باغ دلگشای شیراز | عطر بهارنارنج از دل تاریخ

در شیراز، شهر شعر و شاعری، گذری خواهیم داشت به باغ دلگشا شیراز تا بدانیم این باغ زیبا کجا قرار دارد و دارای چه ویژگی‌هایی است. به دیدن ساختمان کلاه فرنگی و موزه باغ دلگشا شیراز می‌رویم تا آن‌ها را بهتر بشناسیم. اگر می‌خواهید عکس باغ دلگشا شیراز را ببینید و با جذابیت‌های آن بیشتر آشنا شوید تا انتهای این مسیر همراه ما باشید.

چرا باغ دلگشا؟

• کهن‌ترین باغ شیراز است و یکی از جاهای دیدنی شیراز محسوب می‌شود که در گذر تاریخ بارها ویران و از نو آباد شده است.
• در فصل بهار عطر شکوفه‌های سه هزار درخت بهارنارنج در این باغ می‌پیچد که هوش از سر بازدیدکنندگان می‌برد.
• آب‌نماها، فواره‌ها و جوی‌های آن به‌سبک باغ ایرانی طراحی شده است.
• داخل آن نخستین عمارت کلاه فرنگی ایران ساخته شده که امروز به موزه تغییر کاربری یافته است.
• نورپردازی بسیار زیبای مجموعه آن را به مکانی جذاب برای قدم زدن در شب تبدیل کرده است.
• یکی از نخستین نمونه‌های معماری باغ به سبک ایرانی به شمار می‌رود. 

آشنایی با باغ دلگشای شیراز | عطر بهارنارنج از دل تاریخ

از آرامگاه سعدی، شاعر خوش‌سخن شیراز، 700 متر که دور شویم کهن‌ترین باغ شیراز، باغ دلگشا روبروی ما قرار دارد. این باغ 6 هکتاری در گذار تاریخ فرازونشیب بسیاری را به خود دیده است. باغ دلگشا بارها ویران و از نو بازسازی شد؛ اما همچنان شاداب و سرسبز به زندگی ادامه می‌دهد. شاید علت ماندگاری و سرزندگی این باغ هوشمندی اولین معمارانش بوده است که آن را در مسیر قنات قدیمی شیراز یعنی گازاران ساخته‌اند و جریان پیوسته آب به درختان باغ همیشه زندگی بخشیده است.

باغ دلگشا روبروی تپه‌ای به نام کهن‌دژ قرار دارد که آثار و بقایایی از دوره ساسانی در آن یافت شده است. به همین سبب برخی کارشناسان قدمت باغ را به دوره ساسانی نسبت ‌می‌دهند. منابع تاریخی در دوره‌های تیموری، زندیه، افشاریه و قاجار به باغ دلگشا اشاره کرده‌اند و در نهایت پس از آخرین سکونت بازماندگان قاجار، سرنوشت باغ به دست شهرداری سپرده شد و امروز برای بازدید عموم بازسازی شده است.

هنگامی که وارد دلگشا می‌شوید همانند بسیاری از باغ‌های ایرانی جوی آب شما را به قلب باغ فرا می‌خواند؛ جایی که عمارت کلاه‌ فرنگی (1) زیبایی در تقاطع خیابان شمالی-جنوبی و شرقی-غربی باغ خودنمایی می‌کند. عمارت سه طبقه‌ کلاه فرنگی به نمایش اشیای تاریخی مانند سکه، لباس و رادیو اختصاص دارد که هم اکنون به دلیل تعمیرات بسته است.

باغ دلگشا را به بهارنارنج‌هایش می‌شناسند؛ 3000 اصله نارنج این باغ در اواخر فروردین تا اواسط اردیبهشت به شکوفه می‌نشینند و عطر دل‌انگیزشان تمام خیابان‌های اطراف را فرا می‌گیرد. علاوه بر درختان نارنج و پرتقال، انواع سرو، گردو، کاج، نخل، ارغوان و سایر درختان تزیینی در طرفین پیاده‌روهای این باغ سایه افکنده‌اند.

