برج گنبد قابوس گلستان | بنایی مرموز و اسرارآمیز

مقصد سفر امروز کارناوال یکی از سازه های شگفت انگیز ایران است؛ بنایی به نام برج گنبد قابوس که با معجونی از شگفتی و رمز و راز از ما پذیرایی می کند. برج گنبد قابوس یا برج گنبد کاووس فقط به واسطه رمز و رازش جالب توجه نیست، بلکه قرارگیری آن در فهرست میراث جهانی یونسکو و گرفتن لقب بلندترین برج آجری جهان نیز آن را متمایز از سایر جاذبه های ایران کرده است. اگر شما هم مثل ما کنجکاوید که بدانید دلیل ساخت برج قابوس و ماجرای این سازه چیست، چگونه ساخته شده است و اصلا به چه کار می آید، در ادامه همراه مان شوید تا بیشتر از آن برای تان سخن بگوییم.

چرا برج گنبد قابوس؟

• گنبد قابوس از جمله سازه های معماری ایران است که وجهه ای جهانی دارد و به عنوان بهترین اثر تاریخ مهندسی بشر شناخته می شود.
• دلیل ساخت این بنای تماشایی هنوز هم مشخص نیست و تنها سوالاتی بی جواب درباره آن وجود دارد.
• این بنا به عنوان پانزدهمین اثر تاریخی ایران، در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.
• برج گنبد قابوس لقب بلندترین برج آجری جهان را به خود اختصاص داده است.

آشنایی با برج گنبد قابوس | بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر

در گوشه ای از شمال شرق کشورمان و در استان زیبای گلستان، سازه ای تاریخی وجود دارد که با عنوان برج گنبد کاووس یا برج گنبد قابوس شناخته می شود و لقب برج آزادی را نیز به آن داده اند. گنبد قابوس یک برج است که به دستور «شمس‌المعالی قابوس بن وشمگير» حاکم سلسله زیاریان و ادیب، در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی در پایتخت زیاریان ساخته شد. وی مشهورترين پادشاه آل زيار بود که ياقوت حموی -جغرافی‌دان و تاریخ‌نویس مشهور- او را جنگجويی بی‌همتا و اديبی فاضل توصیف می کند. وی پدربزرگِ کسی بود که قابوس نامه یعنی یکی از ماندگارترین کتاب‌های تاریخ ایران را نگاشت و خودش هم یکی از ماندگارترین بناهای ایران را در این سرزمین به یادگار گذاشت.

این برج تماما از آجر ساخته شده و با ارتفاعی چشمگیر، به عنوان بلندترین برج تمام آجری جهان شناخته می شود. معماری این سازه تاریخی، به حدی شگفت انگیز است که بسیاری از معماران مشهور جهان، از آن به عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر یاد می کنند. هوش و ذکاوت سازندگان را که کنار بگذاریم، دلیل احداث چنین سازه منحصر به فردی هنوز هم در هاله ای از ابهام قرار دارد. هیچ کس نمی تواند به طور قطع کاربرد آن را بیان کند و به همین دلیل سایه ای از سوالات بی پاسخ همچنان بر سر این برج سایه افکنده اند.

تاریخچه گنبد قابوس

ساخت گنبد قابوس به زمان پادشاهی کاووس پور وشمگیر یا قابوس بن وشمگیر از سلسله زیاریان باز می گردد. ساخت این بنا در سال 375 آغاز شد و در سال 402 پایان یافت. 

محل قرارگیری این بنا در شهر باستانی جرجان بود که مرکز هنر و دانش ایران به شمار می رفت. این شهر در جریان حملات مغول در قرن های چهاردهم و پانزدهم میلادی به طور کامل از بین رفت و اکنون گوشه ای از ویرانه های آن در حدود سه کیلومتری غرب شهر گنبد کاووس قرار دارد. فقط برج گنبد قابوس توانست از این ویرانی ها جان سالم به در ببرد و به عنوان تنها یادگار این شهر، باقی بماند.

