باغ نارنجستان قوام شیراز | جلوه گاه هفت هنر ایرانی

باغ نارنجستان قوام شیراز، از مجموعه‌های تماشایی شهر بهارنارنج‌ها و متعلق به دوران قاجار است. این باغ گردشگران زیادی را به سوی خود می‌کشاند؛ عکسهای نارنجستان قوام شیراز فضای دل‌انگیز آن را به شما نشان می‌دهد. قدم به باغ نارنجستان قوام بگذارید تا از تاریخچه و معماری آن بیشتر بدانید و به وجود چنین اثر بی‌بدیلی در میهن‌مان افتخار کنید.

چرا باغ نارنجستان قوام؟

• یکی از زیباترین و مشهورترین باغ‌های ایرانی‌ست
• باغ نارنجستان قوام شیراز یکی از دیدنی‌های معروف استان فارس است.
• موزه‌ای در این باغ است که اشیای اهدایی پروفسور پوپ، ایران‌شناس آمریکایی، را می‌توانید در آن ببینید.
• هفت هنر ایرانی در آن به‌کاررفته است و همین موضوع ارزش این باغ را دو چندان می‌کند.

آشنایی با باغ نارنجستان قوام | جلوه گاه هفت هنر ایرانی

در خیابان لطفعلی خان زند شیراز گزینه‌های زیادی برای گشت‌وگذار و خلق لحظات متفاوت وجود دارد و نارنجستان قوام یکی از آن‌هاست؛ باغی که می‌توانید با قدم زدن در آن به سده‌های پیش بروید و از فضای روح‌افزای آن لذت ببرید. این باغ که یادگاری از دوران قاجار است در بین عامه مردم با عنوان باغ قوام شناخته می‌شود و به واسطه نام بنای درون آن به نارنجستان قوام نیز معروف شده است. باغ قوام در محدوده‌ای واقع شده که نقطه انتهایی و شرقی بخش قدیمی شهر محسوب می‌شود. در گذشته دروازه دولت، دروازه منذر و محله درب شیخ از مکان‌های مهم شیراز نیز در این محل قرار داشتند و همین مساله بر اهمیت این اثر می‌افزاید. در نارنجستان قوام ردپای هفت هنر ایرانی دیده می‌شود و گچ‌بری، نقاشی سنتی، آینه‌کاری، آجرکاری، حجاری، معرق‌کاری و منبت‌کاری در جای‌جای آن به زیبایی هر چه تمام‌تر جلوه‌گر شده‌اند.

ثبت ملی: نام این اثر از اردیبهشت ماه ۱۳۵۳ با شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و میراثی مهم از تاریخ این سرزمین به شمار می‌آید.

 خاندان قوام چه کسانی بودند؟

خاندان قوام از خانواده‌های با نفوذ و مقتدر دوران قاجاریه به شمار می‌رفتند که برای چندین سده حکومت فارس و نواحی اطراف آن را در دست داشتند. این خانواده از فرزندان حاج ابراهیم خان کلانتر شیرازی بودند و در محله "بالا کفت" شیراز زندگی می‌کردند. بسیاری از اماکن دیدنی شیراز، توسط این خاندان ساخته و یا بازسازی شده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان این موارد را نام برد: حسینیه قوام، باغ عفیف‌آباد، باغ دلگشا، باغ کلانتر، باغ بیگلر بیگی، خانه زینت‌الملک و نارنجستان قوام.

تاریخچه باغ نارنجستان قوام

خاندان قوام چگونه شکل گرفت؟

آن‌گونه که از اسناد تاریخی بر می‌آید، در زمان حکومت زندیه، حاج ابراهیم خان کلانتر اعتماد الدوله شیرازی، از بزرگان شیراز در آن دوره، به لطفعلی خان زند خیانت کرد. این‌کار باعث شد آغا محمدخان قاجار به سادگی بر جنوب ایران مسلط شود و با برانداختن حکومت زندها، حوزه نفوذ و سلطنت خود را گسترده‌تر کند. به پاس این خدمت ارزشمند، آغا محمدخان، حکومت شیراز را به کلانتر سپرد و او نیز اقوام خود را در ولایت‌های مختلف فارس ساکن کرد و برای هر یک منصبی در حکومت در نظر گرفت. او در زمان فتحعلی شاه نیز در منصب خود بود تا اینکه پس از مدتی اطرافیان شاه دست به کودتا زدند و موجبات بدبینی ایشان نسبت به حاج ابراهیم خان را فراهم کردند. فتحعلی شاه تحت تاثیر اطرافیان خود دستور قتل حاج ابراهیم خان کلانتر و همه افراد خانواده‌اش را داد. کلانتر پسری به نام علی اکبر داشت که به دلیل داشتن بیماری سل کشته نشد و بعدها نیز بیماری او به طرز معجزه‌آسایی بهبود یافت. 

در سفر فتحعلی‌شاه به شیراز، علی اکبر با او دیدار می‌کند و ماجرای براندازی حکومت زندها و قتل عام کردن خانواده‌اش را به او یادآور می‌شود. شاه که از کردار خود تا حدودی پشیمان بود به او لقب قوام‌الملک را داد و به این ترتیب وی با نام کامل "علی اکبر خان قوام الملک‌اول" والی شیراز شد. 

