هارونیه مشهد | افسانه ای ترین بنای تاریخی خراسان

دیار خراسان یکی از سرزمین های کهن و تاریخی ایران زمین به شمار می رود که از گذشته های دور محل وقایع ریز و درشت بسیاری بوده است. سرزمینی پرافتخار که در طول تاریخ انسان های فرهیخته و نامدار بسیاری را در دامان خود پرورش داده و شاهد اتفاق های مهم و اثر گذار از آغاز تا کنون  بوده است. از حضور پارتی ها -یکی از سه قوم بزرگ آریایی- در این سرزمین تا قیام ابومسلم خراسانی، از حمله مغول ها و به آتش کشیدن شهرهای مهم آن تا ظهور نادرشاه افشار در این پهنه گسترده و بسیاری دیگر، که خراسان را از دیگر بخش های کشورمان متمایز می کند.

بزرگترین حادثه ای که نام خراسان را برای همیشه در تاریخ و جغرافیا بزرگ کرد، حضور امام رضا (ع)، امام هشتم شیعیان در این استان و قرارگیری حرم مطهر ایشان در این دیار است. تاریخ خراسان از این حوادث کوچک و بزرگ، بسیار در چنته دارد و تاریخ پرفراز و نشیب آن رازهای سر به مهر فراوانی را در خود جای داده است؛ رازهایی که برخی از آنها در زمان حمله مغول برای همیشه مسکوت ماندند و برخی در دل بناهای مختلف به انتظار کشف شدن نشسته اند.

امروز در کارناوال می خواهیم به یکی از این سازه های تاریخی سری بزنیم و با ناشناخته ها و اسراری که آن را در برگرفته اند بیشتر آشنا شویم. مقصدمان گنبد هارونیه در خراسان رضوی است، افسانه ای ترین بنای خراسان که به درستی هنوز کاربری و تاریخ ساخت آن مشخص نیست؛ ساختمانی تاریخی که به کاوش و پژوهش باستان شناسان و محققان نیاز دارد تا پرده از رازهای آن برداشته شود. همراه ما شوید تا با این سازه باشکوه و کمتر شناخته شده بیشتر آشنا شویم.

ورود به صفحه معرفی مشهد

چرا هارونیه؟

• تاریخی ترین اثر شهر توس قدیم است.
• پرسش ها و رمز و رازهای بسیاری آن را به بنایی افسانه ای تبدیل کرده است. 
• در نزدیکی آرامگاه فردوسی و در شهرک تاریخی شهر توس قرار گرفته است. 
• معماری ساده اما باشکوهی دارد و عظمت و استقامت بنای آن زبانزد اهل فن و معماران است. 

آشنایی با هارونیه | افسانه ای ترین بنای تاریخی مشهد

امروز می خواهیم اندکی از مشهد فاصله بگیریم و سری به یکی از جاذبه های تاریخی که در نزدیکی این شهر قرار گرفته است بزنیم. راهی می شویم تا به 25 کیلومتری شمال غربی مشهد برسیم،‌ جایی که بنایی پر رمز و راز با نمایی آجری و قرمز رنگ در برابر شما قد علم می کند و نگاه را به سوی خود خیره می سازد. بقعه هارونیه، یکی از قدیمی ترین آثار شهر توس است که در ابتدای شهرک تاریخی توس و نزدیکی آرامگاه فردوسی قرار دارد و سال هاست بسیاری از گردشگران،‌ پژوهشگران و باستان شناسان از آن بازدید می کنند. هارونیه مرتفع ترین ساختمان قدیمی این شهرک تاریخی به حساب می آید و با تزیینات منحصر به فرد خود، از دیگر سازه های کهن خراسان متمایز می شود. گفته شده است که زمان ساخت این بنا به قرن های هفتم یا هشتم هجری قمری باز می گردد؛ اما این موضوع هنوز به طور کامل ثابت نشده است. هارونیه بنایی افسانه ای‌ست که کاربری اصلی آن هنوز شناخته نشده و همین موضوع بازدید از آن را جذاب تر می کند و آن را به یکی از پرطرفدارترین جاذبه های مشهد تبدیل کرده است. هارونیه در میان مردم با نام های بقعه هارونیه، گنبد هارونیه و بقعه هارون نیز شناخته می شود. 