بنای گنبد در طول تاریخ آسیب های بسیاری دید و پایه بنا و اطراف سردر ورودی، خروجی های آجری و ... در آن به شدت تخریب شدند. کندن حفره هایی به عمق 2 تا 2.5 متر و کندن آجرها از جمله کارهایی بود که در حق این بنای ارزشمند کرده بودند. خرابی پی و پایه بنا تنها بخشی از آسیب ها بود و گنبد مخروطی در سمت شرقی و غربی با خرابی هایی جدی دست و پنجه نرم می کرد. نزدیک به 1500 آجر ریشه دار این گنبد شکسته بودند و به دلیل اصابت گلوله از جای خود درآمده بودند. اطراف روزنه موجود در گنبد کاملا خراب شده بود و کتیبه بنا هم وضعیت خوبی نداشت. در سال 1304 خورشیدی این سازه برای نخستین بار بر اساس شکل قدیمی اش مورد بازسازی قرار گرفت. این برج در سال های 1931 میلادی (1309 تا 1310 خورشیدی)، سال 1940 (1317 تا 1319 خورشیدی) و سال 1962 میلادی (1340 تا 1341 خورشیدی) نیز تعمیر شد.

کاربرد گنبد قابوس | در هاله ای از ابهام

هیچ شکی در ویژگی های منحصر به فرد و هوش سازندگان این بنا وجود ندارد؛ اما هنوز هم اطمینانی درباره انگیزه ساخت و کاربرد آن وجود ندارد و احتمالات زیر را برای آن مطرح می کنند:

آرامگاه قابوس بن‌ وشمگیر

بسیاری از کارشناسان، دلیل ساخت این بنا را احداث آرامگاهی برای به خاک سپردن قابوس بن‌ وشمگیر می دانند اما با وجود کاوش های متعدد، هیچ وقت اثری از جسد قابوس بن وشمگیر پیدا نشد. برخی بر این عقیده اند که جسم قابوس ابن وشمگیر در یک تابوت شیشه‌ای قرار داشته و از سقف برج آویزان بوده است. دلیل این احتمال را وجود روزنه شرقی برج می دانند که باعث می شده تا اولین پرتو های نور خورشید به کالبد قابوس بن وشمگیر بتابد.

از کتیبه بنا مشخص می شود که بنای كنونی در اصل ساختمان كاخ بلندی بوده است که قرار بوده به آرامگاه پادشاه مشهور آل زیار اختصاص یابد. تنها اطلاعاتی که از تاریخ های قمری و خورشیدی كتیبه بنا به دست آمده این است که قابوس در سال 397 قمری و سال 375 خورشیدی دستور احداث این برج بلند را داده اما حرفی از آرامگاه بودن آن به میان نیامده است.

بنای رصد خانه

شواهدی در میان روایات و کتب تاریخی وجود دارد که احتمال رصدخانه بودن این بنا را مطرح می کند. سیداسماعیل جرجانی، در کتاب ذخیره خوارزمشاهی از منجمی به نام کوشیار گیلانی سخن می گوید که در خدمت امیر قابوس بوده‌ است. از سوی دیگر در کتاب فرهنگ ادبیات فارسی دری نیز نام کوشیار گیلانی آمده و گفته شده که وی رصدخانه‌ای را به نام خود بنا کرده که کسی از مکان آن اطلاع ندارد. این دو نوشته این احتمال را به جود آورده اند که برج قابوس همان رصدخانه ای است که به دستور قابوس و بر اساس طرح و نقشه کوشیارگیلانی برپا شد. کوشیار گیلانی، ریاضی‌دان و ستاره‌شناسی بود که در پایان قرن چهارم و ابتدای قرن پنجم هجری زندگی می کرد و به عنوان اخترشناسِ وشمگیر و قابوس بن وشمگیر شناخته می شد.

میل راهنما

در ایران باستان، ساختمان‌های برج مانندی در کنار راه ها و ورودی شهرها وجود داشته که با عنوان میل یا منار به معنای محل نور و جای آتش مشهور بودند. این بناها کاملا مستقل از شهر و برای نشان دادن مکان اصلی بافت شهری ساخته می‌شدند تا همگان بتوانند محل شهر را پیدا کنند.

گروهی از کارشناسان گنبد قابوس را یک میل می دانند و معتقدند که احداث چنین بنای مرتفعی می تواند به منظور راهنمایی مسافران در دشت گرگان و ایجاد نمادی برای شهر باستانی جرجان صورت گرفته باشد. آنها می گویند که در محل گنبد آتشدانی وجود داشته که هیچ وقت خاموش نمی شده و نور آن از روزنه شرقی به بیرون می آمده است تا از گمراه شدن مسافران جلوگیری کند.

