آرامگاه ابوعلی سینا همدان | نماد شهر

امروز به آرامگاه ابوعلی سینا همدان می رویم؛ مکانی که پیکر ابن سینا، یکی از مشهورترین فیلسوفان و دانشمندان ایران را در خود جای داده است و از جاذبه های مهم این شهر به شمار می رود. در این مطلب در مورد معماری آرامگاه بوعلی سینا سخن می گوییم، تاریخچه آن را بازگو می کنیم و نگاهی به عکس های آرامگاه ابوعلی سینا داریم.

چرا بازدید از آرامگاه ابو علی سینا؟

• آرامگاه بوعلی سینا، مقبره یکی از مهمترین دانشمندان ایرانی است که شهرتی جهانی دارد.
• از معروف ترین جاذبه های همدان و نماد شهر به حساب می آید.
• در این آرامگاه موزه ای نیز وجود دارد که به معرفی بوعلی سینا و علم طب می پردازد و می توانید از آن نیز بازدید کنید. 
• در بازدید از آرامگاه می توانید از فضای سبز مجاور آن نیز لذت ببرید و لحظاتی خوش را سپری کنید.

آشنایی با آرامگاه بوعلی سینا | نماد شهر همدان

یکی از جاذبه هایی که به راحتی در همدان می توان آن را یافت، آرامگاه بوعلی سیناست. از این سازه به عنوان نماد این شهر یاد می شود و یکی از نشانه های قدمت ایران در فرهنگ و دانش و علم جهان به شمار می رود. بنای این آرامگاه در یکی از میادین اصلی همدان قرار دارد و در مرکز این شهر خودنمایی می کند. ستون های سر به فلک کشیده این آرامگاه به همراه سنگ گرانیتی به کار رفته در نمای آن شکوه و ابهت خاصی را به نمایش گذاشته و زیبایی خاصی را به این قسمت از شهر بخشیده اند. آرامگاه بوعلی سینا در زمینی به مساحت ۳۰۹۰ مترمربع ساخته شده و زیر بنای اصلی آن چیزی در حدود ۱۷۹۲ مترمربع تخمین زده می شود. نام این بنا از تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۶۹ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و به عنوان یکی از دیدنی های شاخص همدان پذیرای گردشگران بسیاری است.

ابو علی سینا که بود؟

ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسن بن علی بن سینا، مشهور به ابوعلیِ سینا، بوعلی سینا، ابن سینا، پور سینا و ملقب به شیخ الرئیس، دانشمند ایرانی است که در سال 359 خورشیدی در بخارا که در آن زمان پایتخت سامانیان بود، چشم به جهان گشود و در ۲ تیر ۴۱۶ خورشیدی در همدان دار فانی را وداع گفت. از آنجا که او در بسیاری از علوم عصر خود همچون ریاضی، نجوم، فیزیک، شیمی، روانشناسی، زمین شناسی و جغرافیا، شعر و ادبیات، فلسفه و منطق و پزشکی، دانا و صاحب‌نظر بود، لقب همه‌چیزدان را به وی دادند. ابو علی سینا از مشهورترین و تاثیرگذارترین فیلسوفان و دانشمندان ایران است که آثارش در زمینه فلسفه ارسطویی و پزشکی اهمیت بسیاری دارند و از منابع مهم این علوم به شمار می روند. کتاب قانون این دانشمند یکی از معروف‌ترین آثار تاریخ پزشکی است و هنوز هم در پژوهش ها از آن استفاده می شود. بد نیست بدانید روز تولد بوعلی سینا در تقویم به عنوان روز پزشک در نظر گرفته شده است.

بخش های مختلف آرامگاه ابو علی سینا

آرامگاه بوعلی سینا صرفا یک مقبره نیست؛ بلکه بخش های مختلفی دارد که می توانید از آن ها بازدید کنید. در ادامه به معرفی این بخش ها می پردازیم:

مقبره ها

در بازدید از آرامگاه ابن سینا می توانید به مقبره های زیر سر بزنید:

• مقبره ابن سینا که در در سمت راست ورودی آرامگاه قرار دارد.
• مقبره ابوسعید دخدوک، از دوستان ابن سینا که در سمت چپ مقبره این اندیشمند بزرگ دیده می شود.
• مقبره ابوالقاسم عارف قزوینی، شاعر ملی ایران، که در حیاط شرقی آرامگاه، روبروی در ورودی و در مقابل خیابان «بوعلی» قرار گرفته است.