ثبت ملی: باغ دلگشا در 7 مهر ماه 1381 به شماره 912 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است. 

پاورقی

1: کلاه فرنگی نوعی ساختمان بلند و شاهانه است که در وسط باغ‌ها ساخته می‌شد. سقف آن اغلب به شکل گنبد یا شیروانی بود و هشت وجه یا شش وجه داشت که موجب می‌شد همه سو بر باغ اشراف داشته باشد. این ساختمان‌ها تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی بودند که از دوره زندیه ساخته شدند و در دوره قاجار رواج بسیار یافتند.

آشنایی با کوشک باغ دلگشا | از زیباترین کلاه‌ فرنگی‌های شیراز

یکی از مهم‌ترین ارکان باغ ایرانی، مرکز آن است که می‌تواند یک کاخ، بنایی زیبا، حوض یا استخر آب و یا ترکیبی از این‌ها باشد. در داخل باغ دلگشا یک عمارت کلاه فرنگی در مرکز قرار گرفته است. در باغ‌های ایرانی ساختمان، معمولا در جایی با بهترین چشم‌انداز ساخته می‌شود و این‌گونه ساختمان‌ها مرتفع و برون‌گرا هستند.

ساختمان کلاه فرنگی باغ دلگشای شیراز، یک تالار بزرگ با چهار شاه‌نشین دارد و معماری آن یادآور کاخ ساسانی بیشاپور است. این بنای زیبای سه طبقه در دوره‌های مختلف به سفارش ساکنانش با آینه‌کاری، گچ‌بری و نقاشی‌هایی از نقوش گل‌وبوته آراسته شده‌ است. 

کلاه‌ فرنگی دلگشا محل زندگی نسل پشت نسل آدم‌هایی بوده است که روح شاعرانه شیراز و صفای بهارانه این باغ در جان‌شان جریان داشته است. هر نسل به سهم خود تلاش کرده‌اند باغ را زنده نگه دارند و یادگاری زیبا بر در و دیوار عمارت از خود به جا بگذارند. عمارت امروزی باغ را نواب رضاقلی میرزا در سال 1336 ساخت و ساختن کلاه‌ فرنگی در باغ‌های شیراز پس از او رواج بیشتری یافت. دختر قوام‌الملک و همسرش ناظم‌الملک حدود نیم قرن پیش، واپسین ساکنان این عمارت زیبا بودند که در بخش پیشینه باغ درباره آن‌ها بیشتر خواهیم گفت.

تاریخچه‌ باغ دلگشا

از جالب‌ترین نکته‌ها درباره شیراز این است که این شهر چندان پربارش نیست و با توجه به فاصله‌ شهر از رودخانه‌های پرآب، دیار سرسبزی به شمار نمی‌رود. با این همه باغ‌های شیراز شهرت جهانی دارند. معماران زبردست، این باغ‌ها را به‌گونه‌ای در مسیر آب‌های زیرزمینی و قنات‌ها ساخته‌اند که در گذر تاریخ سبزی خود را حفظ کرده‌اند. دلگشا ریشه‌دارترین باغ‌ زنده شیراز است. از پیشینه این باغ و بنایش اطلاعات چندگانه و متفاوتی وجود دارد و پژوهش‌های علمی بسیار کمی درباره آن انجام شده‌ است. شاید مالکیت شهرداری بر این باغ و خارج بودنش از حیطه مدیریت میراث فرهنگی باعث شده است به تاریخچه این مجموعه کمتر پرداخته شود.

پایه‌گذاری باغ دلگشا: برخی تاریخ‌نویسان قدمت باغ دلگشا را به دوران ساسانیان و پیش از اسلام نسبت می‌دهند. دلیل این گمانه‌زنی قرار گرفتن باغ روبروی منظر قلعه مشهور به کهن‌دژ است. این قلعه و چاه‌های عظیم معروف به چاه قلعه بندر و چاه دختر از آثار دوره ساسانی هستند.

