ارگ علیشاه تبریز

امروز به همراه شما می‌خواهیم سری به شهر اولین‌ها بزنیم و با یکی از نمادهای مشهور آن، ارگ علیشاه تبریز آشنا شویم. با ما باشید تا برای‌تان بگوییم ارگ علیشاه در تبریز از آثار کدام دوره تاریخی است و تاریخچه ساخت آن چگونه بوده است. همچنین در مورد معماری ارگ علیشاه و راز و رمزهای آن با شما صحبت می‌کنیم و با مسیر دسترسی دقیق رسیدن به این جاذبه تاریخی آشنا می‌شویم. 

نکته:

"لازم است یادآوری شود تاریخچه و معماری ارگ علیشاه تبریز به دلیل کمبود کاوش‌های انجام شده و حجم بالای تخریب‌های صورت گرفته، با شبهه‌های فراوانی روبرو است. ما در این مطلب به بررسی مشهورترین روایت‌ها و حقایق مربوط به این بنا پرداخته‌ایم؛ اما ممکن است در برخی منابع به موارد دیگری برخورد کنید که به دلیل جلوگیری از سردرگمی خواننده در این مطلب به آنها نپرداخته‌ایم." 

چرا بازدید از ارگ علیشاه تبریز ؟

• از نمادهای تاریخی و مهم شهر تبریز است. 
• با بازدید از ارگ علیشاه می‌توانید سفری در تاریخ تبریز داشته باشید و با یکی از مشهورترین نمونه‌های معماری در دوره ایلخانی بیشتر آشنا شوید. 

آشنایی با ارگ علیشاه تبریز

ارگ علیشاه یا ارگ تبریز از معروف‌ترین بناهای این شهر تاریخی‌ست که قدمت آن به دوره ایلخانی بازمی‌گردد و امروزه به عنوان یکی از نمادهای تبریز در میان مردم شناخته می‌شود. البته آنچه که اکنون در تبریز مشاهده می‌شود، تنها بازمانده‌های ایوان جنوبی سازه اصلی ارگ علیشاه است که با 33/5 متر ارتفاع، تنها گوشه‌ای از عظمت بنای اولیه را نشان می‌دهد.

روایت‌های متفاوتی از هدف ساخت ارگ علیشاه وجود دارد؛ برخی دلیل ساخت آن را ایجاد مسجدی عظیم به دستور تاج الدین علیشاه گیلانی (وزیر مقتدر سلطان محمد خدابنده الجایتو) در دوره ایلخانی می‌دانند؛ اما برخی بر اساس تحقیقات دیگر می‌گویند سازه کنونی ارگ نه یک مسجد که یک آرامگاه است.

ارگ علیشاه بلندترین بنای آجری شهر تبریز است که عرض دهانه ایوان آن به 30 متر می‌رسد و دیواره‌هایی با عرض 10.5 متر دارد. مهمترین ویژگی ارگ علیشاه که با نام‌های طاق علیشاه، مسجد علیشاه، ارگ تبریز و یا ارک علیشاه نیز شناخته می‌شود، طاق بزرگ آن است که عرضی بیشتر از طاق کسری (1) دارد و آن را از دیگر بناهای تاریخی ایران متمایز کرده است. 

در پانزدهم دی ماه 1310 خورشیدی، ارگ تبریز و محوطه باستانی آن با شماره 170 و با عنوان مسجد علیشاه وارد فهرست آثار تاریخی ملی ایران شده است. 

پاورقی

1- طاق کسری، ایوان مدائن یا ایوان خسرو از شاهکارهای معماری و مهندسی دوران ساسانی است و در تیسفون جای دارد. مکان کنونی این بنا در عراق فعلی است و طاق آن عرضی 25 متری، ارتفاعی 37 متری و طولی 50 متری دارد.

تاریخچه ارگ علیشاه تبریز

ارگ علیشاه در زمان سلطنت هشتمین پادشاه ایلخانی، سلطان محمد خدابنده الجایتو، پادشاه مقتدر ایلخانیان ساخته شد. در زمان سلطنت او دو فرد بسیار مقتدر و باهوش همزمان با هم به مقام وزارت رسیدند که بین آنها چشم و هم‌چشمی بسیاری وجود داشت و هر دو طرف برای جلب توجه شاه و همچنین ثبت کردن نام خود در تاریخ، کارهای فراوانی انجام دادند. یکی از این افراد خواجه رشیدالدین بود که از بی‌نظیرترین شخصیت‌های علمی تاریخ ایران به حساب می‌آید و به عنوان بانی ساخت دانشگاه مشهور ربع رشیدی در تبریز نیز شناخته می‌شود. فرد دیگر خواجه علیشاه گیلانی بود که در ابتدا تاجری مشهور و قدرتمند به حساب می‌آمد و بعدا به مقام وزارت در دربار ایلخانی رسید. او بعد از ساخت دانشگاه ربع رشیدی توسط خواجه رشیدالدین، تصمیم به ساخت ساختمانی بزرگتر از این دانشگاه گرفت و دستور داد تا سازه‌ای بسیار عظیم در شهر بسازند. 

