میدان امیر چخماق یزد | میدان حماسه ها

میدان امیر چخماق یزد، جایی است که در سفر به شهر بادگیرها نمی‌توانید از دیدنش بگذرید. این میدان نماد شهر یزد به شمار می‌رود و علاوه بر اهمیت تاریخی از نظر فرهنگی و اجتماعی نیز برای مردم مهم است. با دیدن عکس میدان امیر چخماق یزد، محو تماشای سازه موجود در آن می‌شوید و دوست دارید سر از کار این بنا درآورید. در کنار بازدید از جلوه‌های معماری میدان می‌توانید گشتی هم در بازار امیر چخماق یزد بزنید و از دیدن صنایع دستی و سوغاتی‌های رنگارنگ لذت ببرید یا زمانی را صرف ارتباط با مردم شهر کنید. با ما همراه باشید و شما هم به میدان امیر چخماق قدم بگذارید.

چرا بازدید از میدان امیرچخماق؟

• این میدان در شهر یزد قرار دارد که اولین شهر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است.
• میدان امیرچخماق یکی از میدان‌های تاریخی کشور و یکی از معروف‌ترین جاذبه های گردشگری یزد است.
• مهم‌ترین میدان یزد است که برای مردم شهر اهمیت زیادی دارد.
• در اطراف این میدان بافت تاریخی یزد قرار دارد که با جلوه‌هایی دیدنی انتظار شما را می‌کشد.
• مراسم نخل گردانی یزد در ماه محرم نیز در این میدان برگزار می‌شود و گردشگران زیادی را به سوی خود می‌کشاند.
• میدان امیرچخماق مقصد مناسبی برای شکم‌گردی، بازارگردی و شب‌گردی است.

آشنایی با میدان امیرچخماق | میدان حماسه یزدی‌ها

امیر چخماق نام میدانی‌ است در بافت تاریخی شهر یزد که مجموعه‌ای از بناهای مختلف از جمله بازار، تکیه، مسجد، دو آب‌انبار و یک بقعه را در خود جای داده و یکی از شاخص‌ترین مجموعه‌های تاریخی و گردشگری یزد است. میدان امیرچخماق یا به قول ساکنان شهر یزد، میرچخماق یا میرچماق در طول زمان‌های مختلف یکی از میدان‌های اصلی برای تجمع مردم یزد بوده و بعد از انقلاب نیز به مرکز تجمعات مردمی در راهپیمایی‌ها، تظاهرات‌ها، تشییع شهدا، علما و غیره تبدیل شده است. به همین دلیل میدان امیرچخماق علاوه بر اینکه عنوان نماد استان یزد را یدک می‌کشد، به عنوان میدان حماسه‌های یزدی‌ها نیز شناخته می‌شود.

ثبت ملی: هر یک از بناهای موجود در این میدان دارای ویژگی‌هایی خاص هستند به همین دلیل تمامی این بناها در فهرست آثار ملی ایران قرار دارند:

• تکیه امیرچخماق در سال ۱۳۳۰ خورشیدی، با شماره ۳۸۳
• مسجد امیرچخماق در 15 آذر سال ۱۳۴۱ خورشیدی با شماره ۲۴۷
• کلیه بناها و دیگر الحاقات به عنوان مجموعه امیرچخماق با شماره ۲۴۱

تاریخچه میدان امیرچخماق

شکل گیری امیرچخماق

میدان امیرچخماق، اثری برجای مانده از قرن نهم هجری و دوران حکومت تیموریان بر ایران است و توسط امیرجلال الدین چخماق ساخته شده است. وی که از سرداران و امرای شاهرخ تیموری بود، پس از رسیدن به مقام حاکمیت یزد، با همکاری همسر خود، ستی فاطمه خاتون، مجموعه‌ای متشکل از تکیه، میدان، حمام عمومی، کاروانسراها، خانقاه، قنات‌خانه و چاه آب سرد را برای آبادانی یزد ساخت. مهم‌ترینِ این بناها مسجدی با نام مسجد جامع نو در محلی به نام ده یا کوی دهوک سفلی بود. وی در جلوی این مسجد، میدان‌گاهی بزرگ نیز ایجاد کرد تا جلوه‌ای متفاوت به آن ببخشد. آن میدان‌گاه از همان زمان به نام میدان امیرچخماق مشهور شد و کمی بعدتر، بنای مسجد را نیز، مسجد امیرچخماق خواندند.

