بیستون کرمانشاه

امروز در کارناوال می‌خواهیم به یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های تاریخی کشورمان سری بزنیم و با بخشی از پیشینه ایران عزیزمان آشنا شویم. به مجموعه بیستون کرمانشاه می‌رویم؛ محوطه‌ای کهن، که اثر ثبت جهانی سنگ نوشته داریوش را در خود جای داده و در کنار کوه بیستون جای خوش کرده است. همراه‌مان شوید تا از آثار بیستون کرمانشاه برای‌تان بگوییم، درباره کتیبه بیستون کرمانشاه بیشتر بدانیم و از تاریخچه پرفراز و نشیب این مجموعه اطلاعات جذابی به دست بیاوریم. 

چرا بازدید از مجموعه بیستون کرمانشاه؟

• سنگ‌نوشته حجاری‌شده داریوش که در مجموعه جهانی بیستون قرار دارد، یکی از آثار ثبت جهانی ایران محسوب می‌شود. 
• محوطه تاریخی بیستون با وجود آثار تاریخی متعدد مانند مجسمه هرکول دوم، نقش برجسته مهرداد دوم، فرهاد تراش، پل بیستون، کاروانسرای شاه‌عباسی، جاده شاهی و ... یکی از مناطق کهن و مهم باستان‌شناسی ایرانی به شمار می‌رود. 
• دشت بیستون و کوه مقدس آن از قدیم بین مردم بسیار اهمیت داشته است و شاهان از مسیر نزدیک به آن، به سرزمین های مختلف سرکشی می‌کردند. 
• غارهایی در کوه بیستون وجود دارد که نشانه‌هایی از حضور انسان از زمان پارینه سنگی را در خود جای داده‌اند. 

معرفی محوطه تاریخی بیستون | سرزمین مقدس

راهی استان کرمانشاه و شهر بیستون می‌شویم تا به یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی و باستانی ایران برسیم، محوطه تاریخی بیستون. جایی که به دلیل موقعیت جغرافیایی، آب و هوای مطلوب، نزدیکی به منطقه بین‌النهرین، واقع شدن بر سر راه‌های مهم و قداست کوه بیستون، در میان مردم، شاهان و فرمانروایان محبوبیت خاصی داشت. البته بیستون بسیار پیش از اینها، از دوره پارینه‌سنگی میانه مورد توجه انسان‌ها بود و غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای آن در دشت و کوه، یکی از مهم‌ترین مناطق سکونتگاهی زاگرس و ایران به شمار می‌رفت. نشانه‌هایی از حضور انسان‌ها در چهار غار تاریخی کوه بیستون و تپه‌های اطراف این مساله را تایید می‌کند.

در کنار اینها، نزدیکی دشت بیستون به راه‌های مهم مانند جاده ماد به بابل در دوران هخامنشی و جاده ابریشم در روزگار اشکانی و ساسانی، توجه شاهان را به این منطقه جلب کرد. این امر باعث شد تا آنها در این مکان آثار بی‌بدیلی از خود بر جای بگذارند. برخی از این آثار، اسناد بسیار مهمی از تاریخ ایران هستند که از جمله آنها می‌توان به سنگ‌نوشته نقش‌برجسته داریوش اول از دوره هخامنشی، نقش‌برجسته هرکول در دوره سلوکی و نقش‌برجسته‌های اشکانی مهرداد دوم و گودرز دوم در دوره ساسانی اشاره کرد. 

در محوطه تاریخی، فرهنگی و طبیعی بیستون در حدود 28 اثر ثبت ملی شده وجود دارد و در حریم آن 170 اثر شناسایی‌شده دیده می‌شود که در حدود 100 عدد از این آثار در فهرست بناهای تاریخی و ملی به ثبت رسیده‌اند. محوطه‌ای که از دید تاریخی، آثار باستان شناختی را به طور پیوسته، از دوران ما قبل تاریخ تا قرن 20 میلادی در خود جای داده است.

ثبت جهانی و ملی

مهم‌ترین بخش محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون، کتیبه و سنگ نوشته برجسته داریوش هخامنشی ست که در تاریخ 13 جولای 2006 (22 تیرماه 1385) در سی‌امین اجلاس یونسکو به شماره 1222 در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است. کل این مجموعه تاریخی، طبیعی و فرهنگی نیز در تاریخ 7 مهرماه 1381 با شماره 6463 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. 

دلیل نامگذاری بیستون 

چرا این مکان و محوطه اطراف آن با نام بیستون خوانده می‌شود؟ ریشه این نام در کجاست؟ نام بیستون در ابتدا "بغستان" بوده که از دو واژه "بغ" به معنی خدا و "ستان" به معنی جایگاه و سرزمین تشکیل شده است. این دو واژه در کنار هم جایگاه خدایان معنی می‌شود. (واژه بغ در نام بغداد نیز به کار رفته است و این کلمه به نام خداداد است.)

بعدها واژه بیستون در زبان پهلوی به "بَهیستان" و سپس "بَهیستون" تغییر پیدا کرد. این کلمه در نخستین قرن‌های ورود اسلام به ایران همان بهستون بود و در گذر زمان به بیستون تبدیل شد. 

معرفی سنگ نبشته بیستون

سنگ نوشته بیستون خود شامل دو بخش می‌شود؛ نقوش برجسته و کتیبه‌ها. سنگ نوشته و نقش برجسته بیستون یکی از مهم‌ترین و مشهورترین سندهای تاریخی جهان به شمار می‌رود و شرح پیروزی داریوش بزرگ (داریوش اول هخامنشی) بر گئومات مغ (1) را نشان می‌دهد. 

نقش برجسته بیستون 

سنگ نوشته و کتیبه نقش برجسته داریوش اول در ارتفاع 100 متری از زمین روی صخره‌ای آهکی حک شده و به دستور این پادشاه به وجود آمده است. کتیبه‌ای به طول 6 و عرض 2.30 متر که در سمت چپ آن نقش برجسته تمام قد داریوش به ارتفاع 1.78 متر حجاری شده است. در ادامه به شرح بیشتر آن می‌پردازیم. 