خانه قوام چگونه ساخته شد؟

پس از مرگ قوام‌الملک اول، پسرش، علی محمد خان قوام‌الملک دوم، ساخت بنایی به نام خانه قوام‌الملک را در شهر آغاز کرد؛ اما عمرش به پایان ساخت آن کفاف نداد و پسر او، محمد رضا خان قوام‌الملک سوم، در حدود سال 1261 خورشیدی ادامه راه را رفت. محمد رضا خان در آن دوره با حسین قلی خان نظام‌السلطنه، والی فارس، دعواهای خونینی داشت. او از محمد تقی میرزا کن الدوله برادر ناصرالدین‌شاه چوب خورد و مدت‌ها در تهران و دیگر شهرها در حال تبعید و سرگردانی به سر برد. اندرونیِ قوام یا خانه قوام اثری از این دوران نه چندان خوش است که در گذشته حمام گچینه و سه خانه در اطرافش نیز وجود داشت ولی امروزه همه آن‌ها جدا شده‌اند.

در آن روزها ساختمان نارنجستان با مساحت حدود 940 متر مربع شامل دو قسمت شمالی و جنوبی بود و در زمینی به مساحت 3500 متر قرار داشت. در حدود 2560 متر محوطه‌سازی برای این باغ صورت گرفت. در کتاب آثار عجم از فرصت‌الدوله شیرازی از نویسندگان دوره قاجار این باغ این‌گونه وصف شده است:

 باغ قوام در محله بالا کفت، بنیاد آن را مرحوم میرزا علی محمد خان قوام الملک نهاده و جناب قوام الملک حالیه به اتمام رسانیده، این باغ محل جلوس و حکم معزی الیه است. در سمت شرقی آن تالاری است شاهانه، در دو جنب آن دو راهرو و در جنب آن‌ها دو ارسی پنج دهنه ملوکانه و در دو جنب آن‌ها دو ایوان، تمام عمارات مذکور به آینه‌های خرد و کلان با آیین است و منقش و نگار الوان با تزیین و در هر یک از سمت جنوب و شمالش بیست و یک طاق نماست و طرف آن دو ایوان و دیگر اتاق‌هاست. حوضی دریاچه مانند دارد که از آب زلال مالامال است و باغچه‌هایش از اشجار نارنج و ریاحین جنت چون کوکب رخشان فروزان.

در دوره قاجاریه باغ قوام و عمارت آن "بیرونی" خوانده می‌شد و انجام امور تجاری و برگزاری تشریفات و جشن‌ها و استراحت و پذیرایی از میهمانان در آن صورت می‌گرفت. خانه زینت‌الملک نیز که امروزه در غرب مجموعه قرار دارد محل سکونت خانواده قوام بود و به همین جهت "اندرونی" خوانده می‌شد. بین بیرونی و اندرونی یک کوچه فاصله بود و این دو فضا از طریق یک تونل زیرزمینی به هم مربوط می‌‌شدند. از ویژگی‌های این مجموعه عمود بودن محور بیرونی و اندرونی آن بر یكدیگر بود.

خانه زینت‌الملک به دلیل سکونت خانم زینت‌الملک قوامی به این نام مشهور شد. خانم زینت‌‌الملک قوامی دختر حبیب‌الله خان، قوام‌الملک چهارم و خواهر ابراهیم خان‏ قوام، قوام‌الملک پنجم بود و شوهرش فروغ‌‏الملک نام داشت. پس از مرگ زینت‌الملک خانه به عبدالله خان قوامی رسید که این بنای تاریخی نفیس را برای برپایی یک موزه فروخت. امروزه خانه زینت الملک در چند قدمی باغ نارنجستان قرار دارد و موزه مشاهیر در آن برپاست.

آنچه با عنوان نارنجستان قوام می‌شناسیم، در واقع همان بیرونیِ خانه قوام بوده که از زیرزمین به اندرونی قوام راه پیدا می‌کرده است و از آن برای کارهای دیوانی، اداری و پذیرایی از مهمانان بهره می‌بردند.

به دنبال تاریخ ساخت بنا در کتیبه ها

می‌توان گفت که این باغ بین سال‌های ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ خورشیدی مقارن با حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد و گسترش یافت. البته تاریخ ساخت این بنا آن قدرها هم دقیق نیست چرا که تنها یک کتیبه در کل این مجموعه وجود دارد که بر روی آن نوشته شده است: "چاکر درگاه ابوالقاسم شیرازی به تاریخ ۱۳۰۲ ه. ق". این کتیبه در اتاق آینه‌کاری قسمت غربی نوشته شده است و به این دلیل که معمولا آینه‌کاری را در آخر انجام می‌دهد می‌توان این تاریخ را نشان‌دهنده پایان ساخت بنا دانست. در یکی از اتاق‌ها هم روی گچ‌کاری‌ها تاریخ ۱۲۹۸ هجری قمری به چشم می‌خورد که پایان کار گچ‌بری را نشان می‌دهد. این بدان معناست که آینه‌کاری 4 سال طول کشیده است و بنابراین می‌توان اوایل ۱۲۹۰ هجری قمری را شروع ساخت بنا تلقی کرد.