هارونیه تنها اثر باقی مانده از توس قدیم به شمار می رود و در سال های اخیر به همت انجمن آثار ملی و فرهنگی خراسان بازسازی و اطراف آن فضاسازی شده است. این اثر در تاریخ پانزدهم دی ماه 1310 به شماره 173 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. البته این اثر بعدها در سال 1382 تحت عنوان آرامگاه منسوب به امام غزالی (1) به شماره ۸۹۴۴ به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد. 

پاورقی

 1- ابی حامد محمد بن محمد الغزالی الشافعی، ملقب به امام محمد غزالی، فیلسوف، همه چیزدان و فقیه ایرانی بود. وی از بزرگان تصوف ایرانی به شمار می آید و بین سال های 450 تا 505 ه.ق (437 تا 490 خورشیدی) زندگی می کرد. کتاب کیمیای سعادت او در زمینه تصوف بسیار مشهور است. 

تاریخچه هارونیه

تاریخ ساخت بنای هارونیه و کاربری اصلی آن مشخص نیست و اظهارنظر های مختلفی در مورد آن بیان شده است. برخی قدمت این سازه را به قرن هفتم و هشتم نسبت می دهند و برخی اعتقاد دارند که این ساختمان پیش از اسلام ساخته شده است. مردم عادی این بنا را به دلیل شباهت نامش به اسم هارون الرشید، به این نام می خوانند و بیان می کنند که هارونیه، در زمان این خلیفه عباسی بنا شده است؛ اما این تنها افسانه ای بیش نیست. هارون الرشید در سال 193 هجری قمری (135 خورشیدی) برای سرکوب شورشیان قصد سفر به خراسان را می کند؛ اما در راه بیمار می شود و زمانی که به نوقان توس (محل مشهد فعلی) می رسد از دنیا می رود و در کاخ و باغ والی پیشین خراسان دفن می شود. به همین دلیل هیچ گاه فرصتی نداشته است تا دستور ساخت بنایی مانند هارونیه را بدهد. 

عده ای از پژوهشگران نیز گفته اند که زمان ساخت این بنا به دلیل نوع معماری و سبکی که در آن به کار رفته است (سبک آذری) به قرن ششم هجری بر می گردد. در تحقیقی که در سال 1354 در این ساختمان صورت گرفت، سفال هایی مربوط به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی و همچنین جرز بسیار قطوری از سنگ و ملات ساروج در آن پیدا شد. جنس مصالح به کار رفته در این جرز شباهت بسیاری به پِی آتشکده های دوره ساسانی دارد. این موضوع نیز از طرفی می تواند نشان دهنده آن باشد که سابقه هارونیه به خیلی پیش از قرن ششم بر می گردد. تعدادی از پژوهش های اخیر اما نشان می دهد که هارونیه پس از هجوم مغول ها به ایران و در دوره ایلخانی (قرن هشتم هجری) ساخته و بخش هایی نیز در دوره تیموریان به آن اضافه شده است. این فرضیه به حقیقت نزدیکی بیشتری دارد چون به احتمال زیاد اگر پیش از حمله مغول وجود داشت مثل دیگر بناهای مهم از میان می رفت و تخریب می شد. 