آنچه در این نقش‌برجسته می‌بینید 

داریوش با تاج کنگره‌ای بر سر و ردایی بلند در سمت چپ این کتیبه خودنمایی می‌کند. ریش‌هایش مجعد و چهارگوش است و به شیوه پادشاهان آشور ده طره (زلف، موی پیشانی) دارد. او دست راست خود را به نشانه پرستش به سوی فر کیانی (2) بلند کرده است. فر کیانی (نماد اهورامزدا) درست در مقابل پادشاه قرار دارد، حلقه‌ای را در دست چپ خود گرفته و دست راستش را به مانند داریوش بلند کرده است. این کار، نشانه‌ای از طلب دعای خیر یا تایید کارهای داریوش محسوب می‌شود. بر بالای کلاه ِاستوانه‌ای شکل فروهر، ستاره‌ای هشت پر درون دایره‌ای به چشم می‌خورد که همانند آن روی تاج داریوش نیز وجود دارد. یک دلیل انجام این کار، شاید آن باشد که داریوش می‌خواهد اهورایی بودن خود را نشان دهد. همچنین در همین تصویر داریوش، شاه مقتدر ایران را می‌بینیم که پای چپ خود را روی سینه "گئومات مغ" قرار داده و با دست چپش کمانی را در دست گرفته است که نشانه پادشاهی در ایران باستان به شمار می‌رود.

در این نقش، گئومات به شکلی حکاکی شده است که یک پا و دو دست وی به سمت بالا قرار دارد و حالتی از التماس را منتقل می‌کند. پشت سر داریوش "وینده فره نه" کماندار و "گئوبروه" نیزه دارِ مخصوص پادشاه که به شاه در قتل گئومات مغ کمک کرده‌اند به چشم می‌خورند. در مقابل داریوش، 9 اسیر با گردن و دست‌هایی که با طناب از پشت بسته شده‌اند دیده می‌شود. افرادی که 8 تن از آنها از غاصبان تاج و تخت پادشاهی هستند و نفر دیگر، پیشواهای قبیله سکاها، تیگرا خائوداست. قد 8 تَن از این افراد در کتیبه 126 سانتی متر و نفر آخر با کلاهش (تیگرا خائودا)، 178 سانتی متر است. در زیرِ تنه گئومات، در بالای سر هر کدام از این اسیرها و همچنین روی دامن لباس اسیر سوم، نام و نقش پادشاه آشوبگر، جایی که در آن آشوب کرده‌اند و محل سرکوب آن شورشی نوشته شده است. این اسیران کسانی هستند که به دروغ خود را شاه ایران نامیده‌اند و اسامی آنان (از سمت داریوش به آخر) به این ترتیب است: گئومات مغ، آسینه خوزی، ندیت بئیر بابلی، مرتیه پارسی، فرورتی مادی، چیسمه تخمه اسگرتی، فراد مروزی، وهیزاد پارسی و ارخ ارمنی. 

کتیبه (سنگ نوشته) داریوش 

کتیبه یا سنگ نوشته داریوش زیرِ نقش برجسته آن قرار گرفته، 22 متر طول و 8.7 متر عرض دارد و به 3 خط فارسی باستان، عیلامی و اکدی یا بابلی نو نوشته شده است. 

متن فارسی باستان در 5 ستون و روی کتیبه‌ای به طول 9.23 و عرض 3.63 متر و 414 سطر دیده می‌شود. در تمام این پنج ستون، اهورامزدا دیده می‌شود که روی صفحه‌ای برآمده در حال پرواز است. او با چهره‌ای انسانی و ریشی مستطیلی شکل، در میان پرتو خورشید به چشم می‌خورد. روی سر او تاجی تابناک با شاخ‌هایی قرار دارد که نشانه‌ای از خدا و بزرگ بودن اوست. 

متن عیلامی 593 سطر، هشت ستون و دو قسمت دارد. نقش‌های سمت راست آن در کتیبه ای به طول 5.60 و عرض 3.70 متر حک شده است. نقش‌های سمت چپ آن نیز در امتداد متن فارسی باستان قرار گرفته است و 5.67 طول و 3.63 متر عرض دارد. 

متن اکدی در یک تک ستون نوشته و سمت چپِ نقش‌برجسته‌های آن بر روی لبه پیش آمده صخره، حک شده است. این نوشته شامل ترجمه پاراگراف 1 تا 69 متن فارسی باستان می‌شود و 112 سطر دارد. در کنار این سه متن اصلی، 11 کتیبه کوچک روی صخره داریوش به چشم می‌خورد که به داریوش و دشمنان اسیر او ربط پیدا می‌کند. 

کتیبه‌ها تا جای ممکن طوری جانمایی شده‌اند که هر متن به شخصی که در مورد او توضیح داده شده است، نزدیک باشد. 

پاورقی

۱- یک شورشی مشهور که بردیا، برادر کمبوجیه -شاه هخامنشی- را به قتل رساند و وانمود کرد بردیاست و خود را شاه ایران خواند. 

2- نماد فر کیانی (که به اشتباه به عنوان نماد فروهر مشهور است): نشان پیکر بالداری ست که در دیدگاه بسیاری از باستان شناسی و ایران شناس به عنوان نماد اهورامزدا شناخته می‌شود.

روش ساخت 

این نقش حجاری‌شده و کتیبه زیرین آن بر دامنه جنوبی کوه بیستون ساخته شده است. در نزدیکی این سنگ نوشته آثار پلکانی دیده می‌شود که به نظر می‌رسد حجاران از آن برای بالا رفتن و رسیدن به محل استفاده می‌کردند. البته در زمان پایان کار، این پلکان را تراش داده‌اند تا دسترسی به سازه غیرممکن شود. سنگ‌نوشته‌های بیستون بر سنگ‌هایی از جنس آهک کنده شده است. روی اثر، نشانه‌های لعابی قهوه‌ای رنگی به چشم می‌خورد که در طول سالیان با مواد مختلف مخلوط شده و تغییر رنگ داده‌اند. به احتمال زیاد در پایان کار برای بالا بردن ماندگاری نقش‌برجسته و کتیبه، نمای آن را با چیزی ناشناخته پوشانده‌اند. 