سرنوشت خانه قوام پس از دوره قاجار

خانه قوام یک منزل شخصی بود که پس از محمدرضا خان قوام‌الملک سوم به پسر ایشان حبیب‌الله خان قوام‌الملک چهارم رسید. پس از مرگ قوام‌الملک چهارم و تقسیم اموال وی، نارنجستان قوام در زمره املاک پسر ایشان، ابراهیم خان قوام‌الملک پنجم، قرار گرفت. این امر همزمان با دوره رضاخان رخ داد؛ یعنی دوره‌ای که پهلوی اول تمامی القاب و اسامی را از نام اشخاص برداشت.

بعدها باغ قوام به دلیل وفور درختان نارنج در آن به نارنجستان قوام مشهور شد و در زمره زیباترین و ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه قرار گرفت. ابراهیم قوام تغییراتی در ساختمان‌های باغ انجام داد و در سال 1345 خورشیدی آن را برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی به دانشگاه شیراز اهدا کرد. 

ابراهیم قوام در سال 1348 از دنیا رفت و پرونده سیاسی این خاندان برای همیشه بسته شد؛ اما یادگاری ارزشمند از آن‌ها بر جای ماند. این باغ ارزشمند از طرف ابراهیم‌خان به نوه‌اش شهرام رسید و شهرام قوام آن را به موسسه آسیایی دانشگاه پهلوی (شیراز) بخشید. دانشگاه شیراز این باغ را بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ در اختیار موسسه آسیایی به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران‌شناس معروف آمریکایی گذاشت. این موسسه با استفاده از کمک‌های بخش فرهنگی سازمان برنامه و منابع دیگر از جمله فرح پهلوی تعمیرات مفصلی را در آن صورت داد و هنرمندان و صنعتگران شیرازی و اصفهانی و تهرانی دست در دست هم دادند تا این بنا را به بهترین شکل مرمت کنند. هم اکنون در کتابخانه این مرکز مجموعه کتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز آن دوران را در ذهن تداعی می‌کند.

در جریان انقلاب، صدماتی به بنای باغ وارد شد و ایوان قسمت شرقی آن آتش گرفت و از میان رفت، به طوری که مرمت آن ممکن نبود. بعد از انقلاب همزمان با جنگ تحمیلی، خانواده‌های جنگ زده در بنای این باغ ساکن شدند و البته این امر نیز صدماتی را به این سازه وارد کرد. از جمله تخریب‌ها می توان به از میان رفتن جای میخ‌های داخل اتاق‌ها و کندن آینه کاری‌های دیوارها برای برداشتن عکس‌ها اشاره کرد.

حال خوب نارنجستان قوام

شاید در نگاه اول، نارنجستان قوام تنها یک اثر تاریخی از روزگاران گذشته به نظر برسد؛ اما این باغ فرصت‌های خوبی را برای کسب آرامش و گذراندن لحظاتی متفاوت در اختیارتان قرار می‌دهد. تماشای درختان سربه‌فلک‌کشیده و گل‌های رنگارنگ این باغ حال‌وهوای خاصی را مهمان دل‌تان می‌کند. اگر حتی به تاریخ هم علاقه نداشته باشید، در نگاه اول عاشق نارنجستان قوام و مسحور دلبری‌هایش خواهید شد. آن‌قدر که به هنگام ترک کردن این اثر، دل کندن برای‌تان به شدت سخت است. 

نارنجستان قوام جایی است که در قهوه‌خانه آن می‌توانید ساعاتی خوش را بگذرانید و علاوه بر چای و دمنوش‌های سنتی، با نوشیدن عرقیجات و شربت‌های خانگی جانی تازه کنید. اگر دل‌تان خواست که در فرهنگ این دیار غرق شوید، به سراغ غرفه اجاره لباس‌های سنتی بروید و از میان لباس‌های رنگین یکی را برگزینید و بر تن کنید. حالا با همان لباس در این باغ قجری گشت‌وگذار کنید و به ثبت تصاویر خاص بپردازید. 

نارنجستان قوام شما را با خود به دنیای دیگری می‌برد و برای دقایقی از روزمرگی‌ها و دغدغه‌ها دورتان می‌کند. حال خوب این باغ با هیچ چیز دیگری قابل قیاس نیست...

بخش های باغ نارنجستان قوام

سبک باغ شبیه به سبک دوره قاجاریه است؛ اما در طرح بنای اصلی اقتباسی از معماری دوره زندیه دیده می‌شود. سازندگان در طراحی باغ نارنجستان قوام از اصل تقارن استفاده کرده‌اند؛ با کمی دقت متوجه می‌شوید که ایوان یا تالار آینه باغ در وسط قرار دارند و اتاق‌ها به صورت موزون و هماهنگ در راست و چپ آن شکل گرفته‌اند. این مجموعه در ابتدا شامل کاخ، باغ، حمام، زنجیرخانه، اصطبل و مکتب‌خانه بود؛ اما زنجیرخانه و اصطبل در جریان حوادث تاریخی و گذر زمان از میان رفتند و امروزه باقی آثار را در باغ می‌توان دید.

در ادامه نگاهی دقیق تر به جای جای این اثر خواهیم داشت:

ورودی

ورودی اصلی باغ، دری است که رو به جنوب باز می‌شود و جنس آن از چوب ساج و مزین به منبت کاری‌های زیبایی است. این در شما را به داخل یک هشتی هدایت می‌کند که فضایی سرپوشیده و متصل به کوچه و حیاط خانه است و در بسیاری از بناهای ایرانی دیده می‌شود. سقف این هشتی دارای آجرکاری و کاشی‌کاری و مقرنس‌سازی‌های گچی خیره کننده است و فضای آن توسط دو راهرو به محوطه باغ ارتباط پیدا می‌کند.