به این صورت در حوالی تاریخ 715 تا 739 هجری قمری (حدود 694 هجری شمسی تا 717 هجری شمسی)، علیشاه دستور ساخت بنایی را صادر کرد که دنیا پیش از آن نظیرش را ندیده باشد. بنایی که از تمام نقاط تبریز دیده شود و هلالی بزرگتر از ایوان مدائن داشته باشد. برای این کار معمار بزرگ، استاد فلکی تبریزی به کار گرفته شد تا مسجدی در خور شآن تبریز بسازد. متاسفانه به دلیل عجله خواجه علیشاه سازه اولیه چندان مستحکم ساخته نشد و در هنگام ساخت و ساز اولیه، بخشی از گنبد و سقف آن فرو ریخت. ساخت بنا بعد از این حادثه ادامه یافت؛ اما با مرگ خواجه رشیدالدین، علیشاه دیگر انگیزه‌ای برای پایان کار مسجد خود نداشت و توجه زیادی به ساخت آن نکرد و بنا را به صورت نیمه کاره رها کرد. در برخی منابع آمده است که پس از مرگ علیشاه، کار متوقف و بدن او پس از مرگ، در کنار بنای ارگ علیشاه دفن شد. 

ارگ علیشاه در دوره قاجار 

از سرنوشت ارگ از زمان ایلخانی تا دوره صفوی، اطلاعات تاریخی زیادی در دست نیست؛ اما در سال 1194 هجری قمری در زمان حکومت صفویان، زلزله‌ای با قدرت هفت ریشتر تبریز را لرزاند که این شهر را با خاک یکسان کرد و تنها چند بنای محدود مانند مسجد کبود و ایوان جنوبی مسجد ارگ که بسیار مقاوم ساخته شده بود، برجای ماند. 30 سال پس از این زلزله در دوره قاجار، جنگ‌های ایران و روس در تبریز به وقوع پیوست و ارگ علیشاه که با موقعیت خوب و ارتفاع بلندش از نقاط مهم دفاعی به حساب می‌آید به مکانی برای ذخیره مهمات و انبار آن تبدیل شد. عباس میرزا، ولیعهد با کفایت فتحعلی شاه، در جریان این جنگ فرمان داد تا سربازخانه، ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران و کارخانه ریخته‌گری و توپ‌ریزی در محوطه ارگ تبریز ایجاد شود و حتی در بخش جنوبی ایوان ارگ نیز خندقی ساخته شد. در این دوره است که سازه علیشاه به نام ارگ علیشاه شهرت پیدا می‌کند. 

ارگ علیشاه کارکرد نظامی خود را بعد از این جنگ حفظ کرد و در جریان هجوم دوم روسیه به ایران و بعد از دوره مشروطه، مورد استفاده مردم تبریز برای دفاع از خودشان در برابر تهاجم نیروهای دشمن قرار گرفت. در جریان این دفاع، توپ بزرگی بر بالای ارگ انتقال داده شد تا مواضع دفاعی آنها را حفظ کند. فلاندن و کوست، سیاحان معروف فرانسوی در جریان سفر خود به ایران و تبریز از محوطه ارگ تبریز به عنوان بازار اسلحه‌سازان و اسلحه‌فروشان یاد کرده‌اند؛ اما تمام دلاوری‌ها و مقاومت‌ها سرانجامی نداشت و تبریز سقوط کرد و تحت اشغال نیروهای روس درآمد. جهانگیر میرزا قاجار در کتاب "تاریخ نو" نوشته است که ژنرال ارسطوف روس، پس از اشغال تبریز قوای روسیه تزاری را در ارگ مستقر کرد. روس‌ها که از دفاع مردم تبریز ناخرسند بودند، ارگ را به توپ بستند؛ اما این نیز آنها را راضی نکرد. در هنگام جابه‌جایی گلوله‌های توپ با بی‌مبالاتی نیروهای روس، بخشی از برج و باروی ارگ آتش گرفت. پس از آن و با پایان یافتن اشغال ایران و تبریز، سازه‌های جدیدی در محوطه ارگ ساخته شد. در اواخر حکومت قاجارها، برج و باروهایی پیرامون ارگ اضافه و به عنوان پادگان اصلی شهر مورد استفاده قرار گرفت. از دیگر این بناها می‌توان به مدرسه نجات، عمارت کلاه فرنگی و سالن تئاتر شیر و خورشید در محوطه پیرامونی ارگ اشاره کرد.