خلاصه متن سنگ نوشته بیستون

داریوش در این کتیبه خود را معرفی می‌کند، از دودمان هخامنشی می‌گوید، در مورد شیوه حکومتش، مرگ کمبوجیه، شورش‌هایی که بر علیه‌اش شده و اینکه چگونه این شورش‌ها را سرکوب کرده است، توضیح می‌دهد. او به پیروزی‌هایی که در 19 نبرد خود برای سرکوب این شورش‌ها انجام داده اشاره می‌کند و از چگونگی استقرار آرامش و امنیت در پادشاهی تحت امر خود سخن می‌گوید. در مورد دروغگویی هشدار می‌دهد، از راستی و راستگویی دفاع می‌کند، برای کشور و مردمش دعای نیک می‌خواند و از کمک‌های اهورامزدا در غلبه بر دشمنانش سپاسگزاری می‌کند و نام افرادی که بر علیه او شورش کرده بودند را در این کتیبه برای همیشه ثبت می‌سازد.

دیگر آثار موجود در محوطه بیستون 

به غیر از نقش برجسته و کتیبه بیستون در حدود 26 اثر تاریخی و طبیعی دیگر نیز در محوطه تاریخی بیستون وجود دارند.

غارهای محوطه تاریخی بیستون

غار شکارچیان، غار خِر، مَر تاریک، مَر آفتاب و مَر دودر چهار غار این موطه باستانی را شامل می‌شوند که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم. 

غار شکارچیان: این غار در دامنه کوه بیستون و بالای سر نقش برجسته هرکول قرار گرفته است. فضای کوچک 35 مترمربعی آن به احتمال زیاد پناهگاه موقت شکارچیانی بوده که لاشه شکارشان را برای قصابی و بردن به اقامتگاه اصلی‌شان به آنجا می‌آوردند. البته آنها برای مخفی‌ماندن از دید حیوانات وحشی نیز از این غار استفاده می‌کردند. در کاوش‌هایی که پروفسور کارلتون کوون در سال 1949 میلادی (1328ه.ش) در این غار انجام داد آثار بسیار زیادی از دوره پارینه‌سنگی میانی تا عصر کنونی در آن پیدا کرد. کشف استخوان انسان نئاندرتال (1) در این غار حضور این گونه از انسان‌ها را در منطقه زاگرس و بیستون تایید می‌کند. 

غار خِر یا مَر خِر: در شمال شرقی غار شکارچیان، غاری دیگر وجود دارد که با نام مَر خِر در بین محلی‌ها شناخته می‌شود. بومیان اینجا به غارهایی که فضای ورودی آن گرد باشد غار خِر یا خِریل می‌گویند. قدیمی‌ترین اثری که از این غار کشف شده است به دوران پارینه‌سنگی میانه مربوط می‌شود که شامل تراشنده و تیغ‌های ضخیم سنگی شاخص صنعت موسترین (2) است. آثاری که از دوره پارینه‌سنگی میانی تا عصر ساسانیان در غار خِر پیدا شده است، می‌تواند به باستان‌شناسان کمک کند تا بقایای فرهنگی، تغییرات آب و هوایی، تنوع جانوری و گیاهی منطقه را از دوره پارینه‌سنگی میانی تا امروز بررسی کنند.

مَر تاریک: این غار در شمال غربی غار خر قرار گرفته است و آثار به دست آمده از آن مربوط به دوره پارینه‌سنگی می‌شود. از آنجایی که آثاری از دوره‌های بعدی در این غار هنوز پیدا نشده است به‌نظرمی‌رسد این غار بعد از دوره پارینه سنگی میانی متروک شده باشد. 

مَر آفتاب: این غار در دامنه کوه بیستون و مابین غارهای مر تاریک و مر دودر قرار گرفته است. به‌نظرمی‌رسد مر آفتاب در دوره پارینه‌سنگی شکلی از اقامتگاه فصلی را داشته است. از این غار تعدادی ابزار سنگی و یک ابزار استخوانی به‌دست‌آمد. 

مَر دودر: این غار در شمال شرقی غار شکارچیان قرار گرفته و مرتفع ترین غار بیستون محسوب می‌شود که آثاری از دوره‌های پارینه‌سنگی میانی و جدید از آن کشف شده است. این غار دو ورودی دارد و به همین دلیل به آن مر دودر می‌گویند. 

پاورقی

1- انسان‌های نئاندِرتال به گونه‌ای از سرده انسان‌ها گفته می‌شود که در اروپا، بخش‌هایی از غرب آسیا، آسیای مرکزی و شمال چین، بین 230 هزار تا 50 هزار سال پیش زندگی می‌کردند. انسان امروزی با این گونه از انسان تفاوت دارد. 

2- موستری (Mousterian) به مجموعه صنعت‌های ساخت ابراز سنگی گفته می‌شود که در عصر پارینه سنگی میانه رواج داشت. در ایران به دوره ساخت ابزارهای چخماقی دوره موستری می‌گویند. 

نقش ‌برجسته و کتیبه‌ها

به غیر از نقش ‌برجسته و کتیبه داریوش اول که در مورد آن سخن گفتیم، نقش ‌برجسته‌های دیگری نیز در این محوطه وجود دارد که به معرفی آنها می‌پردازیم. 

نقش برجسته مهرداد دوم: کمی پایین‌تر از نقش ‌برجسته و کتیبه داریوش اول، نقش‌برجسته‌ای با نام نقش ‌برجسته مهرداد دوم شاهنشاه مقتدر اشکانی را ببینید. تاریخ ساخت این اثر به حدود 100 سال قبل از میلاد برمی‌گردد. در این نقش برجسته می‌توانید مهرداد دوم و چهار نفر از ساتراپ‌های (نام استاندار یا فرماندارهای آن زمان) محلی را به ترتیب اهمیت و جایگاه آنها ببینید که پشت سرهم ایستاده‌اند. حجاران آنها را به گونه‌ای تراشیده‌اند که نیم رخ شان به سمت مهرداد دوم باشد و نیمی از صورت مهرداد نیز به سمت آنها قرار گیرد. در این نقش این چهار نفر یک دست خود را به احترام شاه اشکانی بالا برده و مهرداد نیز دست راست خود را به حالت احترام بالا آورده است. 