جیمز موریه نویسنده و فرستاده سیاسی دولت بریتانیا به دربار فتحعلی‌شاه، در سفرنامه خود ساخت باغ دلگشا را به دوره زندیه نسبت داده است که به نظر درست نمی‌رسد. در برخی منابع نیز پایه‌گذاری باغ در دوره آل اینجو و آل مظفر یاد شده است که پس از مغولان مدت کوتاهی بر بخش‌هایی از فارس حاکم بودند. در این باره نظر قطعی وجود ندارد.

دوران شکوه و رونق باغ دلگشا: آنچه مسلم است اینکه در زمان تیمور گورکانی یعنی 6 سده پیش، باغ دلگشا اوج رونق و زیبایی خود را داشته است. این زیبایی به حدی بود که تیمور هنگام روبرو شدن با دلگشا به وجد آمد و دستور داد در سمرقند باغی به همین نام ساخته شود. گویا بخت با دلگشای سمرقندی به اندازه نمونه شیرازی یار نبوده است و آن باغ درطول تاریخ از میان رفته است. ما در نقشه گشتیم و اثری از آن پیدا نکردیم. 

تاریخ‌نویسان می‌گویند باغ در دوره صفوی و زندیه از شهرت بسزایی برخودار بود و بسیاری از جهانگردان اروپایی آن دوران در سفرنامه‌شان به بازدید از آن اشاره کرده‌اند.

ویرانی باغ دلگشا در گذر تاریخ: 300 سال پس از تیمور یعنی در سال 1116 خورشیدی در جریان مبارزه محمدخان شیرازی با نادرشاه افشار، باغ به محاصره درآمد و محل جنگ شد. نتیجه این جنگ مانند همه جنگ‌ها ویرانی باغ بود.

احیای باغ دلگشا و ساخته شدن کلاه‌ فرنگی: اما این پایان سرنوشت دلگشا نبود؛ نزدیک به نیم قرن بعد در آغاز دوران قاجار، حاج ابراهیم خان کلانتر، حاکم فارس، تصمیم به احیای دوباره باغ گرفت و آن را از نو ساخت. 130 سال پس از او، یعنی در سال 1297 خورشیدی، نواب رضاقلی میرزا باغ را خرید و درون باغ ساختمان کلاه فرنگی امروزی را ساخت. عمارت کلاه فرنگی چنان مورد پسند قرار گرفت که ساختن چنین عمارتی در دیگر باغ‌های شیراز نیز رواج یافت. 

درنهایت قوام‌الملک شیرازی، پسر حاج ابراهیم کلانتر و از مردان سیاسی بانفوذ شیراز در دوره قاجار، در سال 1327 باغ را خریداری و بهسازی کرد و پسر او فتحعلی‌خان صاحب‌دیوان درختان تازه‌ای در باغ کاشت. آخرین وارث باغ، دختر قوام الملک، خانم خورشیدکلاه قوامی، معروف به لقاء‌الدوله بود که با خانواده‌اش در آن زندگی می‌کرد.

تبدیل باغ دلگشا به تفرجگاه همگانی: در سال 1348 خورشیدی شهرداری شیراز باغ را از این خانواده خرید و از سال 1356 تعميرات ساختمان مركزی‌اش آغاز شد. در همين دوران بود که ديوار آجری جديدی در چهار طرف و درگاه ورودی باغ ساختند. از آن زمان به بعد باغ دلگشا به‌عنوان تفرجگاهی زیبا مورد استفاده‌ همگانی قرار گرفت. در دهه اخیر بی‌توجهی شهرداری و وقوع آتش‌سوزی، آسیب بسیاری به باغ وارد ساخت و آن را به شکل مخروبه‌ای رها شده درآورد. خوشبختانه اخیرا رسیدگی به باغ کهن آغاز شده و بازسازی‌اش به دلگشای شیراز زندگی تازه بخشیده است تا همچنان موجب صفای خاطر مسافران و شهروندان شیراز باشد.

