آرامگاه عطار نیشابوری | خانه ابدی شیخ خراسانی

این بار در کارناوال راهی نیشابور کهن و زیبا شده‌ایم و آرامگاه عطار و باغ باصفای اطراف آن را برای بازدید و گردش انتخاب کرده‌ایم. همراه‌مان شوید تا این بزرگ مرد ادبیات،‌ عرفان و هنر ایران را بیشتر بشناسیم و به زیارت آرامگاه او برویم. مقبره‌ای که یکی از مشهورترین آرامگاه های تاریخی ایران است و در طول سال بازدیدکنندگان بسیاری را به سوی خود می‌کشاند. پس در این سفر مجازی با ما باشید تا از تاریخچه و معماری آرامگاه عطار نیشابوری برای‌تان بگوییم و با آدرس آرامگاه عطار و دیگر اطلاعات مهم آن آشنا شویم. 

چرا بازدید از آرامگاه عطار نیشابوری ؟

•  عطار نیشابوری یکی از عرفا و ادیبان به نام و برجسته ایران است و کتاب منطق‌الطیر و تذکره‌الاولیای او شهرتی جهانی دارد. 
• مقبره عطار در میان باغی زیبا قرار گرفته و یکی از آرامگاه‌های مشهور ایرانی‌ و از جاذبه‌های برتر شهر نیشابور است. 
• آرامگاه کمال الملک نقاش شهیر معاصر ایران نیز در نزدیکی آرامگاه عطار قرار گرفته است و شما در یک روز می‌توانید از این دو جاذبه دیدنی شهر بازدید کنید.

آشنایی با آرامگاه عطار نیشابوری 

آرامگاه عطار نیشابوری بنایی‌ست تاریخی که قدمت آن به دوران فرمانروایی تیموریان در ایران باز می‌گردد و در میان باغی زیبا واقع شده است. فریدالدین عطار نیشابوری یکی از معروف‌ترین عارفان و شاعران ایرانی‌ست که در حدود بیش از 700 سال پیش در نیشابور زندگی می‌کرده است. این مرد بزرگ در زمینه فرهنگ و ادب فارسی هم جایگاه والایی دارد.

آرامگاه عطار در منطقه قدیمی شادیاخ و منطقه تفریحی-توریستی نیشابور امروزی واقع شده است و آرامگاه کمال الملک -نقاش و هنرمند معاصر- نیز در نزدیکی و در محوطه آرامگاه عطار قرار دارد.

حال خوب آرامگاه عطار

آرامگاه عطار، این بزرگ مرد ادبیات و عرفان ایران در میان باغی دلگشا و باصفا قرار گرفته است. بسیاری از گردشگران پس از بازدید از مقبره عطار و خواندن فاتحه‌، در گوشه‌ای از این باغ بزرگ و سرسبز می‌نشینند و از آرامش آن لذت می‌برند. بعضی جوانان نیز کتابی یا دیوان شعری در دست، در زیر سایه درختان غرق در داستان‌ها و افسانه‌های کتاب می‌شوند. 

برخی دیگر نیز فرصت عکاسی از این جاذبه تماشایی، مجسمه‌ها و دیدنی‌های باغ را از دست نمی‌دهند و خوش می‌گذرانند. در کنار اینها غرفه‌هایی نیز برای فروش صنایع دستی در محوطه باغ ایجاد شده است که به یک بار بازدید می‌ارزد. اگر هم هوس کالسکه‌سواری به سرتان زده باشد، می‌توانید بعد از بازدید از آرامگاه عطار سوار یکی از کالسکه‌های محوطه شوید و فاصله این آرامگاه تا مقبره خیام را سوار بر کالسکه طی کنید. 