کتیبه‌ای نیز روی این نقش برجسته وجود دارد که در واقع معرفی افرادی ست که در این اثر حضور دارند. این کتیبه به زبان و خط یونانی ست. نفر اول "گودرز اول" ساتراپِ ساتراپ ها و امیر گرگان است، او بعدا بر بخشی از قلمرو اشکانیان فرمانروایی کرد. اسم نفر دوم به طور کامل ازبین‌رفته و لقبی هم ندارد. نفر سوم "مهرداد" است که با لقب "پیس تومینوس" به معنی مورد اعتماد شاه در این کتیبه معرفی شده است. در دست او تصویری از الهه نیکه -الهه بالدار پیروزی- دیده می‌شود که حلقه روبان‌داری در دست خود دارد. نفر چهارم نیز " کوفاستس" است. این نقش‌برجسته به طور کلی واگذاری قدرت از طرف مهرداد به هر کدام از این افراد را به نمایش می‌گذارد. 

متاسفانه در قرن دوازده هجری قمری قسمتی از نقش برجسته مهرداد دوم برای ایجاد کتیبه وقف نامه شیخ علیخان زنگنه صدراعظم شاه سلیمان صفوی تخریب شد. البته طرحی از این اثر پیش از تخریب به دست گرلو در دوره صفوی کشیده شده بود که امروزه می‌توان با استفاده از آن این نقش‌برجسته را بازسازی و بررسی کرد. 

کتیبه شیخ علیخان زنگنه: در دامنه کوه بیستون و در کنار و روی نقش برجسته مهرداد دوم، تصویری از کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که به شیخ علیخان زنگنه تعلق دارد. در این کتیبه متن وقف نامه‌ای از وی نوشته شده است. این شخص حاکم کرمانشاه بود و او و فرزندانش کارهای فراوانی را برای مردم این منطقه انجام دادند. وی در زمان شاه عباس دوم صفوی به مقام وزارت اعظم رسید. 

نقش ‌برجسته گودرز دوم: در سمت شرقی نقش‌ برجسته مهرداد دوم روی همان صخره، اثر دیگری دیده می‌شود که به دوره اشکانی تعلق دارد. این نقش برجسته پیروزی گودرز دوم بر مهرداد را نشان می‌دهد. مهرداد یکی از شاهزاده‌های اشکانی بود که در دربار گلاودیوس امپراتور روم بزرگ شده بود. گودرز مابین سال‌های 38 تا 51 میلادی بر ایران پادشاهی می‌کرد، به احتمال زیاد وی از بازماندگان گودرز، ساتراپِ ساتراپ هاست که در نقش برجسته مهرداد دوم نشان داده شده بود. 

در نقش برجسته گودرز دوم سه سلحشور زره پوش را می‌توانید ببینید، شاه در میانه تصویر دیده می‌شود در حالی که نیکه تاج شاهی را بر سرش می‌گذارد. او نیزه‌ای پهن در دست دارد که با آن به مهرداد، رقیب خود و مدعی تاج و تخت حمله می‌کند. مهرداد در این حمله از اسب به پایین افتاده است. پشت سر گودرز، همراه او دیده می‌شود که بر اسبی سوار است و نیزه‌ای در دست دارد و به سمت روبرو خیز برداشته است. در قسمت پایین نیز سواری دیگر با یال و کوپال حجاری شده است. این نقش برجسته کتیبه‌ای به خط و زبان یونانی نیز دارد که در آن از گودرز با نام شاه شاهان، پسر گیو نام برده شده و مهرداد نیز تنها با لقب مهرداد پارسی معرفی شده است. 

نقش ‌برجسته بلاش: 400 متر که از شمال شرقی نقش برجسته گودرز دور شویم به تخته سنگ چهارضلعی نامنظمی برمی‌خوریم که ارتفاعی 2.5 متری دارد. در 3 سمت این تخته سنگ، نقش‌های حجاری‌شده با برجستگی‌های کم دیده می‌شود. در نقش میانی آن، "بلاش" شاه اشکانی را می‌توانید ببینید که به حالت تمام رخ ایستاده است و طولی 180 سانتی متری دارد. او با گردنبندی بر گردن و کمربندی به کمر دیده می‌شود و نیم تنه‌ای ساده که از کمر به پایین چسبان است را به همراه دامنی گشاد، به تن دارد. بلاش ریش توپی، سبیل تاب داده و گیسوانی بلند دارد و موهای خود را با سربندی بسته است. پیاله‌ای در دست چپ او به چشم می‌خورد، دست راست خود را نیز به سمت آتشدانی دراز کرده است و این طور به نظر می‌آید که چیزی به داخل آن می‌ریزد. روی بدنه این آتشدان کتیبه‌ای در 9 خط، به خط پهلوی اشکانی وجود دارد که متن آن این است:

"این تصویر بلاش شاه شاهان، پسر بلاش شاه شاهان، نوه ...".

البته در گذر زمان انتهای این کتیبه محو شده است و معلوم نیست کدام بلاش در این نقش‌برجسته دیده می‌شود. تصاویر افراد دیگری نیز در این نقش‌برجسته به چشم می‌خورد. 

تندیس هرکول: تندیس هرکول از سنگ‌های کوه بیستون تراشیده شده است و مجسمه عظیمی از هرکول را به نمایش می‌گذارد. قدمت این تندیس به 153 سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد و اواخر دوران سلوکیان ساخته شده است. هرکول اسطوره‌ای یونانی ست، نماد قدرت، مظهر مردانگی و شجاعت به شمار می‌رود و زور و نیروی مافوق بشری دارد. طول این تندیس یک متر و 47 سانتی‌متر است، ریش‌های مجعد دارد، در دست چپ خود جامی را نگه‌داشته و روی یک پوست شیر لم داده است. پوست شیری که زیر هرکول قرار دارد 2 متر طول دارد. در پشت این تندیس کتیبه‌ای به ابعاد 43 در 43 سانتی متر به زبان یونانی دیده می‌شود. کنار کتیبه‌ها نیز نقش‌هایی از درخت زیتون، کمان‌دان و تیردانی آویزان به چشم می‌خورد. در کنار درخت نیز گرزی مخروطی شکل توجه را به خود جلب می‌کند. چند سال پیش به دلیل برهنه بودن مجسمه بخش‌هایی از آن شکسته شد و این اثر هنری آسیب دید. 

