باغ گلشن طبس | یکی از 50 باغ برتر دنیا

باغ های ایرانی شاهکاری در معماری محسوب می شوند و باغ گلشن طبس یکی از این شاهکارهاست. با دیدن عکس باغ گلشن طبس شاید باورتان نشود که این باغ در شهری کویری قرار دارد و همین بر جذابیتش می افزاید. نکته جالب در مورد این اثر، قصه پلیکان باغ گلشن طبس است؛ ماجرایی که موجب شد یکی از شاخصه های این باغ، حضور پلیکان ها در آن باشد.

اگر شما هم می خواهید از این باغ و تاریخچه اش بیشتر بدانید، با کارناوال همراه باشید و همراه ما به باغ گلشن قدم بگذارید...

چرا باغ گلشن طبس؟

• گلشن یکی از مهم ترین باغ های ایرانی است.
• شکل مربعی این باغ تنها در تاج محل هند تکرار شده است.
• حضور چنین باغ باشکوهی در یک دیار کویری، اتفاقی حیرت انگیز به شمار می رود.
•  باغ گلشن یکی از دو نماد اصلی شهر طبس به شمار می رود.
• این باغ از نظر یک وبسایت انگلیسی یکی از 50 باغ برتر دنیاست.

آشنایی با باغ گلشن طبس | نمونه ای باشکوه از باغ های ایرانی

با ورود به طبس و کمی گشت زدن در خیابان های اصلی آن به راحتی می توان باغ زیبای این شهر را یافت که با نام گلشن شناخته می شود. شهر طبس دو نماد دارد؛ یکی ارگ قدیم طبس یا کهن دژ است که قدمت آن به بیش از 1000 سال پیش باز می گردد و دیگری باغ گلشن است که شاهکاری از دوران زندیه و قاجاریه به شمار می رود. وجود این باغ در میان دو کویر ایران یعنی دشت لوت و دشت کویر همچون یک معجزه به نظر می رسد.

نام باغ گلشن در میان 50 باغ زیبای جهان

در سال 2008 وبسایت انگلیسی دیلی تلگراف (The Daily Telegraph) فهرستی از 50 باغ زیبای دنیا منتشر کرد و نام باغ گلشن را نیز در میان آن ها قرار داد. این وبسایت چنین متنی را در مورد باغ گلشن منتشر کرد:

پنه لوپه هابهوس (Penelope Hobhouse)، نویسنده بریتانیایی و کارشناس باغ های ایرانی توصیف ویژه ای از باغ گلشن ارایه می دهد و آن را بهشتی بر روی زمین می خواند که دیدن آن ارزش هفت ساعت رانندگی در میان کویر را داشته است. این باغ در طبس واقع شده است؛ شهری که در میان دو کویر قرار دارد. در چنین محیطی وجود آب به یک معجزه شبیه است؛ در اینجا آب چشمه ها به درون استخرهای بزرگی می ریزد که در سراسر باغ وجود دارند. با دیدن درختان خرما، مرکبات و انار حس حضور در کویر به شما دست می دهد؛ اما در کنار آن ها درخت استوایی سیکاس در جوار گل های سرخ و ختمی تناقضی جالب را به نمایش می گذارد.

همین توصیف توسط یک کارشناس همه فن حریف، کافیست تا گردشگران را راهی این باغ زیبا کند تا اعجاز آن را از نزدیک لمس کنند و دقایقی سرشار از آرامش را بگذرانند. باغ گلشن در تاریخ بیستم دی ماه سال ۱۳۵۵ به ثبت ملی رسیده است و نامش با شماره ۱۳۱۰ در میان آثار ملی ایران به چشم می خورد.