دوره صفوی و قاجار

این میدان در عصر صفوی هم به همین نام مشهور بود. در زمان شاه عباس، تغییرات و بازسازی‌هایی در این مجموعه صورت گرفت که یکی از آن‌ها ساخت چهارسوقی روی کاروانسرا بود. در اوایل قرن سیزدهم هجری، میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شد؛ البته به احتمال زیاد، کاربری حسینیه نداشته است چرا که در آن زمان هنوز استفاده از حسینیه‌ها به شکل امروزی رواج نداشت و ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج یافت. در زمان فتحعلی شاه قاجار شخصی به نام حاجی حسین عطار، بخشی را بر شبستان مسجد افزود و قسمت‌هایی از مسجد را نیز مرمت کرد.

دوره پهلوی

تا پیش از دوره پهلوی امیرچخماق نیز مانند برخی دیگر از میدان‌ها به آرامگاهی برای مردگان تبدیل شد و برخی از مردم به یمن وجود حسینیه، رفتگان خود را در آنجا به خاک می‌سپردند. با روی کار آمدن پهلوی‌ها، از همان سال‌های آغازین حکومت، جلوی این کار گرفته شد و پس از ویران کردن قبور، دوباره میدان به حالت اولیه خود بازگشت.

در این دوره تغییرات بسیار زیادی در میدان صورت گرفت که عمده آن‌ها به زمان رضاشاه مربوط می‌شد. خیابان‌کشی­‌های دوره پهلوی یکی از عوامل مهم در ایجاد تغییرات بود که باعث شد کم کم جداره‌‌های میدان تخریب شود. در نتیجه میدانی کوچک تعریف کردند و مسجد امیرچخماق با میدان مقابل حسینیه، با هم ادغام شدند.

در دوره‌های بعد، پس از گذر از تحولات بسیار، بدنه جنوب شرقی، به تنها جداره باقی‌مانده میدان تبدیل شد که همان بدنه اصلی تکیه امیرچخماق است. 

آثار تاریخی میدان امیرچخماق

میدان امیرچخماق محدوده وسیعی را به خود اختصاص داده است و آثار زیر را در خود دارد:

مسجد امیرچخماق | قدیمی‌ترین بنای میدان

مسجد امیرچخماق که به نام مسجد جامع نو و یا مسجد دهوک نیز شناخته می‌شود، قدیمی‌ترین بنای مجموعه امیرچخماق است و در ضلع جنوبی میدان قرار دارد. ساخت این مسجد به سال 841 هجری قمری باز می‌گردد و از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار در میان مساجد شهر یزد، بعد از مسجد جامع یزد و در رده دوم قرار دارد. مسجد امیرچخماق تا دوره محمدشاه قاجار، کمی دورتر از بافت شهری بود؛ اما به مرور زمان وارد بافت شهری شد.

یک ورودی مسجد از کوچه مجاور و راه دیگر ورود به آن، از صحن (حیاط) بقعه ستی فاطمه است؛ به این ترتیب صحن مشترکی بین بقعه و مسجد وجود دارد. این مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی است. در قسمت تابستانی آن و در بالای محراب بادگیر بسیار زیبایی قرار دارد که در ضلع جنوب‌غربی و مشرف بر کوچه است. نکته جالب توجه درباره شبستان زمستانی این است که در دو سوی دالان ورودی واقع شده است و نور آن با سنگ مرمر تامین می‌شود.

بازار حاجی قنبر

قدیمی‌ترین بخش بازار یزد، بازار حاجی قنبر نام دارد که در شرق میدان امیرچخماق قرار دارد و یادگاری از قرن نهم هجری محسوب می‌شود. این بازار از بناهای ساخته شده توسط نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. وی که به امر جهانشاه قره قویونلو به حکومت یزد رسید، آثار زیادی را در یزد بنا کرد که یکی از آن‌ها عمارت بازارچه برای خریدوفروش صنایع‌دستی بود و امروزه به نام بازار حاجی قنبر شناخته می‌شود.

سردر بازار حاجی قنبر

در قرن سیزدهم هجری بر سردر این بازار، تکیه‌ای زیبا و بلند به شیوه دیگر تکیه‌ها و حسینیه‌های یزد ساخته شد که یکی از معرفه‌های شهر یزد است. این بنای عظیم که بیشتر تزیینات آن از کاشی معقلی (1) است، یکی از نمادهای شهر یزد به حساب می‌آید؛ به گونه‌ای که هنگامی که نام امیرچخماق آورده می‌شود تصویر این بنا در ذهن شکل می‌گیرد در حالی که سازنده آن شخص دیگری است.

پاورقی

1- نوعی کاشی‌کاری است که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار دادن آن‌ها صورت می‌گیرد.