موزه ابن سینا

تالار جنوبی آرامگاه ابن سینا از سال 1330 به عنوان موزه در نظر گرفته شده و به محل نگهداری سکه، سفال، برنز و سایر اشیای کشف شده مربوط به هزاره‌های قبل از میلاد و دوران اسلامی اختصاص دارد.

یکی از جالب ترین چیزهایی که در این موزه قرار دارد، عکسی از جمجمه‌ ابو علی سیناست که گویا به هنگام تخریب مقبره‌ قدیمی به ثبت رسیده است.  

محوطه آرامگاه

در واقع این آرامگاه در میان میدان بوعلی سینا قرار گرفته است؛ اما محوطه ای جالب و دیدنی دارد و از بوستانی به شکل نیم دایره با فضای سبز تشکیل شده است. باغچه ها و چشمه‌هایی در حیاط ورودی ساختمان وجود دارند که می توانند نمونه‌ ای از باغ‌های معلق «بابل» در نظر گرفته شوند و طراوت باغ های ایرانی را به تصویر بکشند.

تندیس ابو علی سینا

مجسمه ای از ابن سینا، بر روی پایه‌ ای در ضلع شرقی میدان «بوعلی» در انتهای خیابان «بوعلی» همدان جا خوش کرده است و در قسمت پایه آن ابیاتی به خط نستعلیق بر روی لوح سنگی به چشم می خورد. بد نیست کمی درباره داستان ساخت این مجسمه برای تان بگوییم:

طراحی تصویری از ابن سینا

تصاویر موجود از ابن سینا در نسخه‌های کهن، کتابخانه ها و کلیساها، نسخه‌های قدیم کتاب‌های اروپایی و ترجمه‌های لاتین آثار او فاقد اصالت هستند و بیشتر بر پایه‌ حدس و گمان طراحی شده اند. همین مساله باعث شد تا انجمن آثار ملی تصمیم به تهیه مجسمه‌ای از او بگیرد تا چهره اصیل این دانشمند را به نمایش بگذارد. 

برای این کار می بایست تصویری از ابن سینا بر اساس مآخذ و مدارک موجود طراحی می شد؛ به همین دلیل کمیسیون های متعددی از دانشمندان آشنا با آثار شیخ الرییس و شرح حال او، تشکیل و اطلاعاتی درباره‌ این اندیشمند جمع آوری شد. بخشی از این اطلاعات به قلم خود این دانشمند و شاگردش «ابوعبید» بود و بخشی دیگر نیز از نوشته‌ «بیهقی» در کتاب «صوان الحکمة» به دست آمد. قرار بر این شد که بر پایه این اطلاعات، تصویری از شیخ به وسیله ابوالحسن صدیقی، مجسمه‌ساز مشهور تهیه و ارایه شود.

تصویب چهره ابن سینا

استاد صدیقی تصویری تمام‌ رخ از ابن سینا طراحی کرد که در بیست و یکمین جلسه‌ هیات موسسین انجمن آثار ملی، به تصویب رسید و تصمیم بر این شد که همین تصویر، مبنای تهیه‌ مجسمه ابن سینا شود.

ساخت مجسمه ابن سینا

در دی ماه ۱۳۲۸ نیز نیم‌رخی از چهره‌ ابن سینا تهیه شد و مدتی بعد، انجمن آثار ملی طی ماموریتی از استاد ابوالحسن صدیقی خواست تا با توجه به تصویر تمام رخ و نیم رخ ابن سینا، مجسمه‌ ایستاده ای از او بسازد تا در میدان بوعلی و در کنار آرامگاه وی نصب شود. در نهایت مجسمه‌ا‌ی ساخته شد که نیمی از آن، از سنگ یکپارچه‌ مرمر سفید قم بود و کتابی نیز در دست داشت.