تاریخچه باغ گلشن

برای آنکه تاریخچه باغ گلشن را مورد بررسی قرار دهیم، باید در ابتدا نگاهی گذرا به تاریخ طبس داشته باشیم. خوب است بدانید که در گذشته، شهرستان طبس یکی از بخش‌های سه‌گانه شهرستان فردوس به شمار می آمد تا اینکه در تیرماه سال ۱۳۳۹، از فردوس جدا شد و به صورت شهرستان مستقل درآمد. تا پیش از سال 1381 نیز این شهرستان بخشی از خراسان جنوبی به شمار می آمد و پس از آن به عنوان شهرستانی از یزد در نظر گرفته شد. در سال ۱۳۹۱ طبس دوباره به خراسان تعلق یافت و در مرز استان خراسان جنوبی قرار گرفت.

و اما تاریخچه باغ گلشن...

در اوایل قرن سیزدهم هجری قمری بود که امیر محمدحسن خان عرب زنگویی ملقب به میرحسن خان، سومین حاکم تون (فردوس) و طبس، باغ زیبای گلشن را در انتهای خیابانی به همین نام بنا کرد. وی از سلسله خوانینی بود که توسط نادرشاه به حکوت طبس منصوب شده و زمام امور برای سال ها در اختیار آن ها قرار گرفته بود. میرزا خانلرخان اعتصام الملک در حدود سال 1255 شمسی ازطبس بازدید کرده و در نوشته هایش به نام میرحسن خان به عنوان سازنده گلشن یاد کرده است. وی فردی از خاندان محمودی بود که به سفر می پرداخت و سفرنامه او یکی از منابع مطالعات تاریخی به شمار می رود. خاندان محمودی از خاندان‌های معروف ایرانی در دوران قاجار است که اعضای آن در دربار قاجار مشاغل دیوانی را بر عهده داشته اند.

زمان ساخت این بنا مصادف با آخرین روزهای حکومت لطف‌علی خان زند بود؛ روزهایی که آغا محمد خان قاجار نیز تلاش می کرد که به حکومت برسد. به همین دلیل کارشناسان، قدمت این باغ را اواخر زندیه و اوایل قاجاریه می دانند و تاریخ خاصی را برای آن در نظر نمی گیرند.

میرحسن خان، زمین ها و املاک بسیار زیادی در مناطق طبس، فردوس، بشرویه و گناباد داشت که بخش قابل توجهی از آن ها را در دو نوبت وقف کرد. یک بار در حدود سال 1182 شمسی، که باغ گلشن و املاک زیادی را وقف اولاد و امور خیریه و چنین وقفنامه ای را تنظیم کرد:

باغ گلشن، خیابان باغ گلشن، میدان مرکزی شهر تا دروازه دشتغَران (1) وقف بر خلایق است که رفت و آمد کنند و هر ده سال یک بار باید وقف نامه امیرحسنخانی نوشته و به تایید علمای طبس برسد.

در نوبت دیگر در حدود سال 1197 بخش دیگری از اموال خود را وقف کرد که این کار وی با عنوان وقف ثانی شهرت یافت. به طور کلی وقف نامه میر حسن خان دارای ۴۷ نیت و قصد و ۱۹۲۶ رقبه (2) در شهرهای طبس، بیرجند، فردوس، بشرویه، گناباد، ارسک است که می توان بارزترین آن ها را باغ تاریخی گلشن طبس دانست.

سون هدین، جهانگرد سوئدی در سال 1284 راهی ایران شد و در میان سفرهایش به گوشه و کنار کشورمان به باغ گلشن هم سر زد. وی در توصیف این باغ از عبارت هایی مانند «درختان خرما و مرکبات»، «سایه خنک نخل ها»، «نغمه زیبای آب روان جوی ها»، «چمن های میان دو جوی»، «زمزمه باد در میان درختان» و ... استفاده و از کیفیت معجزه‌آسای آب جاری در باغ ابراز شگفتی کرده است. خانم گدار همسر آندره‌ گدار، معمار معروف فرانسوی، نیز باغ گلشن را این گونه توصیف کرده است:

در این باغ حوضی بزرگ با فواره‌ های متعدد وجود دارد که آب یعنی این ماده با ارزش را مانند تحفه ‌ای به آسمان می ‌فرستد…‌

پاورقی

1- روستایی است از توابع بخش مرکزی شهرستان طبس استان خراسان جنوبی ایران

2- کوچک ترین واحد شمارش املاک موقوفه

معماری باغ گلشن

یکی از نکات جالب در باغ گلشن استفاده از ویژگی های معماری خاص در آن است که باعث شده نسبت به سایر باغ ها کمی متمایز شود. در ادامه نگاهی به ساختار و بخش های این باغ خواهیم داشت:

1- محوطه باغ | تداعی بهشت در زمین

باغ گلشن وسعتی در حدود 7 هکتار دارد. طراحی این باغ بر اساس نمونه چهارباغ یا چارباغ است که طرحی از باغ ایرانى محسوب می شود و در آن معابر عمود بر هم محوطه را به چهار قسمت مساوى تقسیم می‌کنند. این طرح برگرفته از آیات قرآن در مورد بهشت است که گفته می شود دو نهر در آن همدیگر را قطع می کنند. 

در باغ گلشن دو گذرگاه اصلی وجود دارند که به صورت متقاطع هستند و محوطه را به چهار مربع بزرگ یا کُرت تقسیم کرده اند. در مرکز این چهار کرت و در محل برخورد دو گذرگاه، استخر نسبتا بزرگی با ابعاد 85/25 در 5/7 متر خودنمایی می کند و 3 فواره طبیعی در آن وجود دارد که بدون استفاده از نیروی خارجی، آب را به رقص در می آورند. هر یک از چهار کرت نیز گذرگاه های کوچکتری دارند و به چهار کرت دیگر تقسیم می شوند.

نکته مورد توجه در این باغ طرز خیابان بندی و شکل گذرگاه ها نیست بلکه وجود استخر در میان آن هاست که باعث شده تضاد میان آب و سبزه به زیبایی به نمایش گذاشته شود. یکی دیگر از نکات جالب توجه درباره این باغ، طرح مربع آن است که مانندش تنها در تاج محل هند به چشم می خورد. در این ساختار طول و عرض باغ با هم برابر هستند و توسط خیابان‌های موازی، به یکدیگر متصل می شوند. 

2- پلیکان های باغ گلشن | روایتی تلخ

یکی از زیبایی های باغ گلشن در دهه‌ پنجاه شمسی، به آن اضافه شد. داستان از این قرار بود که دو پلیکان مهاجر در مسیر مهاجرت خود از مناطق سرد سیبری بر فراز طبس به پرواز درآمدند و پس از فرود در باغ گلشن آنجا را برای زندگی خود انتخاب کردند. مردم توجه زیادی نسبت به این پلیکان ها از خود نشان می دهند و این پرندگان را نمک گیر می کنند. گلشن برای چندین سال مامن این پرندگان بود تا اینکه در زلزله شهریور ۵۷ یکی از آن ها زیر آوار ماند و از بین رفت. پلیکان دیگر تنها شد اما تا سال ۱۳۹۴ در باغ گلشن ماند و همان جا جان سپرد.

چند سال بعد چندین پلیکان به باغ آورده شدند و امروزه به عنوان یکی از دیدنی های آن به شمار می روند.

3- عمارت سردرب

تنها یک ساختمان در این باغ پهناور قرار دارد که از آن با عنوان عمارت سردرب یاد می شود. عمارت سردرب ساختمانی دو طرفه است که یک روی آن به سمت میدان انقلاب اسلامی طبس و روی دیگر آن به سوی باغ قرار دارد. این بنای دو طبقه شامل طبقه اول و همکف است و یک زیرزمین کوچک نیز در آن دیده می شود. بد نیست بدانید که این بنا در زلزله‌ ویرانگر شهریور ۱۳۵۷ به طور کامل از بین رفته و آنچه امروز در باغ می بینید، ساختمانی است که با توجه به نقشه بنای قدیمی ساخته شده است.