تکیه امیرچخماق

تکیه به جایی گفته می‌شود که غرفه‌های زیادی دارد و در هنگام عزاداری و انجام مراسم نخل گردانی، حاکم در قسمت شاه‌نشین و بانوان در دیگر غرفه‌ها مراسم را تماشا می‌کنند. همان‌گونه که اشاره کردیم، در قرن سیزدهم هجری بر سر در بازار این میدان، دو مناره بلند به سبک تکایای یزد بنا شد و گفتیم که در اثر تغییرات زمان پهلوی، بخشی از جداره اصلی تکیه امیرچخماق باقی ماند که امروزه به عنوان تنها جداره اصیل باقی‌مانده در این میدان شناخته می‌شود. این جداره شامل مجموعه‌ای سه طبقه از غرفه‌­هایی است که با مصالح آجری ساخته شده و به صورت پلکانی بر روی یکدیگر قرار گرفته‌اند.

بخش میانی بنا که دقیقا در بالای ورودی بازار حاجی قنبر است، نسبت به سایر طاق نماها، ارتفاع بیشتری دارد و دارای تزیینات مفصل کاشی‌‌کاری است. به همین دلیل و به احتمال زیاد این قسمت، مکانی برای بزرگان شهر بوده است تا به عنوان بالاترین مقا‌م‌‌های دولتی در مرکز تکیه مستقر و به تماشای مراسم تعزیه مشغول شوند که در محوطه میانی (میدان) اجرا می‌شد. در هنگام سوگواری و نخل برداری، حاکم در غرفه میانی یا شاه‌ نشین قرار می‌گرفت و بانوان در دیگر غرفه‌ها به تماشای مراسم می‌پرداختند.

مناره‌­های تکیه بر بالای غرفه­‌های میانی قرار دارند و هیبت خاصی به بنا بخشیده‌اند. در آن زمان بر فراز این مناره‌ها مؤذنین، بانگ اذان سر می‌دادند تا مردم شهر را از وقت نماز باخبر سازند. 

ورودی بازار حاجی قنبر در وسط این بنا واقع است و راسته بازار در پشت آن قرار دارد. ورود به آب انبار نیز از طریق یکی از غرفه‌های ضلع غربی تکیه امکان پذیر است و مسجد هم در کنار این بنا دیده می‌شود.

کتیبه معروف تکیه

کتیبه کار گذاشته شده در غرفه شاه‌نشین تاریخ ۱۲۹۶ هجری قمری (۱۲۵۸ خورشیدی) را نشان می‌دهد و نشان از عمر بیش از 130 ساله این بنا دارد.

نخل تاریخی امیرچخماق

نخل، تابوت چوبی عظیمی است که در مراسمی با نام نخل‌گردانی توسط مردم حمل می‌شود و نمادی از مراسم سوگواری محرم است. یکی از دیدنی‌ترین جلوه‌های میدان امیرچخماق وجود یک نخل بزرگ در شرق آن است که به نخل حیدری‌ها شهرت دارد. به گفته‌ عبدالحسین آیتی، ادیب و شاعر و نویسنده معاصر، پیشینه‌ این نخل به ۴۵۰ سال پیش و دوره صفوی باز می‌گردد و از سال 1229 هجری قمری در این مکان بوده است. برخی این نخل را قدیمی‌ترین نخل می‌دانند و برخی دیگر نخل‌های دیگری را به عنوان قدیمی‌ترین نخل معرفی می‌کنند.

نخل میدان امیرچخماق یکی از بزرگ‌ترین نخل‌های موجود در استان یزد به شمار می‌رود. این نخل از مجموعه مشبکی از چوب‌های تراشیده شده با گره چینی‌ها و تیرهای بزرگ تشکیل شده و شمای کلی آن به شکل درخت سرو (نماد آزادگی) است.

بقعه ستی فاطمه

ستی فاطمه خاتون نام همسر امیرچخماق، بنیان‌گذار مسجد و این میدان بوده که در راستای آبادانی این منطقه تلاش بسیاری کرده است. وی در قرن نهم هجری قمری از دنیا رفت و امروزه بنای آرامگاه او در شمال میدان قرار دارد و مردم به پاس خدماتش، یاد او را گرامی می‌دارند. 

این بنا از یک اتاق با گنبد شب کلاهی و پوشیده از کاشی‌های سبزرنگ تشکیل شده است. پوشش داخلی بنا از گچ است و تعدادی کاشی‌های معرق، در مقرنس‌های آن جلوه خاصی به این بنا بخشیده‌اند. 