باغ دلگشا | دری به بهشت شیراز

دلگشا یادگار باستانی شهر شیراز و جزو معدود باغ‌هایی است که از صدها سال پیش همچنان پابرجا مانده و هویت خود را حفظ کرده است. داخل باغ یک ساختمان زیبا وجود دارد که امروز به‌عنوان موزه، محل نمایش اشیای تاریخی است. در ادامه به تماشای بخش‌های مختلف این باغ می‌پردازیم:

گشتی پیاده در باغی دلگشا

طول این باغ مستطیل شکل، در حال حاضر 360 و عرض آن 160 متر است و مساحتی در حدود 57000 مترمربع دارد و ظاهر آن آمیزه‌ای از باغ جهان‌نما و باغ ارم را در ذهن تداعی می‌کند. این باغ به سبک باغ‌های ایرانی ساخته شده است؛ شکل مستطیل، قرار گرفتن بنای اصلی در وسط باغ و محل تقاطع دو خیابان شمالی-جنوبی و شرقی-غربی باغ، همچنین جریان داشتن عنصر آب جزو ویژگی‌های معماری باغ ایرانی است که در دلگشا به چشم می‌خورد.

ورودی اصلی باغ از سمت جنوب است. هنگامی که پا به درون دلگشا می‌گذارید با حوض هشت‌ضلعی و فواره زیبایی روبرو می‌شوید که آب‌های جاری در جوی‌های اصلی و فرعی باغ، در نهایت به آن می‌ریزد. در ادامه، خیابان اصلی باغ شما را به مرکز راهنمایی می‌کند. در باغ‌های ایرانی معمولا چهار نهر به مرکز باغ متصل می‌شوند و باغ را به ۴ قسمت تقسیم می‌کنند و به این ترتیب الگوی چهارباغ شکل می‌گیرد. در وسط چهار خیابان اصلی، نهر آب دل‌انگیزی جریان دارد. آب زلال و خنک قنات گازاران سعدی که از روزگار گذشته تاکنون، باغ دلگشا و کشتزارهای اطراف را آبیاری کرده، در این جوی‌‌ها جاری است. دو طرف خیابان شمالی-جنوبی، درختان نخل و میوه به‌ویژه نارنج بر مسیر سایه انداخته‌اند. راه شما را به کلاه‌ فرنگی می‌رساند که زمانی مکان زندگی ساکنان باغ بوده و امروز موزه در آن برپاست. مسیر تا دیوار شمال باغ ادامه دارد و در گذشته به باغچه‌ای منتهی می‌شده که امروز آن را بوستان طاووس می‌نامند و به دلیل خیابان‌کشی از بقیه باغ جدا افتاده است. دو سوی پیاده‌روی شرقی- غربی ردیفی از کاج‌های زیبا و بلند را خواهید دید. درهای فرعی دیگری نیز در گذر زمان برای باغ ساخته شده‌اند. 