سردر ورودی، مزین به آجرکاری چشم‌نواز است و بر پیشانیِ در ورودی، کتیبه‌ای از سنگ مرمر سرخ‌رنگی به چشم می‌خورد که آیاتی از قرآن مجید بر روی آن نقش بسته‌اند. در دو طرف این کتیبه، ابیاتی از آسوده، شاعر شیرازی خودنمایی می‌کند و مطالبی هم درباره بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری شده است. تاریخ بالای سردر "سال ۱۳۰۵ قمری" است که هم‌زمانی ساخت بنا با پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار را نشان می‌دهد. دو طرف درگاه، دارای ازاره سنگی است که بر روی آن نقش دو سرباز دوره قاجاریه با تفنگی در دست، حجاری شده است.

به هنگام ورود، فروشگاه لوازم سنتی و تزیینی توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند و با گذر از کنار آن محوطه‌ای بسیار زیبا و متقارن از درختان نارنج و نخل پیش روی‌تان قرار می‌گیرد. با عبور از این محوطه، ساختمان اصلی و ایوان تماشایی آن را می‌بینیم که برای ورود به آن و ایوانش چندین پلکان در دو طرف ایوان قرار دارد.

ساختمان‌های باغ

در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی باغ، ساختمان‌هایی وجود دارد و در طول حیاط بیست‌ویک عدد طاق‌نما دیده می‌شود. در واقع ساختمان‌های نارنجستان از دو بخش تشکیل شده‌اند: بخش شمالی با ایوان ستون‌دار جانبی و یک طبقه زیرزمین و دو طبقه بالایی که برای انجام کارهای اداری و تشریفات از آن استفاده می‌کردند و بخش جنوبی با چهار اتاق در گوشه جنوب‌شرقی و جنوب‌غربی که خدمه در آن حضور داشتند. 

عمارت اصلی

عمارت اصلی باغ، ساختمان شمالی است که دو طبقه و یک زیرزمین دارد. این عمارت ۲۰ اتاق دارد که تمام آن‌ها به جز قسمت شرقی به یکدیگر راه دارند و در نهایت به آخرین اتاق قسمت غربی منتهی می‌شوند. قسمت جنوبی زیرزمین اسلحه‌خانه بوده چرا که ساکنان عمارت، والی شهر بودند و تعدادی سرباز داشتند و در قسمت شمالی حبوبات، عرقیات و برنج نگهداری می‌شد. طرح بنای اصلی و ایوان دو ستونی عمارت، الهام از شیوه معماری رایج در دوره زندیه را نشان می‌دهد و حجاری، نقاشی، گچ‌بری و آیینه‌کاری در همه بناهای باغ، عالی‌ترین نمونه هنرِ قاجاری به شمار می‌روند. 

ایوان عمارت

باشکوه‌ترین بخش ساختمان اصلی، ایوان بزرگی است که دو ستون سنگی یکپارچه و سقف مسطح دارد و مشرف بر حوض واقع در وسط باغ است. ایوان بزرگ عمارت به واسطه هنرها و تزیینات به‌کاررفته در آن، یکی از زیباترین ایوان‌های دو ستونی دوره قاجاریه در شیراز به شمار می‌رود. دو ستون این ایوان دارای بدنه استوانه‌ای و از سنگ مرمر یکپارچه و سر‌ستون‌هایی مزین به مقرنس‌کاری‌های نفیس دارند. در وسط سقف ایوان نقاشی یک مدال بزرگ دیده می‌شود و در اطراف آن شش منظره بیضی شکل ترسیم شده است.

این نقاشی‌ها تمام زیبایی این بنا نیستند بلکه در قسمت‌های دیگرِ سقفِ ایوان و البته سقف، بدنه و دیوارهای اتاق‌ها نیز با نقاشی‌هایی چون گل‌و‌بوته، اشکال حیوانات، منظره شکارگاه و تصاویر دیگر مزین شده‌اند. حجاری سنگ‌های پایین دیوار این بنا نیز به صورت قرینه است و بر سطح آن‌ها نقوشی از شیر، سربازان هخامنشی، مبارزه با هلاهل (موجود افسانه‌ای) دیده می‌شود. در اطراف نقاشی‌های سقف ایوان و دیوارها و همچنین قسمت شاه‌نشین آینه‌کاری چشم‌نوازی خودنمایی می‌کند.

نقاشی رنگ و روغن سقف سبک نقاشی‌های دوران زند را دارند؛ این نقاشی‌ها بر روی چوب‌های سقف، که در زبان بومی مرجوک خوانده می‌شوند، شکل می‌گیرند و مخصوص هنرمندان شیراز هستند. این نوع نقاشی در بیشتر ساختمان‌های دوره زندیه و قاجاریه شیراز به چشم می‌خورد و یکی از تزیینات جدانشدنی آن‌ها به شمار می‌رود. در حاشیه‌های سقف‌ها، از مقداری کاغذ دیواری و عکس‌های کاغذی رنگی نیز استفاده شده که در آن دوره از اروپا به ایران آورده شدند. در دو سوی سقف ایوان طبقه بالا، تیرهای چوبی نقاشی شده دیده می‌شود. بیشتر نقاشی‌های سقف ایوان بزرگ و اتاق‌ها، کاری از لطفعلی خان صورتگر، نقاش و مینیاتوریست مشهور آن دوره هستند.