نشانی از شکوه پادشاه

برخی کارشناسان از میل پادشاهان به عنوان ابزاری برای جاودانه بودن نام شان سخن می گویند و تنها هدف از ساخت چنین بنای با شکوه و بزرگی را نمایش قدرت و هنر قابوس می دانند. آنها اعتقاد دارند که ویژگی های منحصر به فرد این برج می تواند یادآور شکوه و جلال دوره سلطنت این پادشاه باشد و نامی جاودان را از وی بر جای بگذارد.

نمایشی از ستون کیهان

عده ای از پژوهشگران دلیل مادی را برای احداث این بنا متصور نیستند و سبک معماری خاص، بی نظیر بودن بنا در ایران و ایجاد پره‌های مثلثی آجری در بدنه را القا کننده مفهوم و معنای اساطیری و رمزی می دانند. بر اساس تفکرات آنها، گنبد قابوس نمونه‌ای از یک الگوی کلی در معماری است که با عنوان ستون کیهان شهرت دارد و رموزی از محور عالم را به نمایش می گذارد.

به نوشته میرچا الیاده -از اسطوره شناسان و دین‌پژوهان مشهور- رمز محور کیهان که پیوند دهنده زمین به آسمان است در همه مکان های مقدس به چشم می خورد. برج های هرمی شکل ناقوس دار، ستون های کلیساها، مناره های مساجد، و معابد و ابنیه دینی برج مانند و چند طبقه به شکل هرم، همه و همه پیرامون یک محور مرکزی بنا شده اند و دارای طبقات متعدد و ارتفاع زیاد هستند. احتمالا بنای گنبد قابوس نیز از این امر مستثنی نبوده است.

افسانه های برج گنبد کاووس

داستان های زیادی در مورد گنبد قابوس بر سر زبان هاست و افسانه های محلی مختلفی در مورد آن سینه به سینه انتقال یافته و به امروزی ها رسیده است. در اینجا بخشی از این افسانه ها را نقل می کنیم:

تابوت آویزان قابوس

گفته می شود، جسد شمس المعالی را در تابوتی بلورين قرار داده و آن را با زنجیری از ارتفاع 50 متری سقف آویزان کرده بودند. این کار انجام شده بود تا در هر بامداد، خورشید از روزنه موجود در گنبد بر پیکر بی جان او بتابد.

مدير پژوهشی پايگاه تاريخی شهر جرجان در این مورد می گوید که مردم گنبدكاووس در دوران پيش از اسلام، استودان (تابوت) مردان بزرگ را به گونه ای می ساختند که دشمن به آنها دسترسی نداشته باشد. اما باید این را در نظر گرفت که قابوس مسلمان بوده و آویختن تابوتش از سقف مورد قبول آیین او نبوده است. البته گفته می شود که در آغاز اسلام پیکر بزرگان را به سقف آویزان می کردند تا مردم فرصت وداع با آنها را داشته باشند. جسد پس از مدتی به آرامگاه انتقال می یافت. باید بگوییم که هیچ وقت نشانه ای از جسد یا تابوت پیدا نشد.

کانال مخفی تا روسیه

در سال های دور افسانه ای بین مردم رواج داشت که به وجود كانالی در زير برج اشاره می کرد. مردم بر این باور بودند که این کانال تا مرزهای روسيه (شوروی سابق) ادامه دارد. در مورد این افسانه نیز داستان جالبی وجود دارد که احتمالا واقعیت ماجرا در آن نهفته است. وقتی دولت روس نواحی شمالی ایران را تصرف کرد و کمیسیونی برای حل مسائل مرزی بین دو کشور تشکیل شد، گنبد قابوس جزو کمیسیون روس ها قرار گرفت. در آن سال ها، روس ها در گنبد کاووس حاکمیت داشتند و یک پادگان قزاق نیز در این شهر قرار داشت. در سال ۱۳۱۶ هجری قمری (۱۸۸۶ ميلادی) یک هیات روسی به کند و کاو در محل برج پرداخت؛ آنها تا عمق 11 متری زیر برج را کندند و نتایج جالبی به دست آوردند. روس ها متوجه شدند که اين تپه مصنوعی است و تا عمق حفاری شده، زيرسازی آجری دارد. این احتمال در اینجا مطرح شد که تپه اطراف گنبد را به صورت خاک‌ریزی مصنوعی ساخته اند و این مساله روشن شد که هیچ جسدی در این محل دفن نشده است.