کلاه فرنگی دلگشا یک عاشقانه معماری

همان‌طور که در بخش معرفی گفتیم در لحظه ورود به ساختمان کلاه فرنگی، با یک تالار بزرگ روبرو می‌شویم که چهار شاه‌نشین دارد. ایوان‌ها، سقف‌ها و دیوارهای مختلف بنا با آینه‌کاری، گچ‌بری و نقاشی‌هایی از گل‌وبوته آراسته شده‌ است. دو طرف کلاه فرنگی دو در ورودی قرار دارد. درهاى بیرونی و درونی ساختمان همگى از چوب ساج هستند و بر روى آن‌ها منبت‏‌كاری‌‏هايى بسيار ظريف ايجاد شده است. طبقه‌ همکف یک هشتی (1) وسیع است که چهار شاه‌نشین در اطراف آن ساخته‌اند. در میانه شاه‌نشین، حوض هشت‌ضلعی با کاشی‌های آبی‌رنگ به چشم می‌خورد که با فواره آبش منظره‌ای رویایی به ساختمان می‌بخشد. در طبقه دوم، تالار بزرگی را خواهید دید که پنجره‌های چوبی مشبک دارد و به حوض پیش روی ساختمان و نمای جلوی باغ مشرف است. سقف اصلی ساختمان، گنبد مانند است و هواکش و نورگیری در میان آن قرار دارد. در قسمت‏‌هايى از سقف نقاشی‌‏هايى از رنگ‌وروغن ترسيم شده‌اند. قسمت شمالى ساختمان از دو ايوان كوچک ساخته شده و جلوى هر یک از اين ايوان‏‌ها دو ستون قرار گرفته است؛ اما جلوی عمارت يعنى در سمت جنوب، ايوانى با دو ستون سنگى قرار دارد. حجارى ستون‏‌ها ساده و  فقط سرستون‌ها داراى مقرنس‏‌هایی زيبا است. در قسمت بالاى ايوان، شاه‌‏نشين و تالار طبقه دوم قرار دارد. سقف قسمت شاه‌‏نشين این ایوان به صورت شيروانى است. ايوان طبقه دوم را 30 سال بعد از ساخته شدن بناى اصلى، به قسمت جنوبى اضافه کرده‌اند. سقف ايوان چوبی  و بر روى آن با رنگ و روغن نقاشى شده است. ترنج‏‌هاى زيبايى، نقاشی‌‏هاى سقف را تشكيل می‏‌دهد. حاشيه دور سقف کم‌وبیش سالم‌‏تر است و مناظرى از طبيعت دارد. دیواره اين ايوان، با سنگ‏‌هاى مرمر ليمويى رنگ و لبه‌اش با سنگ‏‌هاى سرخ‌فامی نما شده است که به سنگ کریم‌خانی معروفند. در سه سمت ايوان 16 كتيبه به خط نستعليق ديده می‌شود كه بر روى آن‌ها اشعارى در توصيف باغ به خط ميرزا علی‎نقى شريف شيرازى نوشته‌اند. نوشته‌‏ها به خط نستعليق سياه رنگ هستند و زمينه آن‌ها زرد رنگ است و داخل آن‌ها با گل‌وبوته نقاشى شده است. پنج در، در ايوان نصب شده كه پیش‌تر در بالای آن‌ها عكس اجداد خاندان قوام نصب شده بود.

پاورقی

1: هشتی به فضایی مسقف در ورودی خانه‌های ایرانی می‌گویند که به افراد اجازه می‌داد به خانه وارد شوند بی آنکه تداخلی با اندرونی و زندگی ساکنان داشته باشند؛ فضایی با کارکرد مشابه لابی در آپارتمان‌های امروز.

موزه ای در دل باغ

در ساختمان کلاه فرنگی موزه‌ای برپاست و به شما این فرصت را می‌دهد که همزمان با لذت بردن از زیبایی‌های معماری این ساختمان، از اشیای تاریخی نیز دیدن کنید.

در طبقه اول موزه، مجموعه‌ای از سکه‌های باستانی مانند سکه 2 دریکی هخامنشی تا اسکناس دوره پهلوی به نمایش درآمده است. یک قرآن ارزشمند نوشته شده بر پوست آهو متعلق به دوره سلجوقی، لباس، تابلو فرش، ظروف، تمبر، کبریت، دوچرخه‌های قدیمی و نقشه‌های ایران متعلق به دوره‌های مختلف تاریخ، دیگر اشیای به نمایش درآمده هستند. برای موزه‌گردها بخش جذاب و کمی عجیب این موزه مجموعه رادیوهاست. شما در طبقه دیگر موزه از مجموعه باارزش 50 تایی رادیوها بازدید می‌کنید که هرکدام متعلق به نسلی از فناوری ساخت این نخستین رسانه ارتباط جمعی بشر هستند. یکی از رادیوهای منحصربه‌فرد این موزه رادیوی نفتی است که با نفت کار می‌کند و ساختار مهندسی جالبی دارد. حتما وقتی از کنارشان می‌گذرید وسوسه می‌شوید که صدایی از این رادیوها دربیاید و از دل تاریخ برای‌تان روایت کند. پس دست‌به‌کار شوید و در دفتر نظرهای بازدیدکنندگان برای شهرداری بنویسید حداقل یکی از رادیوها را روشن کند. رادیوی بی‌صدا مگر می‌شود؟!