این تندیس در سال 1377 در زمان ساخت و سازِ راهی جدید توسط سرکارگر پروژه، علی سلمانی کشف شد. سر این تندیس دو بار شکسته و دزدیده شده است؛ البته هر دو بار نیز پیدا شد اما مسئولان برای جلوگیری از تکرار این اتفاق، دستور ساخت سری آهکی دادند تا آن را با سر اصلی جایگزین کنند. سر اصلی در گنجینه میراث فرهنگی نگهداری می‌شود. از آنجایی که این تندیس به مانند دیگر تندیس‌های یونانی برهنه بود، بعد از انقلاب مردم تغییراتی در آن ایجاد کردند.

فرهاد تراش: در غرب نقش‌ برجسته داریوش اول و در دامنه کوه بیستون، دیواره حجاری ‌شده عظیمی به چشم می‌خورد که با نام‌های فرهاد تراش، فراتاش، فرای تاش و تخت فرهاد معروف است. این اثر در حدود 200 متر طول و 36 متر عرض دارد و در دامنه آن نیز سکویی خاکی به چشم می‌خورد. 

بعضی از ایران شناسان مانند هرتسفلد، ساخت فرهاد تراش را به دوره داریوش اول هخامنشی نسبت می‌دهند. آنها اعتقاد دارند داریوش قصد داشته متن وصیتنامه خود را در اینجا حکاکی کند. بعضی نیز اعتقاد دارند که این صفحه برای نوشتن واقعه‌ای تاریخی مربوط به دوره خسرو پرویز ساسانی ایجاد شده است. برخی نیز بر این باور هستند که فرهاد تراش معدن سنگ و کارگاه حجاری استخراج سنگ و تراش بلوک‌های سنگی بوده است. فرهاد تراش در میان مردم و در ادبیات فارسی جایگاه خاصی دارد و آنها با تأسی از شعر نظامی گنجوی این اثر را کار فرهاد کوهکن می‌دانند. 

سنگ های تراش خورده ساسانی: در دامنه بیستون، در زمینی به طول 7 کیلومتر، قطعه‌سنگ‌های تراش خورده‌ای وجود دارد که به صورت پراکنده پخش شده‌اند. جنس آنها از سنگ آهک است و در فرم‌های مکعب مستطیل و مکعب مربع دیده می‌شوند. نمونه‌هایی شبیه به این بلوک‌های سنگی در ساخت بنای ناتمام ساسانی، پل بیستون، پل خسرو و فرهادتراش نیز دیده می‌شود. تکنیک تراش این بلوک‌ها نیز به تراش‌های ساسانی شباهت دارد. در کنار اینها علائم حجاران نیز به سبک حجاران ساسانی روی آنها دیده می‌شود. این علائم نشان می‌دهد با سنگ‌تراشان تسویه حساب نشده است. 

پرستشگاه و نیایشگاه‌ها

نیایشگاه مادی: در مقابل سراب بیستون (در مورد این اثر در ادامه توضیحاتی ارائه می‌شود)، زیر کتیبه و نقش برجسته داریوش، سکویی بلند به ارتفاع 1.5 متر، طول و عرض 7 متر دیده می‌شود. راهرویی این سکو را به دو بخش تقسیم کرده است و در مقابل آن دو پله از سنگ‌های نتراشیده وجود دارد که از آن برای دسترسی به بخش‌های مختلف استفاده می‌کنند. کاوشگران زمان ساخت این صفه را دوره مادها تخمین زدند و از آن سفال‌هایی متعلق به نیمه هزاره اول پیش از میلاد به دست آوردند. 

پرستشگاه پارتی: در شمال نقش ‌برجسته داریوش و در مقابلِ نقش ‌برجسته بلاش، آثاری از دوره اشکانیان به چشم می‌خورد. آثاری که شامل دو سکوی سنگی می‌شود و به وسیله تعدادی پله که درون کوه کنده شده‌اند به هم ارتباط پیدا می‌کنند. در داخل سکوها حفره‌ای دایره‌ای شکل در درون سنگ‌ها تراشیده شده است. برخی اعتقاد دارند این حفره‌ها در حکم آتشدان بودند و مراسم مذهبی در این محل انجام می‌شده است. 

بقایای شهر باستانی پارتی

در شمال شرقی سراب بیستون و سنگ نوشته داریوش، محوطه‌ای به طول 800 و عرض 300 متر وجود دارد که با توجه به آثار کشف شده از آن قدمتش به دوره اشکانیان بازمی‌گردد. این منطقه که به نظر می‌رسد مسکونی بوده با آثار نقش برجسته مهرداد دوم، بلاش و گودرز مرتبط بود. هیاتی آلمانی در کاوش‌های خود از اینجا به این نظریه رسید که این منطقه به احتمال زیاد بقایایی از یک قلعه یا شهر اشکانی ست و همزمان با دیگر آثار اشکانی محوطه بیستون ساخته شده است. 

متاسفانه عکس خوب و با کیفیتی از این بنا در دست نیست. اگر شما تصویر خوبی از این اثر دارید می‌توانید برای ما بفرستید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود. عکس را در اینجا آپلود کنید

پل‌ها

پل خسرو: این پل روی رودخانه گاماسیاب و در 2 کیلومتری جنوب غربی بیستون بنا شده است. این پل 10 پایه و 9 دهنه دارد و طول آن به 152.80 متر می‌رسد. جنس پایه‌های این پل از سنگ‌های تراشیده و ملات گچ است و بین پایه‌ها را با قلوه‌های سنگ و ملات آهک پر کرده‌اند. در اصل این پل بخشی از سد ساسانی بیستون به شمار می‌رود. در سال‌های اخیر افراد محلی روی پایه‌های سنگی آن پایه‌های فلزی کار گذاشته‌اند تا بتوانند از روی آن تردد کنند. به نظر می‌رسد این پل در زمان خسروپرویز و در دوره ساسانیان ساخته شده باشد. 

پل بیستون: یا پل صفوی در حاشیه شرقی کوه بیستون، روی رودخانه دینور آب ساخته شده است و بر سر راه قدیم کرمانشاه قرار دارد. از دیگر نام‌های آن می توان به پل شاه عباسی، پل نادر آباد و پل دینور آب اشاره کرد. این پل 144 متر طول و 5 دهانه عرض دارد و جنس پایه‌های آن از سنگ و ملات گچ است. به نظر می‌رسد این بخش از پل بیستون، در زمان ساسانیان ساخته شده باشد؛ البته پل بعدها در دوره‌های دیگر مورد بازسازی قرار گرفت. 

