دیگر دیدنی های این مجموعه تاریخی، ستون فلزی سیاه رنگیست که با نام آیرون پیلار شناخته می شود. این ستون عجیب در صحن اصلی مسجد قوة الاسلام واقع شده است و قدمتش به قرن چهارم و پنجم میلادی باز می گردد چرا که بر روی این ستون کتیبه هایی دیده شده که مربوط به دوران امپراتوری گوپتا (Gupta Empire) است؛ سلسله ای هندی که در قرن چهارم میلادی در بیهار هند تشکیل شد تا و قرن پنجم حکمرانی می کردند.

علت ساخت این ستون هنوز مشخص نیست؛ اما پژوهشگران حدس می زنند که به دلیل احترام به خدایی آریایی به نام ویشنو (1) آن را ساخته باشند. ارتفاع آن 7.21 متر و وزنش بیش از 6 تن است. این ستون فلزی عجیب به دستور چاندراگوپتای دوم (Chandragupta II) در قرن دهم میلادی از منطقه اودایاگاری (Udayagiri) به محل کنونی اش آورده شد. اودایاگاری در ایالت اودیسا (Odisha) در شرق هند قرار دارد. این ستون از فلزی ناشناخته ساخته شده که پس از چیزی در حدود 1600 سال هنوز زنگ نزده است و همین موضوع تعجب بازدیدکنندگان را بر می انگیزد. این شگفتی را می توان به چند دلیل نسبت داد؛ یکی مهارت سازندگانش، دیگری مصالحی که در ساخت میله استفاده شده است. همچنین برخی معتقدند که بر روی میله پوششی از یک ماده خاص قرار دارد که آن را در طی این سال ها از زنگ زدگی محافظت کرده است.

نکته دیگری که درباره این ستون فلزی می توانیم بیان کنیم وجود کتیبه ای کهن به زبان سانسکریت است که قدمتش به قرن چهارم میلادی باز می گردد. از نوشته های این کتیبه مشخص شده که این فلز پرچم و نشانه ای برای خدای ویشنو بوده و یادآور پادشاهی به نام چندرا (Chandra) است. متخصصان احتمال می دهند که منظور از پادشاه چندرا همان چاندراگوپتای دوم باشد. 

پاورقی

1-ویشنو دومین خدا از سه گانه ایزد هندو است و به عنوان خداوند حفاظت گر از آن یاد می شود.

3- منار آلای | Alal Minar

منار آلای، بنایی نیمه کاره در اطراف قطب منار است. گفته می شود علاالدین یکی از پادشاهان هند، برای نشان دادن قدرت خود شروع به ساخت آن کرد و علاقه مند بود که ارتفاع این منار، دو برابر قطب منار باشد؛ اما هرگز موفق به تکمیل آن نشد. زمانی که علاالدین درگذشت، منار آلای 27 متر ارتفاع داشت و هنوز هم به همان شکل و ارتفاع باقی مانده است و هیچ کس پس از این پادشاه تمایلی به تکمیل کردن بنایش نداشت.

از منار آلای با عنوان برج ناقص هم یاد می کنند. اگر در جستجوی این منار هستید باید بدانید که در ضلع شمالی مسجد قوة الاسلام واقع شده و شباهت کمی به منار دارد.

4- دروازه آلای | Ala’i Darwaza

دروازه کهنی نیز در این مجموعه تاریخی به چشم می خورد که آلای نام دارد. این بنا در حدود قرن 13 هم به دستور علاالدین خلجی -پادشاه وقت هند و دومین پادشاه دودمان خلجی - ساخته شد؛ بنایی که تنها 25 متر ارتفاع دارد و بعد از مرگ علاالدین خلجی رها شد و هیچ وقت تکمیل نشد. خوشبختانه دروازه آلای تقریبا سالم مانده و در معرض دید عموم قرار دارد. این دروازه در سمت جنوب مسجد قوة الاسلام واقع شده است.

این دروازه زیبا با سنگ هایی قرمز رنگ و مرمر سفید تزیین شده است و برای جذابیت بیشتر بنا رویش با خط نسخ سخنانی را نوشتند که متاسفانه در حال حاضر اطلاعاتی درباره مضمونش نداریم. همان طور که شاید بدانید استفاده از خط نسخ در معماری های اسلامی رواج زیادی داشته و دارد. 