کتابخانه 

یکی از بخش های جالب توجه این مجموعه، کتابخانه ای است که در جوار آرامگاه شیخ و در تالار شمالی قرار دارد. این مکان در ابتدا ۶۴۹ جلد کتاب داشت و از آن با عنوان قرائت خانه‌ ابوعلی‌سینا یاد می کردند. در سال ۱۳۲۹، اطلاعیه ای به زبان‌های فارسی، عربی، فرانسه و انگلیسی منتشر شد که در آن از همه‌ مؤلفان، موسسات فرهنگی و ناشران ایرانی و خارجی درخواست شده بود که کتاب‌هایی را به انجمن آثار ملی ارسال کنند.در پی این فراخوان کتاب‌های گوناگونی به انجمن آثار ملی ارسال شد.

امروزه ۸ هزار جلد کتاب ایرانی و خارجی در این کتابخانه وجود دارد که حدود 30 جلد از آنها، خطی و ۵۹۰ جلد از آن ها نیز به زبان‌های فرانسه، انگلیسی، آلمانی و... هستند.

معماری آرامگاه ابوعلی سینا

طراحی بنای آرامگاه بوعلی سینا، به دست هوشنگ سیحون -معمار، طراح، نقاش و مجسمه‌ساز سرشناس و نامدار ایرانی- انجام شد که در کارنامه اش طراحی آرامگاه خیام، آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه فردوسی و آرامگاه کمال‌الملک را هم دارد. این بنا تلفیقی از دو سبک معماری ایران باستان و ایران بعد از اسلام را به نمایش می گذارد و در طراحی آن و عناصر اطرافش از هنر معماری سنتی ایرانی الگوبرداری شده است:

مهندس سیحون، این بنا را به گونه ای طراحی کرد که هم یادآور یکی از مقبره های عصر ابن سینا باشد و هم تکامل فن معماری جدید را به نمایش بگذارد. او به این منظور از گنبد قابوس الهام گرفت که:

• بر اساس روایت ها مقبره قابوس ابن وشمگیر از امیران سلسله زیار و حاکم طبرستان و گرگان را در خود دارد که شاعر و خوشنویسی بنام و هم عصر ابن سینا بود.
• یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری عصر ابن سینا و قدیمی ترین بنای تاریخ‌دارِ اسلام است. 

وی در قسمت زیرین، نمایی از بناهای مصر، ایران و یونان قدیم را نشان داده و در قسمت بالایی روش معماری گنبد قابوس را نشان داده است. این ترکیب حکایت از این دارد که ابن سینا یک فیلسوف و متفکر بزرگ اسلامی است که افکارش بر پایه علوم و اطلاعات ملل قدیم بنا نهاده شده و رشد و تکامل یافته است. سنگ‌های خشن و بزرگ در قسمت های زیرین بنا روحیه‌ استحکام و قدرت را تداعی می کنند و ظرافت و عظمت برج و پایه‌های آن تفاوت شان را با سنگ‌های خشن آشکار می سازد.

با وجود تفاوت هایی در سبک معماری بنای آرامگاه با گنبد قابوس باز هم می توان الگوی اولیه معمار را این بنای باشکوه دانست؛ در واقع این مقبره برداشتی ظاهری از گنبد قابوس محسوب می شود که به شیوه ای مدرن اجرا شده و ساختار این گنبد را در ذهن بیننده تداعی می کند.

یکی از تفاوت‌های ظاهری آرامگاه ابن سینا با گنبد قابوس تعداد ستون هایی است که در دو بنا دیده می شود؛ گنبد قابوس ده ستون و آرامگاه ابن سینا دوازده ستون دارد که البته آن هم دلیل خاص خود را دارد. دوازده ستون آرامگاه نشانگر ۱۲ دانشی هستند که ابن سینا بر آن ها مسلط بوده است.

تفاوت دوم در فاصله‌ بین ستون‌ ها مشهود است؛ حد فاصل ستون ها در بنای آرامگاه ابن سینا باز هستند؛ اما این فاصله در گنبد قابوس کاملا پوشیده و بسته دیده می شود. از نظر ابعاد نیز این دو بنا با هم تفاوت دارند و آرامگاه ابو علی سینا تقریبا نصف ابعاد گنبد قابوس است.