اتاق‌های عمارت

در دو طرف ایوان بزرگ دو راه پلکانی برای ورود و دسترسی به سایر قسمت‌ها تعبیه شده است. این پله‌ها به دو به بهار خواب می‌رسد که فضایی بالا آمده، خارجی، مسطح و باز است و به باغ اشراف دارد. در هر طرف یک سالن و یک اتاق بزرگ قرار دارد که کف آن‌ها پوشیده از کاشی‌های سفید و آبی است. در انتها نیز پله‌هایی دیده می‌شوند که برای رفتن به طبقه بالا ایجاد شده‌اند. با ورود به اتاق اصلی مجاور ایوان، سقف آینه‌کاری شده‌ای را خواهید دید که شما را محو تماشای خود می‌کند. سرتاسر اتاق یا تالار اصلی و ایوان، پوشیده از آینه‌کاری است و بسیار چشم‌نواز به نظر می‌رسند. تالار اصلی به تالار آینه یا شاه‌نشین شهرت دارد و از طریق یک پنجره‌ چوبی هلالی با دریچه‌های ارسی به ایوان مرکزی راه پیدا می‌کند.

روبروی ایوان شاه نشین، اتاق‌هایی است که محل اقامت حاکم وقت و اقوام و مهمانان نزدیکش بوده‌اند. در طبقه بالا نیز چهار اتاق به چشم می‌خورد که دو تای آن در عقب قرار گرفته است و هشتی و پنجره‌هایی مشرف بر ایوان دارند. در گذشته این اتاق‌ها برای اقامت مهمانان نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

تزیینات عمارت

در جلوی عمارت اصلی درهای ارسی با شیشه‌های رنگی قرار دارد. بالای عمارت اصلی با پیروی از شیوه ساختمان‌سازی آن دوران دارای هلالی‌هایی است که تعداد آن‌ها به سه عدد می‌رسد. تصاویر و طرح‌های زیبایی بر روی این هلالی‌ها، کاشیکاری شده و هلالی بین دو ایوان دو ستونی و شاه‌نشین هم مزین به شیشه‌های رنگی است که در دوره قاجاریه از اروپا به ایران رسیدند. هلالی وسط دارای نقش دو شیر است که صفحه‌ای منقوش به عبارت "نصر من الله و فتح قریب" را نگه داشته‌اند و دو فرشته هم از بالا آن را گرفته‌اند. در هلالی‌های کاشی‌کاری دو طرف نیز نقش پلنگی دیده می‌شود که آهویی را شکار کرده است و در زمینه این صحنه‌ها نیز خطوط اسلیمی به چشم می‌خورد.

همه درهای عمارت از چوب گردو ساخته شده‌اند؛ این درها یا مزین به خاتم‌کاری‌اند و یا به سبک هندی منبت‌کاری شده و صدف‌هایی از خلیج‌فارس در آن‌ها به‌کاررفته است.

ازاره اتاق‌های اصلی عمارت و بخاری دیواری شاه‌نشین آن از سنگ‌های مرمر ساخته شده است که در آن دوران از یزد و تبریز به شیراز آورده‌ شدند. روی بخاری سنگ مرمر، نقش داریوش هخامنشی با یک برجستگی مختصر حجاری شده و حاشیه آن به رنگ طلایی است. در گوشه‌های بالای بخاری هم دو تصویر حجاری شده به چشم می‌خورند که متعلق به محمدرضا خان قوام الملک هستند. بر روی ازاره پایین عمارت و زیر ایوان نیز نقوشی با اقتباس از راه سنگی عمارت دیوانخانه کریم‌خان زند اما به شیوه تصاویر دوره قاجاریه حجاری شده‌اند. تصویر شیر و گور و پنجره سنگی مشبک و حجاری شده به صورت ترنج‌های زیبا نیز از دیگر زیبایی‌های این عمارت به شمار می‌روند.

سایر ساختمان ها

ساختمان و تاسیسات ضلع شرقی

شامل حیاطی کوچک و تعدادی اتاق که در گذشته به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته‌اند. حوض کوچکی در حیاط آشپزخانه دیده می‌شود که در پاشویه آن قطعات سنگ سرخ‌ رنگ و در کف آن کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ به‌کاررفته و در وسط حوض نیز یک فواره سنگی قرار دارد. در جنوب حیاط آشپزخانه، ستون سنگی حجاری شده‌ای قرار دارد که به عنوان پایه‌ای برای گلدان تعبیه شده است.