در همین زمان خندقی به طول 270 متر دور برج حفر شد و خندقی دیگر نیز گرداگرد آن به طول 1030 متر ایجاد کردند. روس ها ستاد امور انتظامات و قراول خانه خود را روی تپه و کنار برج قرار دادند و در قطعه زمین بین دو خندق نیز خانه بلند پایگان روس را ساختند. فروشگاه هایی نیز نزدیک این خانه ها ایجاد شد تا نیازهای ساکنان آنها تامین شود. همین ساخت و ساز بهانه ای برای داستان سرایی محلی ها شد و چنین افسانه ای را پدید آورد.

زین زرین

روایت جالب دیگری که بر سر زبان هاست به وجود زین زرین  بر رأس مخروط بنای قابوس مربوط می شود. نقل است که شخصی در اوايل قرن حاضر خورشیدی، برای آنکه به صحت این موضوع پی ببرد و دستش به زین برسد، دست به کار جالبی زد. او با استفاده از چوب و تخته و ريسمان خودش را به بالای برج رساند و به آن صعود کرد اما در آنجا هیچ چیزی وجود نداشت.

پنهان شدن معمار

می گویند پس از آنکه ساخت پی بنا به پایان رسید، تا 5 سال خبری از معمار نشد. آورده اند که او پنهان شده بوده تا قابوس برای تعجیل در ساخت بنا، او را وادار نکند که معمار بنا پيش از مستحكم شدن كامل پی، بقیه ساختمان را بسازد چرا که از عمر و استحکام بنا کاسته می شد.

معماری گنبد قابوس

گنبد قابوس نمونه ای برجسته از معماری اسلامی به شمار می رود که در ساخت آن از دو شیوه معماری استفاده شده است:

1- شیوه معماری رازی که مربوط به سده پنجم تا آغاز سده هفتم است و در زمان سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان بسیار رواج داشت. از جمله ویژگی های این شیوه معماری می توان به استفاده مصالح مرغوب در بنا، استفاده از طرح چهار ایوانی، به کاربردن آجر به دو صورت لعاب‌دار و بی لعاب، استفاده از نگاره‌های آجری با خطوط شکسته و مستقیم، تزیین بنا با گچ بری و.... اشاره کرد.

2- شیوه خراسانی که از قرن اول تا چهارم هجری مورد استفاده قرار می گرفت و از میان ویژگی های آن ساخت مساجد به صورت شبستانی و چهل ستونی و قوس های بیضی یا تخم‌مرغی است.

ریچارد اتینگهاوزن (Richard Ettinghausen) -تاریخ‌دان آلمانی-آمریکایی در زمینه هنر اسلامی- و اولگ گربر (Oleg Grabar) -تاریخ‌نویس و باستان‌شناس هنری- بر این باور بودند که این بنا به دست یک زرتشتی تازه مسلمان ساخته شده و به همین دلیل نشانه هایی از سنت های معماری پیش از اسلام را می توان در آن دید. آنها معتقدند که منشا ساخت برج را باید در برخی آثار یادبود و تبدیل خیمه و چادر به یک بنای معماری جستجو کرد.

استفاده از نوآوری در بنا باعث شده تا گنبد قابوس تاثیر بسزایی را در معماری بناهای مذهبی در ایران، آناتولی و آسیای مرکزی بگذارد. فرم کلی بنا به شکل استوانه ای است که به تدریج از 17 متر تا 15.5 متر باریک می شود و در نهایت به گنبدی زیبا می رسد. ویژگی خاصی که این برج را از سایر نمونه های خود متمایز می کند، پلانی به شکل یک ستاره 10 پَر است که حکایت از توسعه ریاضیات و علوم در جهان اسلام دارد و هوش معماران را در هزاره اول بعد از میلاد به تصویر می کشد. این بنا با حدود 55 متر ارتفاع (در برخی منابع 72 متر)، بر روی تپه ای به ارتفاع 15 قرار دارد و ابعاد زیر را داراست:

• محیط خارجی: 60.288 متر
• محیط داخلی: 30.144 متر
• ضخامت دیوار: 4.8 متر
• قطر داخلی:9.6 متر

یکی از نکات جالب در ساخت این بنا این است که به دلیل نبودن امکانات و تکنولوژی پیشرفته به جای بهره گیری از چوب‌بست برای دسترسی به بالای بنا، از متراکم کردن خاک به صورت مارپیچ و پله ای به دورِ نما استفاده شده است. پس از اتمام کار، خاک ها را در اطراف برج پخش کرده اند.