دژ و قلعه

دژ مادی: در شمال غربی بیستون، در قسمتی از محوطه باستانی که به دامنه پارتی مشهور است؛ بقایای از بنایی وجود دارد که به آن دژ مادی می‌گویند. بر اساس یافته‌های باستان‌شناسان، این دژ برج و باروهای مستحکمی به شکل مستطیلی داشته و دیوارهای آن به وسیله سنگ‌های کوچک و بزرگ ساخته شده است. سفالینه‌هایی که از این محوطه به‌دست‌آمده به سفالینه‌های مادی گودین تپه و نوشیجان ملایر شباهت دارد و به همین دلیل پیشینه این سازه را به مادها نسبت می‌دهند. برخی مورخان اعتقاد دارند این بنا همان سکایه واتیش است که در آن داریوش، گئومات مغ و همدستانش را از پای درآورد. 

قلعه سرماج: بقایای قلعه سرماج، در روستای سرماج -از توابع شهر هرسین- قرار گرفته و خانه‌های این روستا روی باقیمانده این اثر تاریخی ساخته شده است. به نظر می‌رسد قدمت این قلعه به دوران ساسانیان باز می‌گردد. از این قلعه دیواره بزرگی باقی مانده است که امروزه تنها فقط 37 متر از طول آن دیده می‌شود. پوشش نمای بیرونی این دیوار بلوک‌های سنگی بزرگ است؛ اما از داخل با لاشه‌های سنگ و ملات گچ ساخته شده است. در اطراف این قلعه برج‌هایی با کاربری دفاع و حفاظت وجود داشته که امروزه تنها یکی از این برج‌ها بر جای مانده است. دور قلعه نیز آثاری از یک خندق به چشم می‌خورد. 

متاسفانه عکس خوب و با کیفیتی از این دو بنا در دست نیست. اگر شما تصویر خوبی از این دو اثر دارید می‌توانید برای ما ارسال کنید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود. عکس را در اینجا آپلود کنید

کاروانسرای شاه عباسی بیستون

این کاروانسرا بر سر راه قدیمی کرمانشاه-همدان ساخته شده است و در مقابل فرهادتراش قرار دارد. کاروانسرای شاه عباسی 6000 مترمربع مساحت دارد و سبک معماری آن چهار ایوانی و بر اساس کاروانسرای‌های معمول دوره صفوی ست. به احتمال زیاد کار ساخت این کاروانسرا در زمان شاه عباس آغاز شده اما بر اساس کتیبه سردر بنا، شیخ عیلخان زنگنه در زمان شاه سلیمان صفوی ساخت آن را به تمام کرده است. امروزه این کاروانسرا تغییر کاربری داده و به هتلی برای اقامت مسافران تبدیل شده است. 

نکته

به دلیل تغییر کاربری، امکان بازدید از آن وجود ندارد.

تپه نادری

تپه نادری در 200 متری غرب جاده بیستون-صحنه و در روستای نادر آباد قرار گرفته است. از این تپه سفال‌هایی نخودی و سیاه کشف شده است که قدمت آنها به هزاره دوم و سوم قبل از میلاد می‌رسد. در قسمت غربی تپه، بقایایی از یک قلعه به چشم می‌خورد که به دوره نادرشاه افشار تعلق دارد. تپه نادری و روستای نادر آباد اسم خود را از این قلعه گرفته‌اند. متاسفانه گسترش روستای نادر آباد باعث شد تا بخش زیادی از این اثر تاریخی خراب شود. 

متاسفانه عکس خوب و با کیفیتی از این بنا در دست نیست. اگر شما تصویر خوبی از این اثر دارید می توانید برای ما بفرستید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود. عکس را در اینجا آپلود کنید 

بنای ناتمام ساسانی-کاروانسرای ایلخانی

در مقابل سازه فرهادتراش و مابین کاروانسرای شاه عباسی و سراب بیستون، سازه‌ای ناتمام را می‌توان مشاهده کرد که به دوره ساسانی تعلق دارد. بنایی مستطیلی شکل که از دو بخش شرقی و غربی تشکیل شده است. این دو بخش به وسیله یک درگاه به هم متصل هستند و بخش غربی در اصل، حیاط خلوت این مجموعه محسوب می‌شود. جنس دیواره‌های آن از سنگ و گچ است و روی آن علائم حجاری فراوانی به چشم می‌خورد که شباهت بسیاری به دیگر علائم حجاری بناهای ساسانی این مجموعه دارد.

در دوره ایلخانی روی این بنای ناتمام، کاروانسرایی ایجاد شده است که مسجد کوچکی نیز داخل آن به چشم می‌خورد. البته این کاروانسرا در همان دوره به دلیل زلزله تخریب شد. 

بنای ساسانی-ایلخانی کناره رودخانه گاماسیاب 

در سمت راست رودخانه گاماسیاب و در قسمت جنوبی بیستون، بقایایی از یک دیوار دیده می‌شود که به دوره ساسانی تعلق دارد. دیواری با 5 متر ضخامت که در امتداد رودخانه و با ملات گچ و سنگ بنا شده است. تا 1000 متر از این دیوار در سمت راست رودخانه ردگیری شده است و بخش جنوبی آن در یک نقطه با پل خسرو زاویه 90 درجه‌ای دارد. 

در زمان ایلخانیان روی این دیوار، ساختمانی بنا شد؛ ساختمانی که یک تالار، سه ایوان جانبی و 13 اتاق پیرامونی داشت و با آجرکاری، گچ‌بری و کاشی‌های دوره ایلخانی تزئین شده بود. باستان‌شناسان آلمانی این اثر آن را کاخ شکار سلطان محمد خدابنده الجایتو (مقتدرترین شاه ایلخانی) معرفی کردند. 