مجموعه ضلع جنوبی

در وسط این قسمت دو راهرو وجود دارد که یکی از آن‌ها با یک هشتی به در ورودی باغ ارتباط پیدا می‌کند. در دو طرف راهروها دو ایوان سرتاسری با چهار ستون چوبی و دو نیمه ستون وجود دارد. این ستون‌های چوبی در دوره قاجاریه به زیبایی منبت‌کاری شده‌اند و گچ‌بری دیوارها نیز از نمونه‌های جالب هنرمندان آن دوره است. کف ایوان‌ها با قطعات کاشی سفید و آبی پوشیده شده و ازاره بنا نیز پوششی سنگی دارد. پنج پنجره سنگی به عنوان نورگیر در جلوی ایوان‌ها نصب شده که حجاری برجسته دارند. در دو سوی این عمارت شش اتاق قرار دارد و در دوران گذشته، که این باغ دیوان خانه حکومتی بوده، نقش دفتر کار را داشتند. ایوان‌های وسیع جلوی این اتاق‌ها به عنوان اتاق انتظار برای مراجعان بودند. ساختمان جنوبی باغ توسط راه‌پله‌ای به زیرزمین‌هایی راه دارد که در دو سوی راهرو قرار گرفته‌اند. 

سقف ایوان قسمت شرقی، تنها سقفی است که هنر مشترک آینه‌کاری روی چوب و نقاشی روی چوب را داراست؛ اما دچار آتش سوزی شده و قابل تعمیر نیست. داخل 5 ستون قسمت جنوبی، چوب به‌کاررفته که دورشان را به خاطر جلوگیری از نفوذ موریانه با الیاف مقاوم پوشانده و سپس روی آن‌ها را با گچ تزیین کرده‌اند. اتاقکی بالای پشت بام قسمت جنوبی وجود دارد که محلی برای نگهداری پاروها بوده است.

کاشی‌کاری‌های ضلع جنوبی

در وسط این ساختمان یک طاق‌نمای بزرگ و دو طاق‌نمای کوچک ساخته شده که کاشی‌کاری آن با اقتباس از تصاویر و سبک دوره زندیه صورت گرفته است. در طاق‌نمای بزرگ، تصویر سه تن از خدمتکاران دوره زندیه بر روی کاشی نقش بسته است که لباس‌های بلندی بر تن دارند و در دست یکی از آن‌ها کاسه و در دست دیگری تنگ و جام و در دست نفر سوم ظرفی پر از میوه قرار دارد. در بالای این طاق‌نما دو لچکی دیده می‌شود که با مناظری از طبیعت و تصویرهایی الهام گرفته از داستان‌های رستم پهلوان و دیو سفید کاشی‌کاری شده است. در حاشیه مناظر، تصویر شکارگاه دیده می‌شود و مینیاتورهای زیبایی مثل حمام گرفتن شیرین در چشمه نیز از دیگر تزیینات این قسمت به شمار می‌رود. ازاره این قسمت از نمای عمارت پوشیده از سنگ‌های سرخ مزین است که نقش‌ برجسته‌هایی الهام گرفته از تصویرهای تخت جمشید بر روی آن‌ها دیده می‌شود.

  تصویری از این بخش‌ها در دسترس نیست. اگر عکسی از این بخش‌ها در دست دارید برای ما ارسال کنید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شوند. عکس را از اینجا آپلود کنید.

خانه عرقی‌ها

در شرق عمارت نارنجستان عمارت مکتب‌خانه قرار دارد که جزو بناهای مجموعه قوام است. ورودی این بنا رو به شمال قرار دارد و درِ آن از پشت نارنجستان قوام باز می‌شود. قسمت جنوبی این بنا، مطبخ‌خانه قوام بود و قسمت‌های شمالی و غربی آن در زمانی نقش مکتب‌خانه قوام را داشت. با گذشت زمان و ساکن شدن چند خانواده در آن، این بنا به محلی برای عرق‌گیری تبدیل شد و به همین دلیل آن را خانه عرقی‌ها خواندند. گذشت زمان و عدم استفاده صحیح از این بنا آسیب‌های فراوانی به آن وارد کرده و نیازمند مرمت است. این ساختمان در دهه اخیر تحت تملک و مرمت سازمان مسکن و شهرسازی فارس درآمده و در اختیار دانشگاه شیراز قرار دارد. بنای مزبور معماری درون‌گرا دارد و به صورت حیاط مرکزی ساخته شده است. همچنین هشتی، دالان ارسی و زیرزمین‌های بسیار جالبی نیز در آن قرار دارند.

 حمام گچینه

این حمام در سال ۱۳۰۰ خورشیدی ساخته شده و یکی از پنج حمام قدیمی معروف شیراز است. این بنا جزو مجموعه قوام به شمار می‌رود و در گذشته توسط تونلی به نارنجستان قوام راه داشته است. کارشناسان در بررسی‌های اخیر موفق به کشف بخشی دیگر از حمام شده‌اند که حمام خصوصی قوام بوده است و به این حمام راه دارد. سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۱ خورشیدی حمام گچینه را از خانمی به نام همدم خریداری کرد. دیگر حمام‌های شیراز عبارت‌اند از: حمام ریحان، حمام ایروانی، حمام شکوفه، حمام جامی هاشمی.

نکته: امکان بازدید از این دو بنا وجود ندارد.

  تصویری از این بخش ها در دسترس نیست. اگر عکسی از این بخش ها در دست دارید برای ما ارسال کنید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شوند. عکس را از اینجا آپلود کنید.

زیرزمین ها

زیر اتاق آینه‌کاری در قسمت غربی، زیرزمینی واقع شده است که آجرهای تزیین‌شده دارد. این قسمت تنها جای قابل نشستن بوده و در تابستان‌ها به عنوان شاه‌نشین استفاده می‌شده است. چهار ورودی از حیاط به زیرزمین تعبیه شده که دو راه آن را با سنگ مسدود کرده‌اند. 