دودمان مملوک دهلی که پیش از خلجی ها در دهلی حکمرانی می کردند علاقه زیادی به معماری اسلامی نداشتند به همین خاطر بسیاری از هندی ها دروازه آلای را نخستین بنای موجود در هند می دانند که سقفی گنبدی دارد و در هند ساخته شده است.

5- ایلتُتمِش | Iltutmish’s Tomb

ایلتُتمِش نام یکی از معروف ترین فرمانروایان هند و دامادِ قطب الدین آیبک است. آرامگاه وی نیز در نزدیکی قطب منار و غرب مسجد قوةالاسلام به چشم می خورد. سبک و سیاق بنای مقبره وی اسلامی است زیرا او مسلمان بود. ایلتتمش در بین سال های 1211 تا 1236 میلادی بر هند حکمرانی می کرد. جالب این که مقبره وی در سال 1235 و پیش از مرگش ساخته شد. این بنا مربع شکل است و در میانه آن یک گنبد زیبا به چشم می خورد که پیکر ایلتتمش زیر همین گنبد قرار دارد و با سنگ مرمر درخشانش به خوبی جلوه گری می کند. به طور کلی مساحت این بنا 9 متر مربع است.

دیوارهای آرامگاه هم از داخل و هم از خارج حکاکی هایی دیدنی دارد و در واقع در همه قسمت های معماری بنا سعی شده تا هنر معماری اسلامی به رخ کشیده شود. در آخر بد نیست بدانید که در سال 1914 باستان شناسی به نام گوردُن سندرسون (Gordon Sanderson) اتاقی در زیر این آرامگاه کشف کرد. پس از طی 20 پله به سمت پایین به این اتاق خواهید رسید که پیکر ایلتتمش در آن قرار دارد. پله هایی که به این اتاق منتهی می شوند در قسمت شمالی آرامگاه هستند.

6- بناهای دیگر منطقه مهراولی

 علاوه بر آرامگاه ایلتُتمِش، بناها و آرامگاه های دیگری نیز در منطقه مهراولی وجود دارند که متاسفانه آسیب زیادی دیده اند. برای مثال در سمت غربی مجموعه تاریخی منار قطب، آرامگاه فردی به نام اَدام خان (Adham Khan) به چشم می خورد. ادام خان بر اساس افسانه های هندی خواننده ای بسیار زیبا از تبار هند بود که یکی از پادشاهان هند -اکبر خان- از او ناراحت شد و وی را کشت.

از آرامگاه های پادشاهان دیگری که در این منطقه وجود دارند می توان به قطب الدین بختیار کاکی (Qutbuddin Bakhtiar Kaki) اشاره کرد که از بزرگان هند به شمار می آمد یا از مقبره امام زمین (Imam Zamin) یکی از پادشاهان سلجوقی نام برد.

همچنین کاخ های تابستانه متعددی نیز در اطراف منار قطب وجود داشته که چیز زیادی از آن ها باقی نمانده است؛ اما از مهم ترین شان می توان به ظفر محل (Zafar Mahal) و جاهاز محل (Jahaz Mahal) اشاره کرد.

با اتومبیل شخصی

راه های زیادی برای رسیدن به قطب منار وجود دارد که بهترین آن ها استفاده از بزرگراه آناورات (Anuvrat) و یافتنِ ورودی قطب منار است. اگر باز هم نتوانستید که این سازه عظیم را بیابید از نقشه و آدرس کارناوال کمک بگیرید.

بلیت

برای بازدید از قطب منار باید بلیت تهیه کنید که هزینه آن به شرح زیر است:

گردشگران خارجی: 500 روپیه هند (264,149 تومان)

بازدیدکننده های هندی: 30 روپیه هند (15,849 تومان)

هزینه راهنمای صوتی: 100 روپیه هند (52,830 تومان)

افراد زیر پانزده سال: رایگان

*آوردن دوربین عکاسی دیجیتال و فیلمبرداری 25 روپیه هند (13,207 تومان)  

*با توجه به حادثه ای که در داخل قطب منار رخ داد، بازدید از داخل این برج با رعایت قوانینی مسیر است که توسط مسوولان مشخص می شود.

ساعت های کار:

ساعت دقیقی برای بازدید از قطب منار اعلام نمی شود و در این باره می گویند از طلوع تا غروب خورشید برای بازدید فرصت دارید.