به هر حال تا انجام یک پژوهش جامع و چند جانبه نمی توان نظر قطعی را در این مورد بنا و تاریخ کاربری آن بیان کرد. این بنا تا حدود صد سال پیش چندان شناخته شده نبود و در وضعیت بسیاری بدی قرار داشت. تا اینکه در سال های 1308 تا 1313 خورشیدی همراه با سر و سامان دادن محوطه اطراف آرامگاه فردوسی و ساخت بنایی جدید برای آن، این سازه هم دیده شد و کم کم با نام های زندان هارون یا بقعه هارون بر سر زبان ها افتاد. البته باید ذکر شود که این ساختمان از لحاظ شکل و نقشه هیچ شباهتی به زندان ندارد. 

سفرنامه ها و نوشته های جهانگردان و پژوهشگران داخلی از صد سال پیش تا امروز نشان می دهد که مردم در زمان های قدیم این بنا را ابتدا با نام نقاره خانه می خواندند و سپس به آن زندان هارون، گنبد هارون و هارونیه نیز می گفتند؛ اما در برخی منابع نیز از این ساختمان به عنوان مسجد توس، آرامگاه و خانقاه غزالی نام برده شده است. 

این بنا در سال های اخیر به همت انجمن آثار ملی و میراث فرهنگی خراسان مرمت و آماده میزبانی از گردشگران شد. 

از بنای هارونیه چه استفاده ای می شده است؟

«قرن ها پیش اینجا زندان هارون الرشید بود.»

«این مکان آتشکده ای متعلق به دوران پیش از اسلام است.»

«امام موسی کاظم (ع) و تعدادی از شیعیان در این سیاهچال زندانی بوده و شکنجه شده اند.»

اینها افسانه هایی‌ست که پیرامون هارونیه وجود دارد و به کاربری های مختلف آن اشاره می کند. به مانند تاریخ ساخت آن، اینکه این بنا در اصل به چه منظوری و برای چه کاری ساخته شده است نیز در هاله ای از ابهام قرار دارد. در قسمت تاریخچه بیان کردیم که مردم از این بنا به عنوان زندان هارون الرشید یاد می کردند؛ اما دانستیم که این موضوع حقیقت ندارد. مردم حتا اعتقاد داشتند که این زندان سردابه و سیاه چالی بزرگ داشته که در اثر گذشت زمان پر شد و از بین رفت؛ اما در کنار دلایل تاریخی، شکل ساخت هارونیه نیز این فرض را رد می کند. این ساختمان هیچ شباهتی به معماری یک زندان معمولی ندارد و هیچ نشانه ای مبنی بر اینکه نشان دهد اینجا یک زندان بوده است پیدا نشد. 

در کنار آن، برخی نیز گفته اند که هارونیه خانقاه و محل تدریس و یا حتی مدفن امام محمد غزالی‌ بوده و قبل از حمله مغول (ابتدای قرن ششم هجری) ساخته شده است. از آنجایی که در محوطه بیرونی ساختمان، سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی نیز دیده می شود این احتمال بیش از پیش قوت می گیرد. از طرفی در قسمت شمالی بنا یک ردیف اتاق وجود دارد، که به نظر می رسد کلاس های درس در آن برپا می شده است. این موارد باعث می شود تا متوجه بشویم چرا می گویند این اثر با امام محمد غزالی ارتباط دارد. خوب است در همین رابطه بدانید که امام محمد غزالی بعد از اینکه نپذیرفت تا در نظامیه بغداد تدریس کند،‌ در توس باقی ماند و برای صوفیان و طلاب کلاس هایی دایر کرد. او پس از مدتی درگذشت و در موطن خود، تابران توس دفن شد.

البته تعدای از محققان نیز این فرضیه را رد کرده اند. آنها با مراجعه به متون تاریخی و سفرنامه ها می گویند مورخان و جهانگردانی که از قرن ششم و هفتم به بعد به توس سفر کرده اند بیان داشته اند که مدفن امام محمد غزالی در قبرستانی بیرون از شهر توس بوده است. این در حالی ست که هارونیه داخل شهر توس قرار داشت. در سال های اخیر اما مقبره ای در نزدیکی شهرک تاریخی توس پیدا شده که منتسب به امام محمد غزالی‌ست و سازمان میراث فرهنگی آن را با شماره 8499 در سال 1382 در فهرست آثار ملی و تاریخی قرار داده است.