تاریخچه آرامگاه عطار نیشابوری

آن‌گونه که شواهد نشان می‌دهد آرامگاه عطار در ابتدا به وسیله قاضی القضات یحیی بن ساعد در قرن هفتم هجری قمری ساخته شده است؛ اما تا 200 سال بعد و تا انتهای دوران حکومت تیموریان (1) توجه و رسیدگی به آن نشد و تقریبا به صورت مخروبه‌ای درآمد. در این زمان بود که امیر علی شیرنوایی (2) مشاور نیکوکار و هنر دوست سلطان حسین بایقرا (3) در سده نهم هجری قمری، عمارتی زیبا و در خور شأن این شاعر ایرانی، روی قبر عطار بنا کرد. از این بنا امروزه تنها سنگ افراشته سیاه رنگی با کتیبه‌ای روی آن به یادگار مانده است. آرامگاه عطار به همان شکل باقی ماند تا اینکه در اواخر دوران محمد علی شاه قاجار، والی خراسان، نیرالدوله در راه مشهد دستور می‌دهد تا بقعه‌ای بر مزار عطار بنا شود؛ اما این دستور به مرحله اجرا نمی‌رسد. به دلیل نابه‌سامانی اوضاع ایران در آن زمان، نیرالدوله مجبور به بازگشت به تهران می‌شود و همان بنای قبلی -ساخته امیر علی شیرنوایی- روی مقبره عطار باقی می‌ماند. 

این سازه تا دوره پهلوی نیز شکل قبلی خود را حفظ می‌کند؛ اما در دوره پهلوی دوم به صورت کامل مرمت می‌شود. در سال 1341 خورشیدی، انجمن آثار ملی که آرامگاه‌های خیام و فردوسی نیز تحت نظارت آنها ساخته شده است؛ کار کاشی‌کاری و مرمت تزئینات آرامگاه را بر عهده می‌گیرد. آنها علاوه بر بازسازی مقبره عطار، محوطه اطراف بقعه را نیز سازماندهی و زیباسازی و این مجموعه را در سال 1342 افتتاح می‌کنند. 

پاورقی

1- تیموریان یا گورکانیان، از سال 771 تا 911 ه.ق (748 تا 884 ه.ش) بر ایران حکومت می‌کرد

2- میرنظام ادین علی شیرنوایی شاعر، دانشمند و سیاستمدار برجسته زمان حکومت تیموریان بر ایران. 

3- سلطان حسین بایقرا آخرین پادشاه بزرگ سلسله تیموریان بود که آثار و خدمات بسیاری از وی به جای مانده است. 

4- محمدعلی شاه قاجار که ششمین شاه قاجار بود در سال 1285 خورشیدی به سلطنت رسید و با جنبش مشروطه مخالفت کرد. وی مجلس شورای ملی را به توپ بست و آزادی خواهان را به قتل رساند. 

معماری و تزیینات آرامگاه عطار

ساختمان مقبره عطار نیشابوری پلانی هشت ضلعی دارد و گنبد کاشی‌کاری شده آن از دور در میان باغ و محوطه اطراف به خوبی نمایان است. این ساختمان دارای چهار دَرِ ورودی‌ست و ورودی اصلی آن در ضلع شمالی این سازه قرار دارد. در نمای خارجی بنا چهار غرفه دیده می‌شود که کاشی‌های سبز و زرد و آبی زینت بخش آن شده‌اند.

زیباترین قسمت سازه آرامگاه، گنبد دو پوسته آن است که کاشی‌کاری‌های مزین به گل و بوته و نقوش هندسی، بر زیبایی آن افزوده است. علاوه بر اینها کتیبه‌ای به خط کوفی به رنگ‌های سبز، زرد، لاجوردی و سفید و چند بیت شعر در قسمت زیرینِ گنبد، شکوه و جلال آن را چند برابر کرده است. 

فضای داخلی آرامگاه نیز به مانند نقشه بیرونی آن، هشت ضلعی‌ست و چهار شاه نشین دارد و با سنگ ازاره‌هایی (1) از جنس بخارا، کاشی‌کاری‌های معرق، طاق‌های خمیده و پوششی از گچ تزئین شده است. 

قبر عطار در میان سازه آرامگاه قرار دارد و در سمت جنوب غربیِ سنگ قبر، ستون سنگی هشت تِرَکی به ارتفاع سه متر دیده می‌شود. مزار او از جنس نوعی سنگ به نام افراشته سیاه رنگ است و اشعاری به خط ثلث آن را تزیین کرده‌اند. بر بالای سنگ قبر عطار ستونی سنگی به چشم می‌خورد که در قدیم در میان دیوار آجری قرار داشته و امروز این دیوار از میان رفته است. 