هرچند که زمان زیادی از احداث بنای این آرامگاه نمی گذرد؛ اما می توان آن را از هر لحاظ با مجلل‌ترین بناهای تاریخی کشور برابر دانست و ساختارش را از لحاظ رعایت اصول مهندسی و نکات فنی ساختمانی، بر بیشتر آثار تاریخی کشور برتری داد.

گنبد قابوس و آرامگاه ابن سینا در کنار هم

ویژگی های بنای آرامگاه ابن سینا

یکی از نکاتی که در نگاه اول هر دیده ای را مجذوب خود می کند، تخته سنگ مرمر یکپارچه ای به طول ۲/۵۵ و عرض بالغ بر یک متر است که در میان 12 پایه برج آرامگاه قرار دارد و کتیبه ای به خط ثلث بر روی آن دیده می شود. این تخته‌ سنگ و آمدنش به این مکان داستان جالبی دارد که به زمان انجام عملیات مربوط به ساخت آرامگاه باز می گردد. در آن زمان تخته‌ سنگ بزرگی برای این قسمت تهیه شد؛ اما متاسفانه طی حادثه ای شکست؛ سازندگان که مجبور به تهیه یک تخته سنگ دیگر بودند، سنگ فعلی را از کنار دریاچه ارومیه تهیه کرده و به همدان آوردند تا در ساخت آرامگاه به کار ببرند.

قسمت های مختلف این بنا به دقت و با ظرافت خاصی ساخته شده اند و محاسبات دقیقی بر روی آن ها صورت گرفته است که برخی از آن ها را برای تان عنوان می کنیم:

ارتفاع هر پایه‌ی برج از کف زیرین آرامگاه تا زیر گنبد، نزدیک به ۲۳ متر

عرض هر پایه در پایین ۱/۱۷ متر و در بالا ۹۲ سانتی‌متر

ارتفاع گنبد مخروطی شکل ۶ متر

ارتفاع اتاق اصلی آرامگاه ۶/۱۰ متر

ارتفاع کلی بنا (از کف تا انتها) بیش از ۲۸ متر 

 پس از ورود به بنا، محوطه ای مربع شکل پیش روی‌مان قرار می گیرد که در قسمت بالای دیوارهای داخلی آن، بیست بیت قصیده‌ معروف «عینیه» به خط ثلث برجسته نگاشته شده است. این قصیده از آثار ادبی ابن سینا در حکمت و فلسفه به شمار می رود و مراحل مختلف سیر روح انسانی و ارتباط آن با عالم جسمانی را بیان می کند. این ابیات بر روی ۴۰ لوح سنگی از سنگ مرمر نقش بسته اند که هر کدام  ۱/۱۰ متر طول و ۰/۵ متر عرض دارند.

تاریخچه آرامگاه ابن سینا

ابن سینا پس از مرگ در خانه یکی از دوستان نزدیکش به نام ابوسعید دخدوک به خاک سپرده می شود. در زمان حیات ابو علی سینا، سپاهیان شمس الدوله دیلمی، حاکم وقت همدان، شورش می کنند و او در جریان این قائله 40 روز در خانه ابوسعید می ماند. وی پس از مرگ همان جا به خاک سپرده می شود و چندی بعد ابوسعید نیز در کنار وی به خواب ابدی فرو می رود. این محل در آن زمان در پشت دژِ جنوبی همدان بوده و تا اواخر قرن سیزدهم هجری نیز تنها چهارطاقی کوچکی به عنوان مقبره بر مزار آن دو دیده می شده است. 

در زمان قاجار

چهارطاقی مزار این دانشمند به مرور زمان فرسوده شد و در معرض خطر تخریب قرار گرفت تا اینکه در زمان حکومت قاجارها، یکی از شاهزاده‌های قاجار به نام «نگار خانم» که دختر «شاهزاده عباس میرزا»، ولیعهد فتحعلی شاه بود، تصمیم به بازسازی این بنا گرفت. وی دستور داد تا ساختمانی تازه ساخته شود و به جای این چهارطاقی قدیمی، گنبدی از آجر بر فراز مقبره ها قرار گیرد. به دستور شاهزاده خانم، سنگ مزارها تعویض و نرده چوبی کوتاهی در اطراف آن ها ساخته شد و پس از اتمام ساخت بنا، سنگ قبرهای قدیمی در سرسرای آرامگاه قرار داده شدند. 