آدرس: هند، دهلی، دهلی نو، محله مهراولی، قطب منار 

Address: Mehrauli, New Delhi, Delhi 110030, India

دیدنی های اطراف

گذشته از بناهای دیگری که در اطراف قطب منار به چشم می خورد می توانید از دیگر جاذبه هایی که در فاصله نه چندان دور منار قرار گرفته اند نیز دیدن کنید، بناهایی چون:

• مقبره محمد قلی خان |  Muhammad Quli Khan: فاصله 1.4 کیلومتر
• پارک اس دی ام سی | SDMC Park: فاصله 350 متر
• آرامگاه دوی یوگمایا | Devi Yogmaya Temple: فاصله 1 کیلومتر

قطب منار را در ویدیو تماشا کنید

حقایقی درباره قطب منار

با همه توضیحاتی که درباره این منار ارایه کردیم باز هم نکته هایی وجود دارد که در این بخش به بیان آن ها می پردازیم:

• تا قبل از سال 1974 تمام بازدیدکنندگان می توانستند از طریق راه پله ای که درون قطب منار وجود دارد خود را به طبقات مختلف سازه برسانند؛ اما در سال 1981 حادثه ناگواری در این بنا رخ داد؛ سیستم روشنایی راه پله ها سقوط کرد. در این بین چیزی در حدود 300-400 نفر به سمت در خروجی برج فرار کردند. در این حادثه 41 نفر جان خود را از دست دادند و عده ای نیز مجروح شدند که متاسفانه عده زیادی از آسیب دیدگان و کشته شدگان از کودکان مدرسه ای بودند. پس از این اتفاق بود که ورود به برج ممنوع شد. اما شما امروز می توانید تحت رعایت شرایطی از این پله ها بالا بروید و نمایی زیبا از شهر را تماشا کنید.
• بازیگر و کارگردان مشهور بالیوودی دِو یا دیو آناند (Dev Anand) قصد داشت در ویدیوی آهنگ دیل کا بانوار کار پوکار (Dil Ka Bhanwar Kare Pukar) از قطب منار استفاده کند؛ اما به دلیل باریک بودن این سازه، گروه وی با مشکل های بسیاری رو به رو شدند و در نهایت تنها در قسمت هایی از کلیپ شان از منار استفاده کردند.
• قطب در زبان عربی به معنای محور است.
• این منار بلندترین تک برج موجود در سراسر هند به شمار می آید.
• ستون هایی در این مجموعه تاریخی یافت شده که قدمت شان به چیزی حدود 2000 سال می رسد.
• قطب منار را گاهی به اسم سازنده آن یعنی قطب‌الدین آیبک  (Qutb-ud-Din Aibak) و قطب الدین بختیار کاکی (Qutbuddin Bakhtiar Kaki) که یک عارف مسلمان صوفی بود، نیز می خوانند.
• این سازه نقش مهمی در فرهنگ و تاریخ هندی ها دارد و آن ها برای نشان دادن این موضوع به گردشگران، تصویری از این منار را روی کارت مترو چاپ کرده اند؛ همچنین از قطب منار تور مجازی ساخته اند تا علاقه مندان بتوانند به صورت مجازی در منار بگردند و از آن لذت ببرند.

ثبت جهانی منار قطب

همان طور که در ابتدا هم اشاره کردیم، بنای منار قطب به همراه بناهای اطرافش در سال 1993 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند. دلایل این ثبت عبارت اند از:

• نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد.
• نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.
• گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.
• نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد.

توصیه کارناوال

همچنین باید بدانید که همه ساله در ماه اکتبر-نوامبر جشنواره ای با عنوان فستیوال قطب در این منطقه تاریخی برپا می شود. این جشنواره شامل چندین روز آواز صوفی و موسیقی کلاسیک هند و رقص است. روز دقیق این جشنواره مشخص نیست؛ اما اگر در این زمان به سوی دهلی نو می روید با سوال از مسوولان مربوطه از زمان این برنامه باخبر شوید. این جشنواره یک رویداد فرهنگی مهم در دهلی ست. برای شرکت در این جشنواره نیازی به پرداخت هزینه ندارید. این برنامه جالب در شب های زمستانی از ساعت 8 شب شروع می شود و گاهی تا ساعت 3 صبح روز بعد هم ممکن است ادامه پیدا کند.

حتما طوری برای بازدید از قطب منار برنامه ریزی کنید که وقت کافی برای دیدن بناهای تاریخی اطراف آن را هم داشته باشید.