پاورقی

1- به سنگ‌هایی که در اطراف بنا و پای دیوار نصب می‌شود، سنگ مثنی یا ازاره می‌گویند. 

در مورد عطار نیشابوری 

تا به این جا از آرامگاه عطار و تاریخچه و معماری آن سخن گفتیم؛ اما به واقع عطار کیست و به چه دلیل چنین مشهور و محبوب شده است؟

«فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری»، مشهور به «شیخ عطار نیشابوری» که امروزه وی را به نام «عطار» می‌شناسیم یکی از بزرگ‌ترین عارفان، شاعران و نویسنده‌های ایرانی‌ ست. تاریخ تولد او به طور دقیق مشخص نیست اما پژوهشگران زمان ولادت او را بین 513 تا 537 هجری قمری (498 ه.ش تا 521 ه.ش) تخمین زده‌اند. عطار در روستای کَدکَن -از روستاهای اطراف نیشابور- به دنیا آمد، پدرش عطاری داشت و او نیز پس از مرگ پدر، به این کار روی آورد. به همین جهت است که با نام عطار شناخته می‌شود. 

طریقه‌ ورود عطار به عرفان 

از دوران کودکی و جوانی عطار اطلاعات زیادی در دست نیست. در داستان‌ها و روایت‌های مختلف آمده است که او در اواسط عمر خود دچار تحولی روحی شد و راه عرفان را در پیش گرفت. مشهورترین روایت در این‌باره به داستان درویشی که برای کمک گرفتن از عطار آمده بود باز می‌گردد: 

روزی عطار در دکان خود مشغول فروش و معامله بود که درویشی وارد مغازه او می‌شود و چند بار، با گفتن جمله «چیزی برای خدا بدهید» از وی کمک می‌خواهد. عطار اما از کمک به او سر باز می‌زند. 

درویش به او می‌گوید: ای خواجه، تو چگونه می‌خواهی از دنیا بروی؟

عطار پاسخ می‌دهد: همان‌گونه که تو از دنیا می‌روی.

درویش می‌گوید: تو مانند من می‌توانی بمیری؟

عطار جواب می‌دهد: بله. 

درویش کاسه چوبی خود را زیر سر خود می‌گذارد و با گفتن کلمه الله از دنیا می‌رود. 

عطار که این ماجرا را می‌بیند به شدت منقلب شده و از دکان خارج می‌شود و راه زندگی خود را برای همیشه تغییر می‌دهد. 

بعد از این جریان، عطار خدمت «عارف رکن الدین»، که عارف بسیار مشهوری در آن زمان بود می‌رود، توبه می‌کند و به ریاضت و مجاهدت می‌پردازد. عطار پس از آن به مانند عرفا و زاهدان راه سفر را در پیش می‌گیرد و از ماورالنهر تا مکه را زیر پا می‌گذارد و با بسیاری از شیوخ و بزرگان دیدن می‌کند. البته در صحت این روایت شک و شبهه‌های بسیاری وجود دارد. 

در مورد مرگ عطار هم روایت‌های گوناگونی وجود دارد؛ اما معروف‌ترین آنها به مرگ او در زمان حمله مغول‌ها اشاره دارد. برخی می‌گویند عطار در زمان حمله مغول‌ها به ایران و شهر نیشابور در سال 618 هجری قمری (600 ه.ش)، در نزدیکی دروازه‌های شهر کشته می‌شود. البته بی‌رحمی و وحشی‌گری مغول ها تنها به اینجا ختم نشد. آنها تمام آثار و کتاب ‌هایی که از او باقی مانده بود را به آتش کشیدند و نوشته‌هایی که امروزه به نام وی وجود دارد آنهایی‌ ست که قبل از حمله مغول به سایر شهرها برده شده‌اند. 