در پژوهشی دیگر،‌ عبدالحمید مولوی به برخی از منابع تاریخی استناد کرد و هارونیه را خانقاه فردی به نام عثمان‌ بن‌ هارون، استاد معين ‏الدين چشتى، قطب صوفيه چشتى در هند خواند. او هارونیه را خانقاه خواجه می داند که برای یادبود پدرش در قرن ششم هجری در تابران توس ساخته است. 

بعضی پژوهشگران نیز اعتقاد دارند که این مکان، مسجدی بوده که بعد از آمدن مسلمانان به ایران بر روی ویرانه های آتشکده ای ساسانی بنا شده است؛ اما این به احتمال زیاد نمی تواند حقیقت داشته باشد زیرا در معماری مساجد در دوران های مختلف،‌ حداقل تک مناره ای دیده می شده اما بنای هارونیه فاقد مناره است. 

همچنین گفته شده است که در اوایل نیمه قرن هشتم، این خانقاه با همکاری یکی از سادات معتبر ولایت توس به نام امیر نظام‌الدین علی (جد سید عبدا... برزش‌ آبادی) در کنار دو خانقاه دیگر در روستاهای برزش آباد و ویرانی برای یکی از شیوخ بزرگ کبروی به نام شیخ عبدا... غرجستانی ساخته شده است. با مقایسه این ساختمان با دیگر بناها از جمله آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان‌ سنجر در مرو و قبر بابا لقمان در سرخس مقبره بودن این سازه محتمل تر می شود. در کنار نوع معماری،‌ طاق کوچکی هم در ضلع شمالی ساختمان هارونیه وجود دارد که عبارت «الدنيا ساعه‏» با گچبری بر روی آن نقش بسته است و از این جمله تنها در مقبره ها استفاده می شود. 

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان رضوی نیز بر آرامگاه و خانقاه بودن این بنا بیشتر از کاربری های دیگر تاکید دارد. این سازمان در تابلوهای معرفی هارونیه نوشته است که این ساختمان در اصل خانقاه یا آرامگاهی متعلق به دوران ایلخانی‌‌ست. 

علاوه بر اینها،‌ برخی متون قدیمی هم از این بنا به عنوان نقاره‌خانه و مامونیه نام برده‌اند.

معماری هارونیه

هارونیه ساختمانی تماما آجری ست و سبک معماری آذری دارد. یک گنبد دو پوسته ای سقف آن را می پوشاند و از هیچ گونه کاشی کاری برای تزیین آن استفاده نشده است. فضای داخلی آن از یک ایوان، 4 شاه نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی تشکیل می شود که تمام اینها در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. فضای بیرونی نیز شامل سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی و باغچه ای مستطیلی شکل درست روبروی ایوان می شود. بنای هارونیه در کنار ویژگی های تاریخی خود از نظر عظمت، قطر پایه ها، قدرت ایستایی در کف و گنبد نیز شاخص شده است. 

نقشه کلی سازه به صورت چهارگوش است و در آن ویژگی هایی از معماری قرن هشتم هجری دیده می شود. ابعاد کلی بنا به ترتیب ضلع شمالی 19.5 متر، ضلع جنوبی 20 متر، ضلع شرقی 28 متر و ضلع غربی 29 متر است. از جمله این ویژگی ها می توان به خطوط عمودی و موازی که بر سطح بنا وجود دارد اشاره کرد. خطوطی که از آن برای بلندتر نشان دادن بنا استفاده می شود. طاق نماها، نورگیرها و فضاهای پر و خالی، دیگر ویژگی های قرن هشتمی این سازه باشکوه هستند. در ساخت آن علاوه بر آجر از ملات، ماسه و گچ نیز استفاده کرده اند و در قسمت هایی به وسیله مقرنس ها و کاربندی های گچی تزیین شده است. 