در سال 1299 شخصی با نام محمدحسین فریدالدوله گلگون همدانی، دیواری کوتاه به دور محوطه قبر ابن سینا کشید و در کنار آرامگاه یک تالار بزرگ و تالاری کوچک تر به عنوان کتابخانه و یک مخزن کتاب ساخت و یک چاه و حوض نیز به مجموعه اضافه کرد.

در زمان پهلوی

 در زمان حکومت محمدرضا پهلوی بود که اعضای انجمن آثار ملی ایران تصمیم به احداث بنایی جدید برای آرامگاه بوعلی سینا گرفتند. آنها در نظر داشتند که این آرامگاه جدید بر اساس معماری قدیم و جدید احداث شود و ترکیبی از این دو را به نمایش بگذارد. به دنبال این تصمیم، در خرداد ماه سال ۱۳۲۴، مسابقه ای میان مهندسان و فارغ‌التحصیلان رشته‌ معماری برگزار شد که طراحی نقشه‌ این بنا موضوع آن بود. داوری طرح ها برعهده دو نفر بود: مهندس محسن فروغی، از بنیان‌گذاران و استادان دانشکده معماری دانشگاه تهران و آندره گُدار (André Godard)، معمار و باستان شناس فرانسوی که مدیر کل فنی موزه‌ باستان شناسی ایران بود و دستی در مطالعات معماری داشت.

طرح های زیادی ارایه شدند؛ اما طرح آقا‌ی مهندس هوشنگ سیحون توانست نظر داوران را به خود جلب کند و به عنوان برنده اعلام شود. دو سال بعد و در سال ۱۳۲۶ خورشیدی، انجمن آثار ملی تصمیم به اجرایی کردن این طرح گرفت و این مساله را با مهندس سیحون در میان گذاشت. مهندس که در آن زمان برای تکمیل مطالعات خود به پاریس رفته بود، تحقیقات جدیدی را آغاز و در خرداد سال ۱۳۲۸، طرح‌های اجرایی آرامگاه را به‌ عنوان پایان‌نامه به دانشکده هنرهای زیبای پاریس ارایه کرد. در تیر‌ ماه همان سال نسخه ای از طرح برای اجرا به انجمن ارسال و چندی بعد پروسه ساخت آغاز شد.

اولین کار برای احداث بنای جدید تخریب مقبره‌ قدیمی بود که در طی آن قبر ابن‌سینا و ابو‌سعید را گشودند. مسوولان در جریان این نبش قبر، صورت جلسه ای از جمجمه و بخش های باقی مانده از استخوان های ابوعلی سینا و ابوسعید در حضور افراد معتمد تهیه کردند. این بقایا را در جعبه‌های مخصوص قرار دادند و مهر و موم کردند تا پس از ساخت بنای جدید، آنها را دوباره در همان مکان دفن کنند.

عملیات اجرایی به خوبی پیش رفت و بنای آرامگاه در سال ۱۳۳۰ آماده شد. در بهمن‌ ماه همان سال سازندگان، آرامگاه را به نمایندگان انجمن آثار ملی، تحویل دادند و کار خود را به پایان رساندند. روز پنجشنبه، یازدهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۳۱ هجری شمسی نیز جعبه های استخوان‌های ابوعلی سینا و ابوسعید دخدوک گشوده شدند و با دقت و رعایت موازین شرعی و آداب کفن و دفن، در جای خود قرار گرفتند.

دیدنی های اطراف

آرامگاه باباطاهر | 3 کیلومتر

موزه هگمتانه | 3 کیلومتر

موزه مفاخر | 3 کیلومتر

مجموعه گنجنامه | 9.3 کیلومتر

ویدیویی هوایی از آرامگاه ابو علی سینا همدان