نکته:

موزه به دلیل تعمیرات تا اطلاع ثانوی بسته است. بازگشایی آن را در همین مطلب اطلاع رسانی خواهیم کرد. 

بهترین زمان بازدید از باغ دلگشا

پیش‌تر گفتیم که باغ دلگشا را به عطر و بوی بهارنارنج‌هایش می‌شناسند. بنابراین روشن است که بهترین زمان بازدید از دلگشا پایان فروردین تا میانه اردیبهشت است؛ یعنی فصل شکوفه کردن درختان نارنج.

بهار و تابستان: در این دو فصل سرسبزی و خنکی باغ شما را به وجد می‌آورد و اوقات دلنشینی را در میان نهرهای آب، فواره‌ها و درختان کهنسال سپری خواهید کرد.

پاییز و زمستان: در پاییز و زمستان که برگ درختان می‌ریزد منظره باغ کمی یکنواخت و تاحدی کسالت‌بار به نظر می‎‌رسد؛ اما در این فصل‌ها نیز کلاه‌ فرنگی و موزه باغ دلگشا همچنان تماشایی هستند و می‌توانید ساعتی را برای بازدید از آن‌ها اختصاص دهید.

ساعت بازدید و بهای بلیت

ساعت بازدید: از 08:00 الی 23:00 در نیمه اول سال و 08:00 الی 22:00 در نیمه دوم سال
ایام تعطیل: 9 و 10 محرم تاسوعا و عاشورای حسینی، 21 رمضان شهادت امام علی، 28 صفر رحلت پیامبر، 14 خرداد رحلت امام خمینی، 25 شوال شهادت امام جعفر صادق

بهای بلیت: اتباع ایرانی 1,500 تومان، اتباع خارجی 13,000 تومان

نکته: طی پیگیری کارناوال موزه باغ دلگشا تا ساعت 5 عصر باز است؛ اما از آنجا که گروهی از بازدیدکنندگان هنگام مراجعه با موزه بسته مواجه شدند پیش از بازدیدتان تماس بگیرید.

تلفن تماس راهنما:   07137309899 و 09177170283 آقای باقری

توصیه‌های کارناوال

در بازدیدتان از باغ دلگشا به‌ویژه در فصل بهار می‌توانید مقداری از شکوفه‌های بهارنارنج‌ را برای تهیه مربا یا دمنوش در نزدیکی درب ورودی بخرید بنابراین خودتان برای چیدن شکوفه‌ها از درختان اقدام نکنید زیرا چیدن شکوفه مهارت خاصی دارد و ممکن است به شاخه‌ها آسیب برسانید. اطراف خیابان دلگشا مغازه‌های بسیاری برای خرید سوغات خوشمزه این شهر وجود دارد که می‌توانید سوغات و خوراکی‌های خود را از آنجا تهیه کنید.

سخن آخر

باورش سخت است در گذر تاریخ بتوان باغی را پیدا کرد که با همه فرازوفرودها و ویرانی‌ها همچنان پابرجا بماند. درختان باغ بارها مرده و از نو کاشته شوند. بنای باغ بارها ویران و دوباره ساخته شود و در نهایت آن باغ همواره باغ بماند و دلگشا باشد. این بهترین توصیف است درباره دلگشای شیراز است که امروز فرصت کردیم با هم به گوشه‌گوشه آن سر بزنیم و با داستانش آشنا بشویم. باغ دلگشا امروز در مقایسه با باغ عفیف‌آباد، ارم و دیگر باغ‌های معروف شهر تاحدی به دست فراموشی سپرده شده است. چرایش را ما هم نمی‌دانیم. اما اگر زمانی به آرامگاه سعدی سر زدید یا دل‌تان گرفت؛ به باغ دلگشا بروید شاید این باغ در شما هم همان حسی را ایجاد کند که هنگام ورود تیمور گورکانی در قلب او برانگیخت. اگر اهل شیراز هستید به ما بگویید تنوع درختان باغ ارم را ترجیح می‌دهید یا عطر هزاران بهارنارنج‌ دلگشا را؟ و بگویید چرا گذارتان کمتر به دلگشا می‌افتد؟