پلان برج گنبد قابوس

مصالح مورد استفاده در ساخت گنبد قابوس

بتون آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و ... جایگاهی در این برج ندارند و تنها مصالح به کار رفته در آن عبارتند از:

آجرهای پخته قرمز که به آجرهای ریشه‌دار شهرت دارند و در اثر مرور زمان و تابش خورشید به رنگ زرد طلایی در آمده اند. قدمت بنا، شرایط آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی نیز باعث شده تا خزه طبیعی شفاف به رنگ طلایی بر روی آجرهای بدنه به وجود آید و رنگ تازه ای به بنا بدهد. شکل آجرها در تمام بدنه یکسان است؛ اما در قسمت بالایی و گنبد، آجرهایی موسوم به آجر کفشکی به کار رفته است. آجرها کاملا یکدست و صاف به نظر می رسند اما ابعاد آنها با یکدیگر متفاوت هستند. این آجرها از اندازه 6*6 سانتی متر تا 25 * 25 سانتی متر را در بر می گیرند و قطر آنها نیز از 5 تا 6 سانتی متر متغیر است؛ اما از نظر همواری و صافی و رنگ کاملا یکسان به نظر می رسند.

ملات ساروج که از ترکیب خاک رس، آهک، ماسه بادی و نوعی گیاه به دست می آید و به رنگ خاکستری است. قطر ملات میان آجرها، از 2 تا 4 سانتی متر است كه بدون هیچ گونه فضای خالی و به دقت در میان ردیف های آجر کشیده شده و حیرت بسیاری از کارشناسان را برانگیخته است. بر اساس نظر کارشناسان ترکیب ملات استفاده شده در ساخت و دقت در به کارگیری مواد از دلایل پایداری و استواری این بنا هستند.

قسمت های مختلف گنبد قابوس

ساختمان گنبد قابوس شامل 3 بخش است که در ادامه به بررسی هر یک از آنها می پردازیم:

پی یا پای‌بست بنا

گنبد قابوس از نظر پی و پای بست بسیار مستحکم بنا شده است چرا که علیرغم وقوع زلزله هایی شدیدتر از 6 ریشتر، هنوز هم اثری از تخریب یا جابه جایی در آن مشاهده نمی شود. پی‌سازی این بنا از زمین سفت آغاز شده و 9.82 متر ارتفاع دارد. یک سرداب درون پای‌بست قرار داشته که پاکار (1) تاق آن هنوز هم دیده می شود؛ اما کف آن به دلیل کاوش‌ های غیر مجاز و جستجو برای گنج کاملا تخریب شده است.

پاورقی

1- بخشی از سازه است که در نقطه‌ای میان دیوار و تاق یا گنبد قرار می گیرد. این بخش بالاترین قسمت دیوار و پایین ترین قسمت تاق یا گنبد را که محل شروع قوس است، به هم متصل می کند. به صورت کلی پاکار جایی است که گنبد از آن آغاز می شود و نخستین بخش قوس گنبد بر روی آن قرار می گیرد.

بدنه گنبد قابوس

بدنه گنبد قابوس، فاصله پای‌بست تا زیر گنبد را شامل می شود که به صورت مدور و گرد ساخته شده و 27 متر ارتفاع دارد. بدنه بر روی پایه‌ای مدور قرار دارد و بخش زیادی از آن در دل تپه بنا شده است. دور تا دور این قسمت از بنا، با 10 پَره مثلثی شکل برجسته (پشت بند) احاطه شده که به فاصله 1.34 متر از یکدیگر قرار دارند و شکل ستاره 10 پر بنا از آنها ناشی می شود. البته فاصله پره ها در قسمت درب ورودی بیش از این مقدار است. پره ها یا ترک ها از پای‌بست بنا آغاز شده و تا زیر قسمت گنبدی امتداد دارند و فاصله میان آنها با کوهه ای آجری پر شده است.

قسمت پایینی بدنه در میان صفحه ای جای دارد که ارتفاع آن از سطح زمین حدود 2.75 متر است. در بالا این بدنه به حاشیه ای متصل می شود که سقف را روی آن ساخته اند. محیط دایره ای بدنه از محل آغاز پشت بندها شروع می شود و 9.7 متر قطر دارد. این محیط دایره ای، محوطه درونی برج را به محیط دیگری به قطر 14.66 متر محدود می سازد و دیوار برج از خارج نیز به محیط سومی با قطر 17.08 متر می رسد. پشت بندها به صورت خط مستقیم هستند؛ اما در بخشی از بدنه كه 14.66 متر قطر دارد، زوایای درونی پشت بندها بدنه های عریضی را شکل می دهند که خطوط منحنی دارند.