تاریخچه ارگ علیشاه در دوران پهلوی

در سال 1310 هجری شمسی ارگ علیشاه به عنوان یکی از نخستین بناهای تاریخی ایران در فهرست آثار ملی ثبت و به کاربری نظامی آن پایان داده شد. در این دوره پیوست‌هایی که در زمان حکومت قاجار در محوطه ارگ ایجاد شده بود، مورد تخریب قرار گرفت. پارک باغ ملت نیز در محوطه جنوبی ارگ در سال های 1353 هجری شمسی تا 1357 هجری شمسی در دوره محمدرضا شاه پهلوی به مجموعه اضافه شد.

عاقبت ارگ علیشاه

با به پیروزی رسیدن انقلاب ایران، مکانی که برای تاسیس مصلی نماز جمعه در شهر تبریز انتخاب شد، محوطه اطراف ارگ علیشاه بود. در سال 1360 هجری شمسی در راستای ساخت این مصلی، دیوار شمالی عهد ایلخانی ارگ به همراه پلکانی که در دوران قاجار به مجموعه اضافه شده بود با استفاده از مواد منفجره تخریب و در سال 1376 هجری شمسی، خاکبرداری عمیقی در دیواره شرقی ارگ انجام شد که سازه را با تهدیدات جدیدی مواجه ساخت. مابین سال‌های 1379 تا 1391 هجری شمسی، سازمان میراث فرهنگی، باقیمانده نشانه‌های مرتبط با ساخت و سازهای دوران قاجار را از بنای ارگ پاک کرد؛ به این صورت قسمتی از تاریخ ارگ با بی‌مبالتی از بین رفت. آنچه از عظمت ارگ علیشاه باقی ماند، ایوان تنها و دو دیوار کناره آن است که با توجه به وضعیت فعلی بنا، به نظر می‌رسد این بنا نفس‌های آخر خود را می‌کشد. 

معماری ارگ علیشاه تبریز

ارگ تبریز سازه‌ای یک پارچه و آجری‌ست و پلانی U شکل دارد که با شیوه معماری آذری ساخته شده و در ساخت آن مصالح بسیار بادوامی مانند آهک، ساروج و آجر به کار رفته است. آنچه از بنای قدیمی ارگ باقی مانده، سه دیوار بلند را تشکیل می‌دهد و به شکل یک ایوان است. این بخش کارکرد شبستان را داشته و عنصر اصلی مسجد علیشاه به حساب می‌آمده است. پیش از تخریب دیوارهای شمالی در سال 1360، طول ارگ 65 متر بوده ولی اکنون تنها 21 متر از آن باقی مانده است. عرض کلی آن به 51 متر می‌رسد و ارتفاع آن 33 است هرچند بر اساس پژوهش‌های مختلف مشخص شده این بنا در زمان ساخت در حدود 63 تا 65 متر ارتفاع داشته است. محراب ارگ علیشاه بلندایی 30 متری دارد و از نمونه‌های منحصر به فرد معماری ایران محسوب می‌شود. 