نمای این عمارت از اندود گچ سفید است و از دیدگاه معماری، بنایی معمولی به شمار می رود؛ اما یکی از بناهای شاخص طبس محسوب می شود و اهمیت زیادی برای این شهر دارد.

در طبقه اول بنا، تالاری بزرگ به چشم می خورد که شکوه خاصی دارد. ایوانی نیز در این طبقه قرار دارد که برای مشاهده‌ مناظر باغ و شهر در نظر گرفته شده است. دو ستون در میان این ایوان قد بر افراشته اند که باعث شده این قسمت از ساختمان بسیار باشکوه به نظر برسد و تزیینات آجری نقش‎دار جلوه خاصی به آن داده اند. ورودی باغ دقیقا در زیر این ایوان قرار گرفته و در محور بنا و باغ تعبیه شده است.

4- موزه میراث زمین طبس

در عمارت سردرب باغ گلشن موزه ای با عنوان میراث زمین طبس برپاست که می توان در آن میراث به جا مانده از فعالیت های طبیعی و بشری زمین و آثار مرتبط با زمین شناسی را دید. علوم زمین یکی از شاخه های علوم پایه است که بیشترین ارتباط را با زندگی روزمره انسان داشته و تاثیر متقابلی در رشد و توسعه تمدن بشری دارد؛ همین امر لزوم ایجاد محلی برای نمایش آثار مرتبط با این علم را دو چندان می کند. طبس بهشت زمین شناسی ایران است و میزان ذخیره زمین شناسی آن به بیش از 5 میلیارد تُن می رسد. در موزه میراث زمین طبس افراد با گوشه ای از این ذخایر آشنا شوند و می توانند مجموعه کانی ها، سنگ ها، فسیل ها و مواد معدنی را از نزدیک ببینند. 

زمان بازدید: روزهای فرد به جز ایام سوگواری

ساعات بازدید:

8:00-13:00 و 17:00 - 19:00

هزینه بازدید: 2000 تومان برای اتباع ایرانی و 5000 تومان برای اتباع خارجی

برای بازدید گروهی با شماره 32831024-056 تماس بگیرید.

5- سیستم آبیاری حیرت انگیز باغ گلشن | اعجاز در کویر

باغ گلشن طبس یکی از معدود باغ های ایرانی است که آب به صورت دایمی در آن جریان دارد. راز این جریان همیشگی استفاده همزمان از آب‌های سطحی و سفره‌های آب زیرزمینی منطقه است و این تدبیر هوشمندانه باعث شده تا باغ طراوتی همیشگی داشته باشد. آب چشمه‌های سرد و گرم طبس از کوهستان‌های اطراف به سمت شهر در جریان هستند و دقیقا در محل احداث باغ به هم می رسند. آب این چشمه ها از انتها به باغ وارد آن شده و توسط جوی‌ ها به سمت کرت‌ ها هدایت می‌شود تا درختان و گیاهان را سیراب کند. آب به‌صورت مساوی بین دو بخش باغ تقسیم می شود و سپس به سمت ساختمان سردرب می رود و به حوضچه‌ای به نام ریمو می ریزد. در نهایت از زیر هشتی ساختمان خارج شده و جریان آن به سمت شهر ادامه پیدا می کند.

استفاده از چاه آرتزین در باغ گلشن

در باغ گلشن به منظور استفاده از منابع آب زیرزمینی چاه آبی از نوع چاه های آرتزین (1) حفر شده و به همین دلیل می توان سیستم تامین و گردش آب در این باغ را پدیده ای در آبیاری دانست. چاه آرتزین یا چاه جهنده، به چاهی گفته می شود که برای خروج آب از آن نیاز به هیچگونه نیروی خارجی نبوده و فشار خود آب موجب خروج آن از چاه می شود. این چاه در زیر استخر بزرگ وسط باغ قرار گرفته و فواره ها در واقع خروجی آن هستند که آب را به درون استخر می ریزند تا در آن ذخیره شود. 