آب انبارهای میدان امیرچخماق

یکی دیگر از بخش‌های مجموعه امیرچخماق، آب‌انبارهای آن است که تعداد آن‌ها به 3 عدد می‌رسیده؛ اما یکی از آن‌ها به نام آب‌انبار میدان از بین رفته و امروزه تنها دو اثر از آب انبارها به عنوان بنای تاریخی باقی‌مانده است. این آب‌انبارها تا حدود 40 سال پیش همچنان مورد استفاده عموم مردم بوده است و با ورود شبکه آب لوله‌کشی به شهرها، به فراموشی سپرده شده‌اند و دیگر کاربری گذشته را ندارند. آب‌انبار میدان که به دستور امیرچخماق همراه با مسجد باشکوه امیرچخماق در ضلع غربی میدان ساخته شده، در زمان احداث خیابان از بین رفت و دیگر اثری از آن دیده نمی‌شود. آب‌انبارهای به‌جامانده در میدان امیرچخماق عبارت‌اند از:

آب انبار پنج بادگیر | زورخانه صاحب الزمان

این آب‌انبار که نام دیگر آن ستی فاطمه است، در ضلع شمالی میدان و در کوچه شیخ اسداله قرار دارد و در دوره صفوی به دستور ستی فاطمه خاتون، همسر امیر جلال الدین چخماق شامی (حاکم وقت یزد)، برای استفاده مردم احداث گردید. پنج بادگیر خشتی بر فراز این بنا ساخته شده است و یک مخزن بزرگ نیز دارد. گنبد آن به صورت تخم مرغی و نمای خارجی آن پوشیده از آجر است.

در حال حاضر این بنا به عنوان زورخانه صاحب الزمان مورد بهره‌برداری قرار گرفته است و آرامگاه ستی فاطمه نیز در مقابل آن قرار دارد.

آب انبار تکیه یا حاجی قنبر | موزه میدان امیرچخماق

 این آب‌انبار در حد فاصل تکیه و بازار حاجی‌‌قنبر قرار دارد که در کنار بازارچه با موافقت امیرچخماق و به دستور و هزینه نظام‌الدین حاجی‌قنبر جهانشاهی همزمان با بازار احداث شده است. سه ویژگی انحصاری در این آب‌انبار وجود دارد که هوش و نکته‌سنجی معماران را به نمایش می‌گذارد:

•  تمام آب‌انبار در درون زمین قرار دارد و حتی گنبد بالایی آن به گونه‌ای است که تهویه هوا هم در دل زمین واقع شده است و تیزه گنبد در سطح زمین دیده می‌شود.
• بادگیرهای بنا در بدنه دیوار بازارچه حاجی قنبر جای‌گذاری شده‌اند و بسیار متفاوت از بادگیرهای سایر آب‌انبارهای یزد به نظر می‌رسند.
• در بیشتر آب‌انبارها، پلکان به صورت عمودی ساخته شده و به وسط خزینه می‌رسد؛ اما در آب‌انبار تکیه، پلکان در کنار خزینه واقع شده است. احتمالا برای اتصال پلکان به وسط خزینه باید دقیقا زیر مناره‌ها را خالی می‌کردند که این مساله آسیب شدیدی به استقامت مناره‌ها می‌زد و آن‌ها را با خطر فروریختن مواجه می‌ساخت.

موزه‌ای در مخزن آب انبار

آب‌انبار تکیه یک ورودی دارد که در دومین صفه (ایوان) تکیه امیرچخماق واقع شده است و با 49 پلکان به پاشیر آب انبار و محل برداشت آب می‌رسد. در اینجا یک ورودی به خزانه یا مخزن آب‌انبار ایجاد و آن را تبدیل به موزه‌ای کوچک کرده‌اند؛ موزه‌ای که در آن وسایل قدیمی مرتبط با آب و مردم را می‌توانید ببینید. در بالای مخزن آب‌انبار، چهار دریچه دیده می‌شود که مربوط به چهار بادگیرند و یکی از آن‌ها به اتاقک لجن‌کش راه پیدا می‌کند. بالای این دریچه قرقره‌هایی از جنس چوب وجود دارد تا در هنگام شست‌وشو و تمیزکردن، مواد ته‌نشین شده در کف مخزن از طریق دلو یا سطل آبکشی و طناب به محل اتاقک لجن کش انتقال یابد و سپس به محوطه بیرون منتقل شود.