متاسفانه عکس خوب و با کیفیتی از این بنا در دست نیست. اگر شما تصویر خوبی از این اثر دارید می‌توانید برای ما بفرستید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود. عکس را در اینجا آپلود کنید

سراب بیستون

در گذشته سراب بیستون یکی از مهم‌ترین اتراق گاه‌هایی بود که کاروان‌های مختلف به هنگام عبور از این منطقه از آن استفاده می‌کردند. این سراب و شرایط محیطی و طبیعی مناسب اطراف آن، یکی از دلایل اصلی استقرار انسان‌ها در این سرزمین از دوره پارینه سنگی تا امروز بوده است. در قسمت بالایی آن می‌توانید منظره‌ای جذاب از نقش‌برجسته داریوش، مجسمه هرکول، نقش‌برجسته‌های اشکانی، غار شکارچیان، پرستشگاه مادی و بقایای شهر پارتی را به تماشا بنشینید. در جنوب آن نیز می‌توان بناهای ناتمام ساسانی- کاروانسرای ایلخانی و کاروانسرای شاه عباسی را مشاهده کنید. یک شاخه از آب این سراب به سمت کاروانسرا جاری است و شاخه اصلی به سمت رود گاماسیاب جریان دارد که به نام نهر سهراب نیز شناخته می‌شود. 

جاده شاهی 

در بخش بالایی سراب بیستون قسمتی از جاده‌ای تاریخی به چشم می‌خورد که به جاده شاهی معروف است. آن گونه که پژوهش‌ها نشان می‌دهد این جاده شاهی، بابل (در عراق امروزی) را به اکباتان (در استان همدان) وصل می‌کرد و بسیار مهم بود. جاده شاهی یکی از پر رفت‌وآمدترین جاده‌های قدیمی محسوب می‌شد و عبور مکرر کاروان‌ها از آن باعث رونق و آبادانی در این منطقه شده بود. این جاده در دوره‌های هخامنشی، سلوکی و اشکانی رونق فراوانی داشت. این جاده به ویژه در دوره اشکانی منافع اقتصادی و نظامی بسیاری داشت و در دوران ساسانی و صدر اسلام به عنوان راهی برای رسیدن به بین النهرین مورد استفاده قرار می‌گرفت. 

در دوره اسلامی این جاده بخشی از شاهراه خراسان بزرگ بوده است و راه‌های مختلف تجاری و ارتباطی را به هم می‌رساند. وجود کاروانسراهایی از دوره ایلخانی و صفوی نشانه‌ای از اهمیت این جاده است.

متاسفانه عکس خوب و با کیفیتی از این بنا در دست نیست. اگر شما تصویر خوبی از این اثر دارید می‌توانید برای ما بفرستید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود. عکس را در اینجا آپلود کنید

گوردخمه برناج

این گوردخمه در 14 کیلومتری شمال غربی شهر بیستون و در ابتدای روستای برناج قرار دارد. بر بالای این گوردخمه، آب پُری (محلی که آب باران و برف در آن جمع و به قسمت‌های دیگر هدایت می‌شود) وجود دارد که وظیفه این آب پر، بیرون بردن آب باران در فصل بارندگی به سمت‌های مختلف و جلوگیری از تخریب گوردخمه بوده است. برخی این بنا را متعلق به دوره ساسانی و برخی آن را به دوره اشکانی می‌دانند. 

کوه بیستون 

 کوه بیستون یکی از کوه‌های کوهستان پرآو محسوب می‌شود و در نزدیکی شهر بیستون قرار گرفته است. دیواره این کوه به دلیل وجود سنگ نوشته‌ها و نقش‌برجسته‌های فراوان تاریخیِ خود، اهمیت و ارزش تاریخی و باستان‌شناسی بسیاری دارد. در کنار اینها دیواره‌های کوه بیستون به دلیل ارتفاع 1200 متری و پهنه 5000 متری‌شان، از مرتفع‌ترین دیواره‌های سنگ‌نوردی ایران به حساب می‌آیند. خصوصیتی که این کوه را به یکی از مکان‌های پرطرفدار و عالی برای سنگ‌نوردی در کشورمان تبدیل کرده است. 

نکته مهم 

هر گونه صخره‌نوردی، پرش با چتر و پاراگلایدر و ... از کوه بیستون نیاز به کسب مجوز از پایگاه میراث جهانی بیستون دارد. 

امکانات مجموعه بیستون

• پارکینگ
• سرویس بهداشتی
• نمازخانه
• زمین بازی کودکان
• غرفه صنایع‌دستی و خرید سوغات
• رستوران و شربتخانه
• نیمکت
• سطل زباله

شرایط بازدید از مجموعه تاریخی بیستون

1- برای ورود به محوطه تاریخی بیستون باید حتما از قبل بلیت خود را تهیه کنید و آن را تا زمان ترک مجموعه پیش خود نگه دارید. 

2- ورود وسایل نقلیه به محوطه ممنوع است. 

3- نصب چادر مسافرتی، پخت کباب، روشن کردن آتش و کشیدن قلیان در داخل محوطه ممنوع است.

4- هر گونه صخره‌نوردی، پرش با چتر و پاراگلایدر و ... از کوه بیستون نیاز به کسب مجوز از پایگاه میراث جهانی بیستون دارد. 

5- بازدید از کتیبه و نقش‌برجسته به دلیل انجام کارهای مرمتی فعلا امکان پذیر نیست. گردشگران می‌توانند از قسمت شرقی سراب کتیبه را مشاهده کنند. 

6- در هنگام وزش باد از ایستادن و اسکان زیر درختان خودداری کنید. 

7- به علت تغییر کاربری کاروانسرای عباسی به هتل امکان بازدید عمومی برای تمام افراد وجود ندارد. 

تجربه سفر گردشگران خارجی

گردشگری از انگلیس | تاریخ سفر آبان 98 

کتیبه معروف داریوش تنها اثر محوطه باستانی بیستون نیست

کتیبه داریوش جایی در ارتفاع 100 متری صخره‌ها قرار دارد و بدون کمک یک تلسکوپ یا دوربین دوچشمی تقریبا امکان دیدن آن وجود ندارد. وجود داربست‌هایی که قسمت‌های پایینی کتیبه را پوشانده‌اند نیز به شما کمکی در این زمینه نمی‌کند اما می‌توانید با استفاده از اجاره تلسکوپ از یک فروشنده در نزدیکی سراب بیستون، به خوبی این کتیبه را ببینید. در این محوطه تاریخی امکان بازدید از 17 اثر دیگر را نیز دارید. این موضوع که کتیبه داریوش با توجه به موقعیتش به طور کامل بازسازی شده بسیار تاثیرگذار است. 

گردشگری از پرتقال | تاریخ سفر شهریور 98

از دست ندهید...