گنبد مخروطی

قطر میل در همه جای سازه یکسان نیست و از پایین به بالا کاهش نامحسوسی دارد. این سازه در بلندای ۳۷ متری، به راس گنبد مخروطی می رسد و تکمیل می شود. قسمت گنبد به شکل یک مخروط با ارتفاع 18 متر و به صورت 2 پوسته ساخته شده است و بدون هیچ واسطه ای بر روی بدنه برج قرار دارد. این گنبد زیبا دارای شیب تند و سطح صاف و صیقلی است که به نوبه خود به عنوان شاهکاری کم نظیر در معماری به شمار می رود. 

قسمت درونی گنبد از جنس آجر معمولی است و شکل نیم تخم‌مرغی دارد. در پوسته بیرونی برج نیز نوعی آجر ریشه دار موسوم به آجر دنباله‌دار به کار رفته است؛ استفاده از این نوع آجر در برج رادكان جرجان (كُرْدكوی) نیز دیده می شود که از آثار هم‌عصر برج گنبد قابوس به شمار می رود. این مخروط به حدی صاف و صیقلی است که پرندگان نمی توانند بر روی آن بایستند.

تنها نورگیر در گنبد برج

در قسمت شرقی گنبد، روزنه ای به طول 2 متر به چشم می خورد که 1.20 متر ارتفاع دارد. عرض این روزنه از بالا تا پایین آن ثابت نیست و مقدار آن در بالا ۷۳ و در میانه ۷۵ و در پایین  80 سانتی متر است. سطح پایین این روزنه با آجر ساده بزرگ پوشیده شده است و روی بدنه روزنه و بر روی سقف آن پوششی از گچ و خاک به قطر 1 تا 6 سانتی متر به کار برده اند. فاصله تیزه عقب روزنه (‌محل اتصال به بدنه داخلی گنبد) و تیزه خارجی گنبد، از بالا تا پایین 2.10 متر و 2.55 متر قطر دارد و همین می تواند نشانه ای برای پی بردن به ضخامت و قطر قسمت بالا و پایین گنبد مخروطی باشد. قطر درونی گنبد به 9.70 متر و قطر آن از کف ترک‌ها به 14.66 متر می رسد. قطر از بالای ترک‌ها یا قطر پای‌بست آن نیز 17.06 متر است. 

اتصال گنبد به بدنه

به زیر بدنه مخروط و آجر چینی آن دقت زیادی شده است؛ آجرهای ریشه دار سقف بر روی آجرهایی با ابعاد 25×25 و 6×6 سانتیمتر که با ملات گچ به هم وصل شده اند، قرار دارند. لبه آجرهای روی مخروط را به خوبی تراش داده و به یكدیگر قفل و بست کرده اند به گونه ای که بیننده حس کند سطح مخروط بنا تنها از یک قطعه آجر مخروطی تشکیل شده است. در اتصال و قرار دادن ریشه‌های آجر در بدنه مخروط آن قدر دقت شده که دیگر احتیاج به بند كشی نباشد؛ این امر باعث می شود که فاصله ای به وجود نیاید و سراشیبی تند بام مخروطی از ایستادگی آب باران جلوگیری کند. این هم یکی از راز های استحکام بنا به شمار می رود.

ماجرای شلیک به گنبد

بد نیست بدانید که قسمت‌هایی از این گنبد مخروطی با اصابت گلوله توپ‌های روسی آسیب دید و بعدها مورد مرمت قرار گرفت. ماجرای این شلیک هم در نوع خود جالب است. گفته می شود آنها اطراف در ورودی، پایه های گنبد قابوس و سایر قسمت ها را حفر کردند تا به گنج دست یابند. این کار بنا را به شدت در معرض خطر قرار داد اما این مساله اهمیتی برای آنها نداشت. آنها پس از ناامید شدن از یافتن گنج شروع به شلیک کردند و اصابت گلوله به شرق و غرب گنبد مخروطی، 2 تا 3 متر از آن را تخریب کرد. قسمت مهم تعمیر برج نیز مربوط به گنبد مخروطی آن بود که در سال 1318 انجام شد.