نام این اثر از تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۷۸۹۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

زمان بازدید: نیمه اول سال همه روزه از 09:00 تا 13:00 و 16:30 تا 20:00 - نیمه دوم سال از 8:00 تا 14:30 و 15:30 تا 19:00

هزینه بازدید: برای بازدید از این موزه باید هزینه بپردازید.

مجموعه سهل بن علی

سهل بن علی نام مجموعه‌ای شامل بقعه و مسجد است و احتمالا پیکر "شیخ الاسلام سعید جمال الا سلام محمد بن احمد بن محمد بن مهریزد" از عرفای مشهور یزد در قرن نهم هجری قمری را در خود دارد. گفته می‌شود که این بقعه از خشت و گل و توسط یکی از یاران وی به نام مولانا غیاث الدین علی منشی از مشاهیر عصر آل مظفر، در سال 784 هجری قمری بنا شده است. 

سایر قسمت های میدان امیرچخماق

• حمام و کاروانسرای بافتی‌ها در سمت غرب تکیه
• کاروانسرای شعبان در سمت راست تکیه یا همان بخش شمالی میدان
• حوض مقابل تکیه امیرچخماق با فواره‌ها
• مجسمه‌ها که نقش و اهمیت آب در استان و به نوعی فرهنگ سقایی را به تصویر می‌کشند
• مزار شهدای گمنام

نظرات گردشگران خارجی درباره میدان امیرچخماق

شاید برای‌تان جالب باشد که بدانید گردشگران دیگر کشورها چه نظری در مورد این اثر دیدنی دارند. در اینجا تعدادی از نظرات آن‌ها را در وب‌سایت معتبر تریپ ادوایزر مرور می‌کنیم:

گردشگر سوئدی | تاریخ بازدید آذر 98

جاذبه‌ای دیدنی

اینجا میدان اصلی شهر است و در آن مردمی را می‌بینید که از راه‌های دور و نزدیک برای دیدن این اثر شگفت‌انگیز آمده‌اند.

گردشگری ایتالیایی | تاریخ بازدید مرداد 98

یک سازه سه طبقه

اینجا یک سازه سه طبقه وجود دارد که فقط می‌توانید طبقه اول را ببینید. نخلی بزرگ و قدیمی در میدان قرار دارد که به هنگام مراسم عاشورا آن را با پارچه می‌پوشانند.

گردشگری از مونته نگرو | تاریخ بازدید مرداد 98

بهترین در یزد

اینجا پربازدیدترین جاذبه یزد است؛ میدانی زیبا با مغازه‌های گوناگون که روزتان را می‌سازد.

گردشگر ایتالیایی | تاریخ بازدید خرداد 98

ساختار خوب

من دو بار به این مکان رفتم و امیدوارم در آینده نیز دوباره بتوانم به یزد بروم. اینجا مکانی برای گفتگو با مردم و انجام مراسم مذهبی محسوب می‌شود. فکر می‌کنم ساختار این مجموعه فوق‌العاده است. اینجا اولین جایی است که باید از آن بازدید کنید.

توصیه‌های کارناوالی

• در سفر به شهر یزد می‌توانید از جاذبه‌های بیشتری در این شهر لذت ببرید و اوقات خوشی را برای خود بسازید.
• چشیدن طعم غذاهای سنتی یزد را فراموش نکنید و طعمی متفاوت از این دیار را بچشید.
• به دلیل گرم و خشک بودن هوای یزد بهتر است فصول گرم را برای سفر به آن انتخاب نکنید.
• می توانید از برنامه سفر به یزد در کارناوال برای گردش به یادماندنی در شهر استفاده کنید.

سخن آخر

درست است که میدان امیرچخماق یادگارهای ارزشمندی از گذشته در خود دارد؛ اما آن‌چنان که باید مورد توجه قرار نگرفته است. در اینجا باید بگوییم این میدان و زیبایی‌هایش به دلیل برخی دست‌فروشی‌ها و کسب‌وکارهای غیر مجاز همچون جگرکی‌ها، حیات آن با خطر جدی مواجه است و با توجه به قرارگیری شهر یزد به عنوان نخستین شهر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو باید توجه بیشتری نسبت به این نماد ارزشمند شهر شود.

اگر ساکن یزد هستید از حال‌وهوای شهر و میدان امیر چخماق برایمان بگویید. اگر مسافر این شهر بوده‌اید، تجربه خود را با دیگر دوستان کارناوالی به اشتراک بگذارید.

در مورد وضعیت بناها، نحوه رسیدگی و نگهداری از این اثر ارزشمند بنویسید.

منتظر دیدگاه‌های شما عزیزان هستیم...