زیرزمین‌ها به طور قرینه در شمال و جنوب ایجاد شده‌اند و کل مرمت آجرکاری‌های آن‌ها در قبل از انقلاب انجام شد و حدود ۴ سال طول کشید. در گذشته خانه‌های اشراف از طریق زیرزمین با هم ارتباط داشتند؛ از حیاط خانه قوام هم به نارنجستان راهی وجود داشت که آن هم بیشتر به خاطر سریع رسیدن غذا و آسان‌تر شدن رفت‌ و آمد بود. شاه‌نشین تنها جای زیرزمین است که سقف تزیین شده دارد. بین آجرهای دیوار به خاطر انقباض و انبساط از تخته استفاده شده است؛ پنجره‌های مشبک زیرزمین، سنگی بوده که امروزه از چوب‌اند. در زیرزمین حتی در سردترین موقع زمستان و گرم‌ترین زمان تابستان نیز هیچ وسیله گرم‌کننده‌ یا سردکننده‌ای قرار نمی‌دادند چرا که به علت وجود منفذهای تهویه هوا دمای هوا در همه ایام سال تقریبا به یک اندازه است.

زیرزمین ایوان شرقی آشپزخانه بود. این محل دارای کانال آب بوده و ربطی به قسمت شمالی ندارد. مسیر آب دو حوض قسمت شرقی و حوض وسط خانه از آشپزخانه می گذشت و احتمالا غذای نارنجستان هم از اینجا تحویل داده می‌شد. آینه کاری، گچ‌کاری و نقاشی از هنرهای به‌کاررفته در سقف‌ها هستند و در راهروها هم نقاشی روی چوب دیده می شود. 

  تصویری از این بخش ها در دسترس نیست. اگر عکسی از این بخش ها در دست دارید برای ما ارسال کنید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شوند. عکس را از اینجا آپلود کنید.

فضای باغ

بین عمارت ضلع جنوبی، که دفتر کار حاکم وقت محسوب می‌شده، و عمارت اصلی، که در شمال قرار دارد، باغی وسیع و محصور با نرده‌های آهنی قرار دارد. این باغ در دوره قاجار محصور شده و نرده آهنی دورتادور باغچه‌ها به شکل قدیمی خود پابرجاست. محوطه جلوی ساختمان اصلی و ایوان بزرگ قدری بالاتر از سطح باغ قرار دارد. در این محوطه حوض بزرگی دیده می‌شود که انعکاس نمای عمارت و ایوان در آن جلوه بسیار زیبایی دارد. لبه‌ها و پاشویه این حوض نیز پوشیده از قطعات بزرگ سنگ‌سرخ است و در دو طرف آن نیز چند باغچه به چشم می‌خورد. 

گذرگاه اصلی باغ از جلوی حوض آغاز شده تا نمای عمارت ضلع جنوبی ادامه پیدا می‌کند. در وسط این گذرگاه آب نمایی سرتاسری با اشکال هندسی ایجاد و اطراف آن نیز گل‌کاری شده است. این باغ درختان نارنج بسیاری دارد و در فصل شکوفه دادن عطر دل‌انگیز بهارنارنج فضای باغ را عطرآگین می‌کند. درختان نخل تنومند و کهنسال در دو طرف گذرگاه اصلی باغ قد علم کرده‌اند و دیگر انواع درختان نیز در باغ دیده می‌شوند. گل‌های گوناگون و رنگارنگ نیز در جای جای باغ نارنجستان قوام خودنمایی می‌کنند.

موزه نارنجستان قوام

پیش از این گفتیم که بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ خورشیدی موسسه آسیایی دانشگاه شیراز به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران‌شناس معروف آمریکایی در این مکان دایر بود. وی اشیا و عتیقه‌های به دست آمده در سفرهای پژوهشی خود در ایران را به این مکان آورد و آن‌ها را در معرض نمایش گذاشت. همین کار آغازی بود برای شکل‌گیری یک موزه در نارنجستان قوام.

در سال‌های اخیر مسئولان با انجام تعمیرات اساسی در زیرزمین ضلع شمالی، آن را به موزه‌ای تبدیل کردند که وابسته به دانشکده هنر معماری است و اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ را در آنجا نگهداری می‌کنند. آثار به نمایش گذاشته شده در این موزه شامل ظروف، سکه‌ها، تابلو‌ها، کاشی‌کاری‌ها و دیگر آثار متعلق به دوره باستانی و تاریخی بوده و بخشی از آثار باستانی حفاری شده مربوط به سه هزار سال قبل نیز در میان آن‌ها دیده می‌شود. هم اکنون کتابخانه این مرکز نیز مجموعه کتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز را در خود دارد.

تزیینات باغ نارنجستان قوام

نارنجستان قوام از نظر هنرهای به‌کاررفته در آن از زیباترین بناهای این دوره در شیراز به شمار می‌رود. پیش از این اشاره‌هایی به تزیینات به‌کاررفته در باغ داشتیم؛ اما این تزیینات به حدی قابل توجه‌اند که در اینجا به صورت جداگانه و مفصل‌تر به آن‌ها می پردازیم:

نقاشی: در انتهای تالار شرقی و غربی، اتاق‌‌هایی با نقوشی زیبا به چشم می‌خورد. در تزیین سقف‌‌های نقاشی شده از موادی چون گل اخری، اکلیل، شنگرف، لاجورد و سایر رنگ‌‌های معدنی استفاده شده است. این مواد در هر دو نوع سقف‌‌های تخته‌کوبی شده و سقف‌‌های با تیرهای قلمدانی به‌کار رفته است.