6- گیاهان باغ گلشن

گفته می شود پیش از آنکه باغ گلشن ساخته شود، در این مکان نخلستان زیبایی وجود داشته است؛ چرا که درختان خرما در آن به صورت پراکنده به چشم می خورند و نظم قابل توجهی در کاشت آن ها مشاهده نمی شود. احتمالا به همین دلیل است که امروزه نخل های بسیاری در این باغ وجود دارند که تعداد آن ها به دو هزار نفر می رسد و با بیش از 400 سال قدمت به عنوان قدیمی ترین درختان این باغ شناخته می شوند. 

درختان انار و مرکبات مانند نارنج از گیاهان مثمر باغ هستند که توسط معمار اولیه باغ کاشته شده اند. این درختان به طور مساوی میان 4 کرت باغ تقسیم شده و به صورت شطرنجی قرار گرفته اند؛ 2500 اصله درخت مرکبات در این باغ وجود دارد و تعداد درختان انار نیز به 500 اصله می رسد.

 از میان گیاهان غیر مثمر باغ نیز می توان از چنار، سرو و بید نام برد که در کنار استخر و چمنزارهای طبیعی بر زیبایی باغ افزوده و جلوه ای تماشایی به آن بخشیده اند. بوته‌های گل عنصر جدانشدنی باغ های ایرانی هستند و در باغ گلشن نیز از گل‌های رز سرخ، اطلسی سفید و ختمی به وفور استفاده شده است. آرایش قسمت پایین درخت ها در اطراف استخر به گونه ای است که شاخ و برگشان را هرس می کنند و در زیر آن ها برحسب فصل، بوته های گل سرخ و گل اطلسی سفید می کارند.

نکته جالب توجه حضور گونه‌های مختلف گیاهیِ سازگار با آب و هوا و اقلیم های متنوع است؛ به عنوان مثال چناری که خاص مناطق سردسیر است در کنار نخلی قرار دارد که به عنوان نماد مناطق گرمسیر شناخته می شود.

 بهارهای متفاوت باغ گلشن

باغ گلشن یک اثر تاریخی است و در تمام فصول سال می توان از آن بازدید کرد؛ اما بهارهای این باغ حکایت دیگری دارند. باغ گلشن طبس، در بهار دیدنی ترین چهره خود را به نمایش می گذارد و به یکی از جذابترین جاذبه های شرق کشور و استان خراسان جنوبی تبدیل می شود. بد نیست بدانید که بر اساس یک سنت کهن در طبس، اکثر مردم شهر و روستاهای اطراف در روز 13 فروردین به باغ گلشن می روند و سیزده خود را در آنجا به در می کنند.

 در همین فصل است که بساط دست فروشان در ورودی باغ پهن می شود و اقلامی همچون کاهو، نارنج، آب نارنج، ریواس و گل‌های لاله ‌کوهی که از روستاها و دامنه ‌های کوه آورده شده است، به فروش می رسد.

توصیه های کارناوالی

باغ گلشن ارزش بسیاری برای شهر طبس و مردم آن دارد؛ پس در بازدید از آن آسیبی به آن وارد نکنید و مراقب این سرمایه ارزشمند کشورمان باشید.

سخن آخر

باغ های ایرانی از شاهکارهای معماری ایران هستند و هنر و علم پیشینیان ما را به نمایش می گذارند. بازدید از این باغ ها فرصت خوبی است تا با گذشته سرزمینمان آشنا شویم و وطن عزیزمان را بیشتر بشناسیم.

تا به حال به خراسان جنوبی سفر داشته اید؟

آیا به باغ گلشن طبس رفته اید؟

چه جاذبه های دیگری در این دیار می شناسید؟

منتظر دیدگاه های شما هستیم...