داخل گنبد قابوس

درون بنای برج به سادگی بیرون آن است و تزیین خاصی در آن دیده نمی شود. تنها با دقت بر روی دیوار و جدار داخلی متوجه شواهدی می شویم که نشان می دهند در زمان ساخت بنا روكش گچی رنگین و یا اندودی از گچ به قطر 1 تا 6 سانتی متر روی دیوار آجری کشیده اند. آثار این پوشش گچی از ارتفاع 7 تا 8 متری از كف درونی برج تا رأس داخلی مخروط به چشم می خورد. تیرگی و دودزدگی درون گنبد باعث شده تا داخل بنا سیاه و تیره شود و همین مساله بسیاری از نشانه ها را از دید پنهان کرده است.

فضای انعکاس صدا

در بیرون از برج گنبد قابوس به محوطه ای دایره ای شکل بر می خورید که شگفتی خاصی برای تازه واردان دارد. اگر در این دایره قرار بگیرید و سخن بگویید و داد بزنید صدای تان اکو می شود و بسیار بلندتر به گوش می رسد. البته برخی این ویژگی را با کوبیدن پاهای شان به زمین امتحان می کنند اما بهتر است از این کار اجتناب کنید تا آسیبی را متوجه اثر نسازید. 

تزیینات گنبد قابوس

در ساخت بنا بیشتر به استحکام آن توجه شده و معیارهایی همچون آراستگی و زیبایی کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. همانند ظاهر ساده برج، درون آن نیز فاقد تزیینات است و تنها پوششی از گچ بر روی دیوارهای آن مشاهده می شود. وجود مقرنس کاری های گچی و کتیبه هایی به خط کوفی از دیگر ویژگی های تزیینی گنبد قابوس به شمار می رود که در ادامه به آنها می پردازیم:

ورودی بنا | آغازی برای هنر مقرنس کاری

برای ورود به گنبد قابوس باید به قسمت جنوب شرقی آن رفت؛ یک ورودی با 1.5 متر عرض و 5.55 متر ارتفاع که درون تاق نیم گرد (هلالی) جای گرفته و مزین به هنر مقرنس کاری است. این شکل مقرنس کاری را می توان آغازی برای پیشرفت این گونه آراستگیِ سازه و گچ‌بری دانست که تکمیل آن در ساخت بناهای اسلامی بعدی دیده می شود. دو رشته مقرنس آجری در این بنا می بینیم که نیم گنبدِ میان دو طاق سر در بر روی آنها ایجاد شده است.

کتیبه های گنبد قابوس

دور تا دور بنا دو سری یا رشته کتیبه قرار دارد که همگی آنها به خط کوفی نگاشته شده و هر یک در قاب مستطیل شکلی از آجر نیم گرد با ابعاد 2 متر در 80 سانتی متر قرار گرفته اند. این کتیبه ها از بالای در ورودی آغاز می شوند و به صورت کمربندوار در دور تا دور بنا ادامه می یابند. یک رشته از کتیبه ها در ارتفاع 8 متری از پای بست بنا و رشته دیگر 2.65 متر پایین تر از گنبد قرار دارد.

متن کامل کتیبه‌ها و ترجمه آنها به صورت زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم        به نام خداوند بخشنده مهربان

هذا القصر العالی                  این است کاخ باشکوه

الامیر شمس‌المعالی            امیر شمس معالی

الامیر ابن الامیر                    امیر پسر امیر

      قابوس بن وشمگیر                کاووس فرزند وُشمگیر 

                          امر ببنائه فی حیاته                فرمان داد به ساخت آن در دوران زندگی‌اش

سنة سبع و تسعین            سال سیصد و نود

و ثلثمائة قمریة                   و هفت هجری قمری

و سنة خمس و سبعین       و سال سیصد و هفتاد

و ثلثمائة شمسیة              و پنج خورشیدی

ویژگی های کتیبه ها

از جمله ویژگی های این کتیبه ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

سادگی

این کتیبه ها نیز همانند بنا، هیچ گونه تزیینی ندارند و تنها از نظر استحکام و ماندگاری مورد توجه قرار گرفته اند. نوشته های آنها با آجر ساده قرمز رنگ هستند که روی شان سائیده شده و کاملا برجسته و خوانا به نظر می رسند. خطوط كوفی، بسیار ساده هستند و با ظرافتی خاص تراش داده شده اند. مقیاس به کار رفته برای تراش كلمات كتیبه با هیبت ساختمان هماهنگی دارد.