تصاویر این سایت تاریخی ممکن است نتواند اهمیت این مکان را به شما نشان دهد اما تجربه بازدید از مجسمه هرکول که به صخره‌ها تکیه داده است و کتیبه و نقش‌برجسته داریوش در کنار بازدید از دیگر کتیبه‌ها و نقش‌برجسته‌های سنگی، چیزی ست که نباید به هیچ وجه در این سفر آن را از دست بدهید. 

گردشگر خارجی | تاریخ سفر آذر 98 

با وجود اینکه کتیبه بیستون در فهرست آثار تاریخی یونسکو قرار دارد اما اصلا قابل دسترس نیست و به سختی می‌توان آن را دید. فنس‌هایی در محوطه وجود دارد که نمی‌گذارد شما به کتیبه نزدیک شوید و داربست‌ها نیز جلوی دید را گرفته‌اند. اگر می‌خواهید از این شاهکار هنری دیدن کنید باید یک دوربین دوچشمی همراه داشته باشید. البته آثار دیگری نیز در این محوطه قرار دارد که من چندان از بازدید از آنها لذت نبردم.

تجربه سفر کارناوال | یک سفر دوست داشتنی و دلچسب

بارون شدیدی می بارید و من مصرانه می خواستم بیستون رو ببینم. در تمام مسیر با خودم دعا می کردم که کاش آسمون کمی مهلت بده و من بتونم ساعت ها تو این مجموعه باشم و هر چیزی که می خوام رو ببینم. همه ش با خودم درگیر بودم که بالاخره خورشید خودشو نشون داد و ما هم رسیدیم به در مجموعه. با خوشحالی وصف نشدنی از ماشین پیاده شدم و سرمو بالا گرفتم تا نمای بیستون رو ببینم. حس اون لحظه رو نمی تونم وصفش کنم. زود خودمو به دم در رسوندم و اول از همه بنری که نصب شده بود رو خوندم. فهمیدم که نقش برجسته داریوش رو دارن مرمت می کنن و من شانس دیدنش رو ندارم ولی این چیزی از شوقم برای دیدن بیستون کم نمی کرد. سریع بلیط رو خریدم و به راه افتادم. اولش گله گوسفند رو دیدم که به همراه چوپان ها و سگ ها بودن و داشتن از علفای تازه می خوردن. شاید به نظرتون عجیب بیاد که تو یه محوطه تاریخی دام چیکار می کنه؟ این قسمت از بیستون هیچ اثر تاریخی و مهمی نداره و معمولا از این دست حیوانات اهلی اونجا دیده می شه. البته حضور این دام ها هم جالب توجهه و خیلی ها رو متعجب می کنه.

کلا بیستون با خیلی از آثار تاریخی متفاوته. اینجا تاریخ تو دل طبیعته و نمی تونی خیلی چیزا رو ازش حذف کنی. هر چی پیش تر می رفتم بیشتر دلم می خواست کوهو نگاه کنم. مسیر صاف پیاده روی بهت این امکان رو می ده که راحت سرتو بالا بگیری و وجب به وجب کوهو ببینی. به هرکول رسیدم، تندیسی که خیلیا باهاش عکس یادگاری دارن و ماجراهای زیادی رو پشت سر گذاشته. البته که تو ذوق آدم می خوره وقتی می بینه اثر به این با ارزشی بدون هیچ حفاظ و مراقبتی اونجا جا خوش کرده و حتا اگه آدما هم بهش آسیب نزنن باد و بارون بهش امون نمی دن. کلا آثار زیادی اونجا هس که نمی شه راجع به همه شون صحبت کرد. از نقش برجسته داریوش یه دورنما با کلی داربست مزاحم نصیب ما شد. شنیده بودم که دوربین هایی رو پایین گذاشتن تا بازدیدکننده ها بتونن از همون پایین نقش برجسته رو ببینن؛ چیزی که هیچ خبری ازش نبود. یه چیز قابل توجه، نبود هیچ راهنمایی تو محوطه بود. کسی نبود که ازش در مورد آثار بپرسم و بیشتر ازشون بدونم. البته کامل در موردشون خونده بودم اما همیشه یه نکاتی هست که شنیدنش جذابه نه خوندنش. از این لذت هم بی نصیب موندیم. فقط جایگاه خالی راهنما رو دیدم و همین و بس. 

فرهادتراش یه اثریه که امکان نداره با دیدنش انگشت به دهن نمونی. اگه افسانه عاشقانه فرهاد رو هم باور داشته باشی که کلا یه علامت تعجب برات می مونه. با اصرار تا نزدیکیش بالا رفتم و با همسفرام رسیدیم به پای کوه. سرمو بالا گرفتم تا ببینمش که نزدیک بود از پشت بیوفتم. چند دقیقه سکوت کافی بود تا صدای ریختن آب از کوه و پرنده ها حسابی حالمو جا بیاره. برگشتم و دیدم واااای چه منظره ای پشت سرم بوده. همه محوطه رو زیر پاهام می دیدم حتا خیابون و کارخونه های دورتر هم معلوم بودن. دیگه گرسنگی امونمو بریده بود. دلمو همون بالا جا گذاشتم و با همسفرام رفتیم به رستوران مجموعه. شاید تو اولین برخورد و بعد از اینکه فهمیدیم دو نوع غذا بیشتر نداریم حسابی تو ذوقمون خورد ولی بعدش با دیدن تزیینات رستوران اصلا گرسنگی هم یادمون رفت. اصلا نفهمیدیم فرصت آماده شدن غذا چه جوری گذشت. اینجا به جای میز اتاق بود و سفره و کلی تزیینات خوشگل. البته پنجره هم دید داشت به فرهادتراش. غذا رو که خوردیم سریع زدیم بیرون. کلی برنامه تو سرمون داشتیم و وقتمون محدود بود. پس سعی کردم تو آخرین نگاها همه چیو به خاطرم بسپرم. بیستون یکی از جاهایی بود که نگاهم روش خشکید و دلم اونجا جا موند....

حالا شما بگید اگه تا به حال این مجموعه دیدن کردید، چه تجربه ای ازونجا به دست آوردید؟ اونجا چه حال و هوایی داشتین؟

کدوم یک از بخش ها براتون جذاب تر بود؟

منتظرتون هستیم...