نکات جالب معماری ارگ علیشاه

• گفته می‌شود این بنا قبلا قسمت مسقفی داشته که در حقیقت سقف مسجد جامع علیشاه بوده و ایوان طاق پوش و طاق استوانه‌های عظیم را می‌پوشانده است. نقل‌ قول‌های متعددی وجود دارد که بیان می‌کند که تاج‌الدین این بنا را به منظور ساخت مسجد جامعی احداث کرده و تزئیناتی مانند کاشی، اِزاره سنگی، ستون‌های مرمری، کتیبه‌ها و گچبری‌های زیبایی داشته که در طول زمان نشانی از آنها باقی نمانده است. 
• در میان آجرهای انتهایی دیوارهای شرقی و غربی ارگِ امروزی، نشانی از یک شکاف وجود دارد که در این شکاف اثری از قفل و بست پیدا نیست. این شکاف ممکن است نشان آن باشد که در ابتدا دو بنای شمالی جنوبی وجود داشته و معمار می‌خواسته این سازه‌ها را به هم متصل کند. در حقیقت ارگ امروزی به بنای قدیمی اضافه شده است. 
• در زمان هجوم روس‌ها به ایران، زمانی که از این سازه به عنوان ارگ و محلی برای دفاع استفاده می‌شد، سوراخ‌هایی برای تیراندازی و قرارگیری توپ بر بالای آن تعبیه شد و شکل بنا تغییر کرد. علاوه بر تمام اینها، زلزله‌های متعدد تبریز نیز خسارت‌هایی بر پیکره ارگ وارد و شکاف هایی را در دیوارهای آن ایجاد کرده است.
• 90 درصد سه دیوار باقی مانده، کاملا به وسیله مصالح پر شده است. این دیوارها در زمان ساخت به وسیله طاق‌های متعدد به هم قفل شده بودند که این امر موجب شده دیوارها تاکنون دوام بیاورند. 
• برای حفاظت بنا در برابر زلزله‌های متعدد تبریز، در ساخت ارگ تخته‌های چوبی به کار برده شده که برخی از آنها از سازه ارگ بیرون زده‌اند و اکثرا قدمتی هفتصد ساله دارند؛ اما چگونه این تخته‌ها این زمان طولانی باقی مانده و پوسیده نشده‌اند؟ معمار بنا برای دوام این تخته‌ها آنها را درون روغن حیوانی جوشانده و به مدت یک سال نگهداری کرده تا پوسیده نشود. از این تخته‌ها به دو دلیل در ساخت بنا استفاده شده؛ دلیل اول این است که برای تزئین دیوارهای مسجد سعی شد تا شکلی برجسته به آنها داده شود. از این‌رو از تخته ها کمک گرفته و سازه دیوار را بر روی آنها بالا برده اند تا دیوارها 10 الی 15 سانتی متر جلوتر ساخته شوند. دلیل دیگر استفاده از تخته در ساخت ارگ این بوده است که وجود چوب و تخته، سازه بنا را سبک‌تر کرده، به آن انعطاف‌پذیری بیشتری می‎‌‌دهد و در مقابل زلزله مقاوم می‌کند.
• از جمله نکات جالب در مورد دیوارها که می‌توان به آن اشاره داشت، این است که دیوارهای مسجد تا 7 متر درون زمین ادامه دارد. 
• از قسمت‌های زیبای سازه، محراب آن است. محراب ارگ به حالت سرداب یا سردابه‌ای بوده که سقف داشته و بعدا فروریخته است. در ساخت محراب از طاق‌های متعددی (4 طاق در پایین و یک طاق بزرگ در بالا) استفاده شده است که معمار با ساخت آنها می خواست نشان دهد انسان هرگز نباید از حرکت و تلاش بایستد. 

ارگ علیشاه | مسجد یا مقبره ؟ 

در مورد ماهیت ارگ علیشاه و اینکه برای نخستین بار با چه هدفی ساخته شده است، حدس و گمان‌های بسیاری وجود دارد. برخی تاریخ‌نویسان و باستان‌شناسان بر این عقیده هستند که بنای فعلی نه یک مسجد که یک بقعه یا آرامگاه است؛ اما از طرفی، دیگر کارشناسان بر این نظر هستند که ارگ علیشاه همان مسجد جامع علیشاه است.

افرادی که اعلام می‌کنند این ارگ در حقیقت یک آرامگاه است، معتقدند این سازه یا برای علیشاه بعد از مرگ وی ساخته شده و یا ابوسعید، نهمین شاه ایلخانی در این مکان دفن شده است. دو شاه قبلی ایلخانی، الجایتو (که قبر او در گنبد سلطانیه است) و غازان خان (که قبر او در برج غازانیه (1) است) آرامگاه‌های مخصوص به خود داشته‌اند؛ اما تاکنون آرامگاهی از ابوسعید آخرین پادشاه ایلخانی پیدا نشده و به همین دلیل بیان می‌کنند که این بنا مقبره‌ای برای این پادشاه یا برای خواجه علیشاه گیلانی بوده است. بر اساس یافته‌های این باستان‌شناسان مسجد علیشاه در حقیقت در ضلع شرقی بنای امروزی احداث شده که امروزه نشانی از آن در دسترس نیست. 

پاورقی

1- قبه عالی یا گنبد بزرگ، مقبره با عظمت غازان خان هفتمین پادشاه ایلخانی است که در روستایی به نام شنب یا شام در اطراف تبریز قرار داشت. این بنا در یکی از زلزله های سهمگین تبریز با خاک یکسان شد. 

اطلاعات بازدید

به دلیل ارتفاع زیاد بنا، از بیرون نیز می توان از آن دیدن کرد. 

ساعت بازدید از ارگ علیشاه به دلیل شیوع کرونا متغیر است. 

هزینه: رایگان

سخن آخر

امروز به همراه شما در کارناوال سری به ارگ تبریز زدیم و پیشینه تاریخی آن را بررسی کردیم. 

نظر شما در مورد این گونه بناهای تاریخی ایران چیست؟ چگونه می‌توان از حقیقت پنهان این گونه سازه‌ها مطلع شد؟

اگر تاکنون از ارگ علیشاه دیدن کرده‌اید، نظرات و تجربیات‌تان را با ما و دوستان‌تان در کارناوال به اشتراک بگذارید. منتظرتان هستیم...