استحکام و ماندگاری

خطوط و حروف کتیبه ها، بدون هیچ گونه روکشی در درون قاب‌های آجری جای گرفته اند و از نظر ماندگاری بر روی بدنه، بسیار منحصر به فرد هستند. هر کدام از حروف آجری و آجرهای قاب کتیبه با ریشه‌های بلندی در درون دیوار گنبد فرو رفته اند که بر استحکام آنها بر روی بنا می افزاید. سر خطوط کتیبه ها نیز به وسیله ملات مستحکمی جوش داده شده است تا از مقاومت بیشتری در برابر تخریب برخوردار شوند. 

از سوی دیگر پختگی آجر قرمز به کار رفته در این کتیبه ها، ماندگاری آنها را برای هزاران سال تضمین می کند. در کنار این عوامل، تکرار یک متن در بالا و پایین بنا نیز به ماندگاری محتوای کتیبه در ذهن یاری می رساند. تکرار کتیبه ها در دو رشته به این منظور صورت گرفته که پس از خرابی یک بند کتیبه نمونه دیگری از آن وجود داشته باشد و متن کتیبه تاریخی محفوظ بماند.

برخی بر این باورند که در گذشته روکشی از ساروج بر روی کتیبه ها وجود داشته که به مرور زمان فاسد شده و از بین رفته است؛ حتا برخی معتقدند که روی برخی از کلمات که از باران و آفتاب به دورند، هنوز ساروج وجود دارد. در این میان، بررسی ها این نظر را رد می کنند و تا به حال اثری از ساروج بر روی کتیبه ها به دست نیامده است. 

در آسیب های جدی بنا در گذشته خطوط كتیبه بند «الامیر ابن الامیر و قابوس ابن وشمگیر» از قسمت های ویران شده برج بود که به خوبی مرمت شد.

امکانات برج گنبد قابوس

به منظور رفاه حال گردشگران، محوطه‌ اطراف بنای گنبد قابوس به عنوان باغ ملی (پارک قابوس)، در نظر گرفته شده و عملیات زیباسازی و چمنکاری تپه‌ مصنوعی، درخت‌کاری و سنگفرش محوطه بر روی آن صورت گرفته است.

دیدنی های اطراف

در سفر به گنبد کاووس می توانید از جاذبه های دیگری نیز دیدن کنید که در اینجا فاصله شان با برج گنبد قابوس را برای تان آورده ایم:

موزه فرش گنبد کاووس | 15 متر

دریاچه مصنوعی گنبد کاووس | 5.7 کیلومتر

سد گلستان | 17 کیلومتر

ثبت ملی و جهانی برج گنبد کاووس

ویژگی های خاص گنبد قابوس باعث شد تا نام این بنا از تاریخ 15 دی سال 1310 با شماره 86 در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد. همچنین این بنا توانست توجه جهانیان را نیز به خود جلب کند و در سال 2012 طی اجلاس سی و ششم یونسکو به عنوان پانزدهمین اثر تاریخی ایران، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد. دلیل جهانی شدن این اثر وجود معیارهای زیر در آن است:

شاهکاری از نبوغ و خلاقیت انسانی به شمار می رود.

نمونه برجسته ای از تعامل بین انسان و محیط زیست است و یا می توان آن را نماینده یک فرهنگ دانست.

به طور مستقیم با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی ارتباط دارد.

سخن آخر

بازدید از جاذبه های تاریخی برای بسیاری از مردم لذت بخش است؛ حالا تصورش را بکنید که این جاذبه پر از افسانه و رمز و راز باشد، آن وقت است که دیگر نمی توان از دیدنش چشم پوشید و از کنارش به راحتی گذشت.

شما در مورد برج گنبد قابوس چه فکر می کنید؟

واقعا این بنا برای چه ساخته شده و رمز و رازش چیست؟

اگر بازدیدی از این اثر داشته اید، تجربه های خود را با ما در میان بگذارید.

منتظر دیدگاه های تان هستیم..

اگر می خواهید تصاویر و نوشته های تان را در مورد سفر با دوستان کارناوالی تان به اشتراک بگذارید، به لینک زیر بروید و به خانواده کارناوال بپیوندید:

کـــــــــارناوالی شـــــــــو