گچ‌بری و آجرکاری: هنرمندان ایرانی در پیاده‌سازی طرح‌‌های آجرکاری سنتی در باغ نارنجستان قوام سنگ تمام گذاشته و انواع این هنر از قبیل شطرنجی، بند سنگ، خفته و راسته را در بناها به کار برده‌اند. خفته و راسته به طرحی از به کار بردن آجر در سقف‌های ضربی یا آجر‌فرش زمین گفته می‌شود که در آن آجرها را به‌ ترتیب عمود بر یکدیگر یعنی یک آجر خفته (افقی) و یک آجر راسته (عمودی) کار می‌گذارند. این طرح‌‌ها در تمامی بدنه‌‌ها و سقف دو بهار خواب در دو طرف ضلع شمالی با گچ‌‌بری‌‌های زیبایی در آمیخته‌اند که به طرح‌‌های سنتی گیاهی معروف‌اند.

مقرنس‌کاری: سقف فضای هشتی در بدو ورود هر کسی را مبهوت خود می‌کند. این سقف با مقرنس آویخته تزیین شده و به زیباترین شکل ممکن از هنر کاشی‌‌کاری نیز بهره گرفته است.

حجاری: در قسمت ازاره‌‌های دو ضلع جنوبی و شمالی حجاری‌های چشم‌نوازی بر روی سنگ دیده می‌شود. این حجاری‌ها تصاویر الهام گرفته از نقوش تخت جمشید است و در آن‌ها حیوانات افسانه‌‌ای و یا تصویر سربازان قاجاری و نقش اسلیمی مشبک و یا تصویر درختانی به سبک مینیاتوری نیز به چشم می‌خورد.

کاشی‌کاری: در نمای داخلی ضلع جنوبی چندین صحنه برگرفته از داستان‌های تاریخی با هنر کاشی‌کاری به تصویر کشیده شده‌اند که از میان آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: سلیمان و بلقیس ملکه سبا، خسرو و شیرین، شیرین و فرهاد و صحنه‌‌هایی از شکار حیوانات. در قسمت میانی این بخش نقش سه خدمتگزار در حال حمل ظروف میوه و اشربه نیز با هنر کاشی‌کاری نقش بسته است و در قسمت پیشانی نمای ضلع شمالی سه شمسه دیده می‌شود که بر روی هر یک مناظری بر روی کاشی وجود دارد. بر روی شمسه میانی دو شیر شمشیر به دست به صورت قرینه بر روی کاشی هفت‌رنگ نقش بسته که دو فرشته در بالای سرشان تاجی را نگه داشته‌اند و خورشید از پشت‌شان طلوع می‌کند. در شمسه‌‌های دو طرف نیز صحنه نبرد غزال و پلنگ بر روی کاشی هفت‌رنگ به چشم می‌خورد.

آینه‌کاری: تالار آینه و تالار شاه‌نشین از دیدنی‌ترین قسمت‌های باغ‌اند که از دو نوع آینه‌کاری در آن‌ها استفاده شده است؛ نوع اول آینه‌‌های ساده را شامل می‌شود که به شکل‌‌های مختلف و با فرم‌‌های هندسی به‌کاررفته‌اند. در نوع دوم آینه زمینه کار است و قطعات کوچک آینه به عنوان نقش و طرح و شیشه‌‌های ساده و رنگی به عنوان روکش بر روی آن هستند که به این نوع کار “چهار رویه” اتلاق می‌شود.

معرق‌کاری روی چوب: بر روی درهای اتاق‌ها و ستون‌های چوب گردو، هنر معرق به وفور دیده می‌شود. هنرمندان این مرز و بوم در پیاده‌سازی این هنر نقوش مختلفی از قبیل اسلیمی و ترنج به کار برده و از موادی همچون چوب صندل بهره گرفته‌اند.

امکانات نارنجستان قوام

نارنجستان قوام یکی از مشهورترین دیدنی‌های شیراز است و امکاناتی همچون فروشگاه صنایع‌دستی و لوازم تزیینی، قهوه‌خانه، سرویس بهداشتی و غیره در آن وجود دارد.

ویدیویی از باغ نارنجستان قوام شیراز

سخن آخر

شیراز دیدنی‌های بسیاری دارد و هردم با شگفتی تازه‌ای روبه‌رویت می‌کند. این شهر مقصد دل‌انگیزی برای گذراندن اوقاتی پر از آرامش و لذت است پس حتما آن را در فهرست مقاصد سفر خود جای دهید و در سفر به این شهر بازدید از باغ نارنجستان قوام را فراموش نکنید.

اگر به بازدید از این باغ رفته‌اید تجربه‌های خود را با ما در میان بگذارید.

از جاذبه‌های دیگر این شهر برای‌مان بگویید و آن‌ها را به دوستان کارناوالی خود معرفی کنید.

بی‌صبرانه منتظر دیدگاه‌های شما همراهان عزیز هستیم...