آثار عطار

هفت شهر عشق را عطار گشت                                   ماهنوز اندر خم یک کوچه‌ایم

از عنوان‌ها و آثاری که از عطار برجای مانده به نظر می‌رسد که او نویسنده‌ای پرکار بوده است؛ اما در تحقیقی که محمدرضا شفیعی کدکنی و عبدالحسن زرین کوب انجام داده‌اند این آثار به عطار نسبت داده شده است: 

اسرار نامه

اسرار نامه یکی از مثنوی‌های عطار و به احتمال زیاد از نخستین آثار او بوده است. عطار در این مثنوی از خداوند متعال، پیامبر اکرم، تصوف، اهمیت عشق و برتری آن بر خرد سخن گفته است.  

الهی نامه 

این کتاب شامل داستان‌های دِلکَش کوتاه و بلندی‌ ست که در میان یک داستان اصلی گنجانده شده است. در این کتاب نیز ابتدا خداوند و رسول اکرم ستایش شده‌اند و بعد در هشت بیت روح انسان مورد خطاب قرار گرفته است. عطار در این کتاب شش فرزند روح انسان، نفس، شیطان، عقل، فقر، علم و توحید را توصیف می‌کند.

مصیبت‌ نامه

در این کتاب مصیبت‌ها و دشواری‌هایی که یک سالک و عارف در زندگی با آن روبروست در قالب حکایت‌هایی جذاب و خواندنی آورده شده است.

تذکره الاولیا

این کتاب یکی از دو کتاب بسیار مشهور و برتر عطار است که سرگذشت نود و هفت تن از اولیا و شیوخ تصوف را به زیبایی بیان می‌کند. 

منطق الطیر عطار

این اثر که از آن با نام مقامات الطیور نیز یاد می‌شود، معروف‌ترین و مهم‌ترین کتاب عطار است. در این کتاب شرح و داستانی از سفر مرغان برای دیدن و پیداکردن سیمرغ افسانه‌ای آورده شده است و داستان مشهور و آموزنده شیخ صنعان نیز در این کتاب قرار دارد. 

روز بزرگداشت عطار نیشابوری در تقویم

برای ادای احترام و گرامی داشتن یاد و آثار عطار نیشابوری، روز 25 فروردین ماه در تقویم رسمی کشور به نام روز ملی بزرگداشت شیخ فرید الدین محمد عطار نیشابوری نام‌گذاری شده است. هر ساله در این روز، همایش‌های مختلفی برای گرامی‌داشت نام او در ایران و سایر نقاط جهان برگزار می‌شود. در این روز آرامگاه عطار گلباران شده و برنامه شب شعر، خوش‌نویسی و ارائه پژوهش در مورد آثار عطار اجرا می‌شود. 

دیدنی‌های اطراف

آرامگاه کمال الملک: در همسایگی آرامگاه عطار

آرامگاه خیام: فاصله تقریبی 2.2 کیلومتر

شهر تاریخی شادیاخ: فاصله تقریبی 600 متر

آسمان نمای خیام: فاصله تقریبی 1.3 کیلومتر

مقبره استاد پرویز مشکاتیان

در 450 متری آرامگاه عطار یادمان و قبر یکی از استادان برجسته و به‌نام ایرانی قرار گرفته است. پرویز مشکاتیان آهنگساز، موسیقی‌دان، استاد دانشگاه، پژوهشگر و نوازنده سنتور در 4 مهرماه در زادگاه خود نیشابور در محوطه بیرونی باغ عطار به خاک سپرده شد. در کنار مقبره وی تندیسی سنگی در این مکان برای گرامی‌داشت یادش در این مکان نصب شده است.

سخن آخر

امروزه به همراه شما به آرامگاه عطار، این شاعر و عارف گران قدر ایرانی سری زدیم. اندکی با زندگی وی بیشتر آشنا شدیم و از معماری و تاریخچه طراحی و ساخت آرامگاهش سخن گفتیم. 

آیا تاکنون به این جاذبه زیبای کشورمان سفر کرده‌اید؟ 

دیدگاه،‌ تجربه‌ها و پیشنهادهای خود را با ما در میان بگذارید.