بخش های مختلف 

ایوانی رفیع، چهار ایوان صلیبی شکل در داخل، چهار شاه نشین، پنجره های مشبک، هشت طاق نما با قوس جناغی، سردابه و گنبد دو پوسته آجری به بلندی ۲۲ متر از کف زمین و دیگر عناصر، بخش های مختلف این سازه را تشکیل می دهند. 

در این بنا معمار با استفاده از تعدادی طاق نما به همراه قوس پنج و هفت و منفذهای ساده نورگیر، سایه روشنی ایجاد کرده است که باعث شده هم از بار دیوارها کم شود و هم بنا با شکوه تر به نظر آید. 

گنبد

گنبد بنای هارونیه از شاخص ترین قسمت های آن است. دهانه گنبدِ داخلی ارتفاعی در حدود 11.30 متر از سطح زمین دارد و ارتفاع 26 متری گنبد تا کف زمین آن را به اثری شگفت آور در معماری تبدیل کرده است. گنبد، دو پوسته دارد و بر روی سطح خارجی گنبد داخلی اثرهایی از تیغه آجری به چشم می خورد. درون آن طرحی ساده دارد و با مقرنس کاری هایی مربوط به دوره تیموری تزیین شده است. همچنین ارتفاع گنبد کوچک قسمت شمالی 11 متر، طول و عرض گنبدخانه 12.12 متر و ارتفاع کمرپوش (1) از کف 9 متر حساب شده است. 

ورودی

ورودی گنبد هارونیه در سمت جنوبی آن قرار گرفته و سر در بسیار بلند آن گردشگران را به سوی خود می خواند. سردری که فاقد کاشی کاری است و تمام آن از آجر ساخته شده است. این ورودی شامل یک ایوان کفش کن با قوسی جناغی به ارتفاع  ۱۵/۵۰ متر، عمق 3 و عرض 8 متر می شود. معمار برای زیبایی و استحکام بیشتر، در دو طرف آن دو جرز پهن با دو طاق نمای کشیده و بلند و یک حاشیه پهن افقی ایجاد کرده و نبش هر کدام از این جرزها را با دو نیم ستون آجریِ محکم ساخته است. البته این سازه در گذشته در قسمت های شرقی و غربی خود نیز سه ورودی داشته که امروزه این ورودی ها مسدود شده و به شکل پنجره هایی مرکب درآمده اند. 

پاورقی

1- پوششی که در کمر (میانه) فضایی زده می شود و آن فضا را به دو طبقه تبدیل می سازد. 

آنچه درون بنا می بینید

وارد بنا که می شوید گنبدخانه ای بزرگ را مشاهده می کنید که فضای زیادی از سقف را در بر گرفته است. چهار پلکان مارپیچ در گوشه ها و سه اتاق فرعی در ضلع شمالی نیز دیده می شود. این ساختمان در کل شامل سه طبقه، یک سرداب و دو طبقه دیگر می شد که ورودی سرداب آن در قسمت جنوب شرقی اتاق واقع شده است. در وسط هر ضلعِ بنا، ایوانی وجود دارد که با مقرنس های گچی تزیین شده و هر کدام از این ایوان ها با عرض ۳/۷۵ متر و عمق ۲/۷۵ متر ساخته شده اند. کف این ایوان ها در حدود 40 سانتی متر بالاتر از کف اصلی ساختمان است. فاصله دو ایوان نیز با جرزهایی پهن و راهرویی پوشیده شده است. راهرویی که طبقه همکف را با پلکان‌های مارپیچی به طبقه سوم که از چهار گوشواره و چهار طاق‌نما تشکیل شده است وصل می کند. این اتاق های گوشواره از درون طاق ها بیرون زده شده اند و به همین دلیل طرح چهارگوش بنا را در قسمت های بالایی به ویژه گنبد به طرحی هشت ضلعی تبدیل می کنند. 

در سمت ایوان شمالی، سازه ای مربع شکل دیده می شود که با مقرنس های سینه کفتری پوشانده شده و با نوری که از دوازده پنجره به داخل می آید، روشن می شود. دو سمت شرقی و غربی این سازه دو اتاق قرینه وجود دارد که از هر کدام از آنها برای رفتن به محوطه زیرگنبد و خارج شدن از آن استفاده می کردند. در قسمت هایی از این اتاق ها، نشانه هایی وجود دارد که مشخص می کند این اتاق ها قبلا بزرگتر بوده اند و متعلقات بزرگتری داشتند؛ بخش هایی که به مرور زمان از بین رفته اند. تنها اثر به جای مانده از این اتاق ها محراب هایی به عرض یک متر است. 

از نکته های جالب معماری گنبد هارونیه، بادگیرهایی است که در جهت های مختلف، درون ساختمان آن ساخته شده اند و به شکل تهویه هوا کار می کردند. همچنین در ساخت گنبد از کلاف های چوبی نیز استفاده شده بود که هم به استحکام آن کمک می کرد و هم به نوعی سازه را در برابر زلزله مقاوم می ساخت. 

محوطه گنبد هارونیه

در کنار خود سازه باشکوه گنبد هارونیه، فضای بیرونی و محوطه آن به وسیله سنگ های آرامگاهی پر شده است که این سنگ ها شامل تعدادی سنگ قبر از روستاها و شهرهای اطراف و نمونه‌ هایی از حجاری و سنگ‌ تراشی می شوند.

جاذبه های اطراف

زمانی که در گنبد هارونیه هستید محال ممکن است که بخواهید دو جاذبه ای که در نزدیکی این سازه تاریخی قرار دارد را از دست بدهید: 

• آرامگاه فردوسی یک کیلومتر
• آرامگاه امام محمد غزالی 3.5 کیلومتر

ورود به صفحه اختصاصی معرفی آرامگاه فردوسی

دغدغه های کارناوال 

بناهای کمتر شناخته شده ای مانند هارونیه در میان جاذبه های معروفی که در یک شهر قرار دارند چندان مورد توجه قرار نمی گیرند و مسوولان شهری تلاش چندانی برای معرفی و شناسایی آنها نمی کنند. بناهایی که کشف رازهای آنها و نگهداری و بازسازی اصولی شان به بودجه زیادی نیاز دارد و اگر این کار انجام بگیرد، برگ تازه ای در شناخت تاریخ کشورمان باز می شود. بهتر است مسوولان با صرف هزینه ای نه چندان زیاد و با کمک راه های خلاقانه به معرفی این گونه بناها بپردازند و با درآمدی که از طریق گردشگری به دست می آورند، راه را برای تحقیق و تفحص در تاریخ ایران زمین باز کنند. همچنین رها ساختن سنگ های تاریخی در محوطه و قسمت های مختلف مجموعه هارونیه، نگرانی بسیاری را در میان علاقه مندان و بازدیدکنندگان این اثر بی بدیل به وجود آورده است. سنگ هایی که هر کدام رازهایی در دل دارند و می توانند به حل معمای هارونیه کمک کنند اما بدون نگهداری مناسب در معرض باد و باران و آفتاب قرار گرفته اند. 

سخن آخر

امروز به همراه شما گشتی در بنای تاریخی و افسانه ای هارونیه زدیم و با رازها و رمزهایی که در مورد این گنبد وجود دارد بیشتر آشنا شدیم. 

نظر شما در مورد این سازه تاریخی چیست؟ آیا تا کنون به دیدن آن رفته اید؟ از دیدگاه شما این بنا به کدام یک از سازه های تاریخی کشورمان شباهت دارد؟

دانسته ها، تجربه ها و خاطره های تان را با ما و دوستان کارناوالی تان به اشتراک بگذارید.